Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten als vorm van beoordelen nemen in de kunstvakken een belangrijke plaats in. In dit artikel schetsen we hoe docenten praktische opdrachten kunnen gebruiken om het geleerde te beoordelen en om het leren van leerlingen te stimuleren. We presenteren daarbij het Vier Fasen Model, waarmee docenten reflectie en feedback expliciet kunnen inzetten als onderdelen van het leerproces van leerlingen. 10
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren De kunstvakken vormen een complex vakgebied in het voortgezet onderwijs. Leerlingen moeten met praktische opdrachten laten zien dat zij zowel productieve vaardigheden (het zelf maken van werk) als receptieve vaardigheden (het ervaren van en betekenis geven aan kunst) voldoende beheersen (Schönau 2012). Bovendien is een van de doelen van de kunstvakken ook het ontwikkelen van eigenzinnigheid, persoonlijkheid en creativiteit (Verkenningscommissie Kunstvakken 2012). Dat zijn veelal subjectieve vaardigheden en doelen en dat maakt het beoordelen ervan niet makkelijk. Bij het examen vindt de beoordeling plaats met praktische opdrachten die docenten vaak individueel of in een team ontwikkelen. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om onderzoeksopdrachten, praktische (artistieke) opdrachten of werkstukken. Maar hoe beoordeel je deze als docent op een wijze die recht doet aan het vak? Die vraag staat centraal in dit artikel. Kenmerken van praktische opdrachten Beoordelen is een fundamentele bouwsteen in het onderwijs en heeft een grote impact op hoe leerlingen leren (Hattie 2009). Het is een middel om na te gaan in hoeverre leerlingen bepaalde doelen hebben behaald en dat behoort op valide, betrouwbare en transparante wijze te gebeuren. Daarnaast is het een didactisch middel, gericht op het geven van feedback aan leerlingen over hun ontwikkeling en voortgang. Praktische opdrachten hebben doorgaans open vormen van beoordelen. Kenmerkend is dat de beoordeling over een langere tijdsperiode plaatsvindt, dat de opdrachten op meer manieren goed gemaakt kunnen worden en dat de beoordeling plaatsvindt in een realistische context. Dikwijls werken leerlingen met klasgenoten samen. Vaak werkt de docent met tussentijdse feedback. Hij kan het leerproces verdisconteren in de beoordeling (en dus zowel proces als product beoordelen). In dat geval is er een sterke integratie van onderwijs en beoordelen en heeft de beoordeling niet zozeer een summatieve, maar een formatieve functie, waarbij het geven van feedback en het ondersteunen van het leerproces centraal staan. Het werken aan praktische opdrachten doet bovendien een beroep op zelfregulatie van leerlingen. Verwacht wordt dat ze leren om zelfstandig doelen te stellen, dat ze hun werk kunnen plannen en evalueren en hun proces monitoren en bijsturen. De aandacht voor praktische opdrachten past dan ook bij een constructivistische visie waarin leren wordt gezien als een constructief en actief proces van betekenisgeving door de leerling en waarbij zelfregulatie voorwaardelijk is (Shuell 1988). Dit houdt in dat reflectie, oftewel een cognitieve en affectieve zingeving en diepgaande kennis uit ervaring, van essentieel belang is (Moon 1999; Oosterbaan, Van der Schaaf, Baartman & Stokking 2010); de leerling blikt terug op het eigen werk en proces om daaruit lering te trekken voor verbetering. 11
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 Kwaliteitseisen voor de beoordeling van praktische opdrachten Traditioneel gelden voor de kwaliteit van beoordelingen twee eisen: validiteit en betrouwbaarheid. Deze eisen zijn gericht op het verkrijgen van nauwkeurige meetresultaten. Validiteit betekent dat de toets moet meten wat ze beoogt te meten en niet iets anders. Hij dient voldoende de te meten complexe vaardigheden te dekken, aan te sluiten bij het beoogde vaardigheidsniveau en onderscheid te kunnen maken tussen goede en minder goed uitgevoerde opdrachten. Betrouwbaarheid verwijst naar nauwkeurigheid en consistentie (intra- en interbeoordelaarsovereenstemming). Als dezelfde beoordelaar enige weken later dezelfde praktische opdrachten beoordeelt of als een collega dat doet, mogen de scores niet teveel van elkaar verschillen. Tegenwoordig gelden aanvullende eisen gericht op een juiste interpretatie en verantwoord gebruik van de resultaten, conform bekende en legitieme bedoelingen (Messick 1989). De beoordeling dient bijvoorbeeld aanvaardbaar te zijn. Ze moet inzichtelijk en eerlijk zijn, zodat ze verantwoord kan worden aan derden. Alle leerlingen moeten gelijkwaardig worden behandeld en gelijkwaardige kansen krijgen (onder meer qua beschikbare tijd, hulpmiddelen en begeleiding). Daarnaast is er de eis van praktische bruikbaarheid, wat inhoudt dat de toetsing bij voorkeur haalbaar en efficiënt is. De toets dient bijvoorbeeld binnen een afzienbaar tijdsbestek kunnen worden afgenomen en zonder onnodige kosten. Praktische opdrachten bij de kunstvakken worden vanwege hun authenticiteit vaak gezien als toetsen die vanzelfsprekend valide zijn. Echter, juist het persoonlijke en unieke karakter van de uitgevoerde opdracht vergt de nodige interpretatie van beoordelaars. Daardoor kan de beoordeling niet geheel gestandaardiseerd worden, wat de validiteit ervan mogelijk ongunstig beïnvloedt. Doorgaans zullen docenten bij het beoordelen verschillende onderdelen of bewijzen voor het beheersen van complexe vaardigheden in praktische opdrachten tegen elkaar afwegen (Heller, Scheingold & Myford 1998). Deze complexiteit beïnvloedt de kwaliteit van de beoordeling. Gebaseerd op Cook en Campbell (1979) onderscheidt Messick (1989) twee belangrijke bedreigingen voor de validiteit. De eerste is construct ondervertegenwoordiging, wat betekent dat de beoordeling te smal is en onvoldoende de te meten complexe vaardigheid dekt. Dit kan optreden wanneer een leerling slechts een deel van de beoogde complexe vaardigheden nodig heeft om de praktische opdracht te maken (de opdracht is bijvoorbeeld vooral gericht op het zoeken van informatie en niet zozeer op de verwerking ervan). De tweede bedreiging is construct-irrelevante variantie, wat betekent dat de beoordeling deels gebaseerd is op kennis en vaardigheden die niet relevant zijn voor de te beoordelen vaardigheden. Een voorbeeld is het beoordelen van schrijfvaardigheid in een reflectieverslag, waarbij het eigenlijk om het beoordelen van reflectie zou moeten gaan. 12
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren Beoordelen als onderdeel van het leerproces Voorwaarde voor een effectieve en valide beoordeling waarvan leerlingen kunnen leren is dat het curriculum en de beoordeling op elkaar afgestemd ( aligned ) zijn (Cohen 1987; Biggs 1996). Dat wil zeggen dat alle componenten van de leeromgeving van leerlingen gericht zijn op dezelfde doelen en elkaar versterken: de doelen zijn helder geformuleerd in termen van de benodigde kennis en vaardigheden, de didactiek ondersteunt de taken die leerlingen moeten uitvoeren en de beoordeling is gericht op dezelfde kennis en vaardigheden en sluit aan bij de gebruikte didactiek. Hieronder werken we deze componenten uit. Doelen In het algemeen beogen docenten met praktische opdrachten complexe vaardigheden te beoordelen. De doelen zijn afhankelijk van de visie van de docent, het type opdracht, en de inschatting door de docent van het zelfstandigheidsniveau en de voorkennis van leerlingen (Van der Schaaf, Goris en Stokking 2000). Naast het ontwikkelen van complexe vaardigheden kunnen docenten met deze opdrachten proberen verschillende doelen te realiseren: (a) leerlingen motiveren, (b) leerlingen zelfstandig of samenwerkend opdrachten laten ervaren, (c) verschijnselen en concepten illustreren, (d) hands-on ervaring laten verwerven, (e) ontwikkelen van vakkennis, (f) leerlingen trainen in praktische vaardigheden (bijvoorbeeld correcte verwerking van bronnen), (g) onderzoek als werkvorm laten ervaren, (h) systematisch laten uitvoeren van bepaalde activiteiten (Stokking & Van der Schaaf 1999). Dikwijls betreft het een combinatie van doelen, bijvoorbeeld leerlingen een onderzoek laten doen om hun inhoudelijke kennis over het onderwerp, de stroming of kunstenaar verder te ontwikkelen en hen daarnaast laten oefenen met zelfstandig werken en leren. Met het oog op zelfregulatie is het van belang de leerlingen te betrekken bij het formuleren van doelen; het is voor hen belangrijk dat ze weten waarom en tot welk nut ze iets leren. Dat geldt voor alle vakken, maar is wellicht essentieel voor de kunstvakken (Schönau 2012). Instructie en begeleiding Docenten moeten afwegen hoe sterk ze het leerproces van leerlingen willen sturen gedurende het werken aan de praktische opdracht, bijvoorbeeld door onderdelen van de opdracht al in te vullen of door tussentijdse (peer) feedback te verzorgen. Een zeer gestructureerde leeromgeving, waarin leerlingen bijna geen ruimte hebben voor het maken van keuzes, is juist bij de kunstvakken contraproductief. Zelf eigenaar zijn van de opdracht is bij de kunstvakken immers een voorwaarde om tot een eigen receptie of oordeel te komen en om te kunnen reflecteren op het (artistieke) proces. Praktische opdrachten die leerlingen aanspreken bezitten een voor 13
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 leerlingen herkenbaar probleem en zijn voor hen relevant. Daarnaast moet het probleem een uitdaging vormen (niet te makkelijk of te moeilijk), kan de opdracht leiden tot een tastbaar eindproduct, vergt het werken aan de praktische opdracht een diversiteit en afwisseling aan taken en is er ruimte voor leerlingen om eigen keuzes te maken. Beoordelen Docenten moeten een aantal specifieke keuzes maken over hoe vaak en wat ze beoordelen. Daarnaast moeten ze de beoordelingscriteria en normen bepalen en de kwaliteit borgen. De beoordelingscriteria zullen afhangen van de te beoordelen doelen en vaardigheden (Van der Schaaf, Baartman & Prins 2011). De criteria kunnen ook dienen als een kader voor leerlingen tijdens hun werkproces en bij het geven van peerfeedback. Een concrete uitwerking in rubrics, een omschrijving, verklanking of visualisering van criteria met uitgeschreven bijbehorende niveaus van uitvoering, is daarbij handzaam. Het is relevant om leerlingen te betrekken bij de beoordeling, bijvoorbeeld in de vorm van zelf- en peerevaluatie. Dit verhoogt hun verantwoordelijkheid voor het eigen leren en verbetert hun inzicht in de criteria en normen voor goede prestaties. Vier fasen van beoordelen Hoe kan een docent een praktische opdracht in de kunstvakken beoordelen op een manier die recht doet aan het vak, de leerling en de kwaliteitscriteria voor goede beoordelingen? In het navolgende beantwoorden we deze vraag vooral voor het beoordelen van cultuur- of kunsthistorische onderzoeksopdrachten, waarbij leerlingen moeten laten zien dat zij kunnen reflecteren en een kunstwerk kunnen begrijpen. Hoe stimuleer je als docent de reflectie van leerlingen? Ten eerste kan dat door het werkproces van elke onderzoeksopdracht in de volgende vier fasen te laten verlopen: voorbereiden, uitvoeren, presenteren en reflecteren of terugblikken. Door deze vier fasen te onderscheiden kunnen docenten leerlingen concreet aansturen of juist in een fase loslaten. Daarnaast geven de vier fasen een eenvoudig en direct inzichtelijk model om het beheersingsniveau van de leerling te beoordelen als de opdracht is afgerond. Docenten kunnen het model gebruiken voor zowel receptieve opdrachten (waar het gaat om het ervaren of betekenis geven) als productieve opdrachten (waarbij het gaat om het maken of uitvoeren). In elke fase kan de docent werkzaamheden opnemen die een leerling moet laten zien ter beoordeling. De vier fasen van het model komen voor een deel overeen met de zes categorieën uit het correctievoorschrift van het Centraal Schriftelijk Eindexamen tekenen in het vmbo: a) oriënteren, b) beeldend onderzoeken, c) vaststellen onderwerp, d) uitvoeren werkstuk, e) analyseren, evalueren en beoordelen, f) presenteren. Ons Vier Fasen Model zou met enkele aanpassingen ook bruikbaar 14
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren kunnen zijn bij de artistieke maakopdracht. In dit model heeft elke opdracht vier fasen: 1. Oriëntatie en voorbereiding In deze fase leest de leerling zich in, verzamelt informatie en kiest een voorlopig onderwerp of een voorlopige probleemstelling om te onderzoeken. Ook maakt hij in deze fase een werkplanning over welke werkzaamheden wanneer klaar moeten zijn. Hieruit moet blijken of het onderzoek uitvoerbaar is. De werkplanning nemen leerlingen vaak op in een logboek. De meest gemaakte fout in deze eerste fase blijkt overigens dat leerlingen met weinig ervaring in het doen van onderzoek, onevenredig veel tijd besteden aan het verzamelen van informatie en het maken van keuzes. Leerlingen zijn in het begin vaak bang dat ze te weinig informatie hebben of stellen het maken van keuzes lang uit. Docenten kunnen daarbij dan vaak hulp bieden door de leerling vragen te stellen of hem zelf verschillende deelvragen te laten formuleren, waaruit blijkt wat hij echt wil gaan doen en in welke stappen dat dan vervolgens uitgevoerd kan worden. 2. Uitvoering Meestal vormt deze fase de kern van elke opdracht. De verkregen informatie of gegevens worden geanalyseerd in het licht van de probleemstelling. Bovendien moet de leerling in deze fase laten zien dat hij kan werken volgens zijn zelfgemaakte planning. 3. Presentatie Een onderzoeksopdracht wordt vaak afgesloten met een werkstuk of mondelinge presentatie, bij artistieke opdrachten is dat een voorstelling of artistiek product. Leerlingen presenteren dit aan anderen, meestal medeleerlingen. Bij een onderzoeksopdracht is de meest voorkomende valstrik voor leerlingen dat zij uitweiden over onderdelen die hun veel tijd hebben gekost. Leerlingen weten vaak nog onvoldoende wat hoofden bijzaken zijn. 4. Reflectie of evaluatie Centrale vraag in deze fase is: wat ging goed en wat ging fout in de vorige fasen en wat zijn mijn voornemens voor een volgende praktische opdracht? Uit het logboek moet bijvoorbeeld duidelijk worden in welk opzicht het onderzoek wel en niet succesvol is verlopen en welke onderdelen onverwacht veel tijd hebben gekost. 15
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 Tabel 1 toont de verschillende fasen met de werkzaamheden van de leerling die de docent bij een praktische opdracht kan beoordelen. Tabel 1. Vier Fasen Model voor de beoordeling van praktische opdrachten als onderzoeksopdracht Fase van de opdracht Werkzaamheden van de leerling Oordeel docent 1. Voorbereiding - oriëntatie op het onderwerp: inlezen - formuleren van voorlopige onderzoeksvraag - formuleren van deelvragen bij de onderzoeksvraag - formuleren van definitieve onderzoeksvraag - maken van een planning (taken, uren, tijdstip) 2. Uitvoering - analyseren van informatie of gegevens - verzamelen van aanvullende informatie - formuleren van definitieve onderzoeksvraag - analyseren van de informatie of de gegevens - formuleren van conclusie en/of standpunt - werken volgens de gemaakte planning 3. Presentatie - antwoord geven op de onderzoeksvraag - hoofd- en bijzaken onderscheiden - duidelijk en correct taalgebruik - afstemmen op publiek/overtuigen van publiek - goed gebruik illustraties/hulpmiddelen 4. Reflectie Metacognitieve vragen stellen/beantwoorden: - Wat ging goed en wat ging minder goed? - Wat was daarvan de oorzaak? - Voornemens voor het volgende onderzoek? 16
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren Reflectie als onderdeel van het leerproces Belangrijk bij elke praktische opdracht is dat leerlingen kunnen reflecteren op hun eigen werkproces. Reflecteren is een bewust en weloverwogen proces van nadenken over en interpreteren van ervaringen, gedragingen, gevoelens en kennis, met als doel bewustwording van het eigen handelen en hiervan te leren. Reflecteren heeft bepaalde kenmerken. Ten eerste kan het worden voorgesteld als een model of cyclus van menselijk probleemoplossend handelen: inventariseren, formuleren van een model of plan, uitvoeren, evalueren. Ten tweede is reflectie altijd op iets gericht, bijvoorbeeld op de eigen ontwikkeling, bepaalde vaardigheden of verwachtingen. Ten derde voeren leerlingen tijdens het reflecteren bepaalde cognitieve activiteiten uit. Voorbeelden daarvan zijn: beschrijven (illustreren en toelichten wat je hebt gedaan), vergelijken (bijvoorbeeld de beoordeling van de docent met een eigen oordeel), analyseren, structureren (zoals een aanpak om een taak uit te voeren diepgaand analyseren), beoordelen (van andermans of eigen werk), bevragen (de eigen aanpak betwijfelen, afwegen), motiveren, verklaren (redenen voor je gedrag noemen), conclusies trekken (bijvoorbeeld wat zijn consequenties van mijn handelen of van een bepaalde gebeurtenis?), zich iets voornemen en zich daaraan committeren (hoe ga ik het de volgende keer aanpakken?). Ten slotte kan reflectie op verschillende niveaus plaatsvinden die op elkaar voortbouwen (Mezirow 1997): (1) De leerling blikt terug op wat hij heeft gedaan, interpreteert dit en trekt daaruit conclusies. (2) De leerling blikt terug op wat hij heeft gedaan, maar analyseert nu ook waarom een bepaalde aanpak of een bepaalde manier van handelen werkt en hoe zijn gedrag of handelen tot stand kwam. (3) Reflectie niet alleen gericht op terugblikken ook op vooruitblikken naar de toekomst en gericht op het handelen en het verbeteren van de ontwikkeling in de toekomst. Om leerlingen te leren reflecteren op kun praktische opdracht moeten ze de volgende dingen leren (Van der Schaaf, Oosterbaan, Baartman, Stokking & Waelen 2009): een reëel beeld geven van sterke en minder sterke kanten (wat gaat goed/minder); dat illustreren met voorbeelden en ondersteuning vanuit bronnen; aangeven waardoor sommige zaken meer/ minder goed gaan; aangeven hoe aan minder goede punten is gewerkt; aangeven wat dat heeft opgeleverd; aangeven hoe hij zich in de toekomst wil blijven verbeteren en zich daaraan committeren. Een relevante vervolgvraag is hoe docenten in de kunstvakken deze reflectievaardigheden bij leerlingen kunnen stimuleren. Daartoe is het belangrijk 17
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 dat hij leerlingen inzicht geeft in wat ze goed doen en wat nog verbeterd kan worden (diagnostische functie). Dat kan bijvoorbeeld door gestructureerde feedback met vooraf bepaalde, heldere criteria. Belangrijke stappen zijn: 1. Bepalen van doelen van de feedback Bijvoorbeeld bepaalde vaardigheden stimuleren of motivatie bevorderen. 2. Ontwerpen of kiezen van bij de doelen passende taken en leermiddelen Bijvoorbeeld praktische opdrachten met een daarbij behorend feedbackgesprek. 3. Vaststellen van beoordelingscriteria en standaarden/rubrics Dit is nodig om zo inzichtelijk en objectief mogelijk feedback te kunnen geven aan de leerling. De criteria en standaarden maken de leerlingen duidelijk wat belangrijk is (ze zijn instructief) en wat ervoor nodig is om een goede score te krijgen. Explicitering van criteria en standaarden/ rubrics (bijvoorbeeld in een beoordelingsformulier) geeft leerlingen richting en houvast. Desgewenst kunnen ze betrokken worden bij het ontwikkelen daarvan. Het is belangrijk dat leerlingen zelf de kwaliteit van hun werk leren beoordelen en dat ze zelf leren nadenken hoe ze die kwaliteit kunnen verbeteren (zelfsturing). 4. Verzamelen van gegevens over de prestaties van de leerlingen en deze vergelijken met de criteria en standaarden 5. Beoordelen van de prestaties 6. Geven van feedback Feedback als onderdeel van het leerproces Feedback is het geven van informatie aan iemand (bijvoorbeeld een leerling) met als doel zijn denken of doen te beïnvloeden opdat het leren en de prestatie verbeteren (Shute 2008). Feedback kan verschillende functies vervullen. Het kan leerlingen duidelijk maken of ze een opdracht wel of niet goed hebben gemaakt (confirmerende of corrigerende feedback). Feedback vervult bovendien zowel een cognitief als affectief (motiverend) doel. Diverse studies tonen aan dat feedback kan bijdragen aan de ontwikkeling van leerlingen (Black & Wiliam 1998; Hattie 2009; Sadler 1989; Shute 2008), mits het voldoende aansluit bij hun behoeften en concreet en specifiek genoeg is om begrepen te worden (Crooks 1988). Ook kan feedback de reflectie en zelfregulatie van leerlingen stimuleren, vooral als het informatie geeft over specifieke kwaliteiten 18
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren van hun werk en hoe deze te verbeteren (bijvoorbeeld Black & Wiliam 1998, Crooks 1988; Kluger & DeNisi 1996). Te verwachten valt dat feedback de ontwikkeling van complexe vaardigheden bij leerlingen ondersteunt, wanneer ze ook informatie krijgen over waarom werk wel of niet aan de eisen voldoet en vooral wanneer ze suggesties krijgen voor tactieken om hun werk te verbeteren (Sadler 1989). Voorwaarde om dit te kunnen bereiken is dat de leerling: (1) een correct beeld heeft van de norm; (2) zijn huidige niveau vergelijkt met deze standaard dit betekent dat hij in staat is zijn eigen handelen te evalueren en te monitoren; (3) overgaat tot acties en tactieken om de eventuele kloof tussen zijn werk en de gewenste norm te overbruggen (Sadler 1989, 2010). Dit laatste impliceert dat de leerling inzicht heeft in waardoor hij de gewenste norm niet behaalt en zijn handelen aanpast. Al met al is het voor een optimale (ver)werking van feedback dus van belang dat leerlingen over zelfregulatievaardigheden beschikken. Bekend is dat feedback niet zonder meer positieve effecten heeft en zelfs een destructieve uitwerking kan hebben (Kluger & DeNisi 1996; Vehviläinen 2009). Externe feedback door een docent is pas bruikbaar voor leerlingen na interpretatie en is idealiter op maat. Om feedback ten volle te kunnen benutten zouden leerlingen relaties moeten kunnen leggen tussen de feedback en onder meer hun doelen, mogelijke relevante acties voor verbetering en hun leerproces (Sadler 1989, 2010). Idealiter is feedback dan ook gebaseerd op criteria en standaarden voor een correcte uitvoering van een bepaalde praktische opdracht en biedt het leerlingen mogelijkheden om het perspectief op de taak en zijn strategieën en de kennis bij te stellen, aan te vullen of te verdiepen. Echter, bij praktische uitvoeringsopdrachten in de kunstvakken is de correcte uitvoering van een taak niet zo eenduidig. Te verwachten valt dat leerlingen feedback vooral bruikbaar en ondersteunend vinden wanneer deze niet alleen een oordeel omvat, maar ook argumenten (waarom voldoet zijn werk in de ogen van de docent wel of niet aan een standaard?) en passende suggesties voor verbetering (Sadler 1989). In het laatste geval kan feedback de vorm krijgen van scaffolding (Chi 1996; Chi, Siler, Jeong, Yamauch & Hausmann 2001); een op de behoeften van de leerling toegesneden steiger om verdere ontwikkeling te bevorderen en die de docent gedurende het ontwikkelingsproces geleidelijk afbreekt (Vygotsky 1978). Scaffolding is vooral van belang wanneer de leerling een taak uitvoert die net boven het eigen niveau ligt en die hij niet goed zonder ondersteuning kan uitvoeren. Aanvankelijk kan een scaffold vrij sturend zijn en bijvoorbeeld de vorm krijgen van modelleren door de docent. Later kan deze de sturing meer loslaten en bijvoorbeeld suggesties of hints geven (Schaap, De Bruijn, Van der Schaaf & Kirschner 2009). Chi en collega s (1996, 1991) hebben feedback en scaffolding, geanalyseerd in tutorgesprekken en dat mondde uit in een indeling in drie typen feedback. 19
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 1. Uitleg gevende feedback Bijvoorbeeld uitleg geven en toelichten en vragen van leerlingen beantwoorden. 2. Suggestieve feedback Bijvoorbeeld het stellen van vragen en het geven van hints en prompts die de vorm kunnen krijgen van samenvattingen, spiegelingen en checks, suggesties, en problematiseringen. 3. Correctieve feedback Bijvoorbeeld bevestigen dat een leerling op de goede weg is, fouten aanwijzen en corrigeren en verbetergedrag opleggen. Deze categorie bevat directieve feedback (positief en/of negatief). Een voorbeeld van positieve feedback is het geven van een compliment, negatieve feedback kan de vorm krijgen van correcties, tegenwerpingen of andere typen afwijzingen. Herhalingen hebben dikwijls de vorm van samenvattingen of terugkoppelingen. Hoe kunnen docenten deze kennis benutten en praktisch inzetten? Van belang is dat de docent helder voor ogen heeft wat het wenselijke gedrag, kennis of vaardigheidsniveau is (criteria en standaarden) en deze goed observeert en analyseert om zicht te krijgen op hoe ver een leerling is, wat hij heeft gedaan en wat de kwaliteit van zijn werk is. Dit kan hij achterhalen door vragen te stellen als: Wat heeft de leerling tot nu toe precies gedaan? Waar loopt hij tegenaan? In hoeverre is hij gemotiveerd voor de taak? Hoe duidelijk kent hij de bedoeling, aanpak en standaard van de taak? Over welke voorkennis beschikt hij? Wat verwacht hij? Hoe schat hij zijn eigen prestatie in? De docent kan idealiter het gewenste en werkelijke niveau van de vaardigheden van de leerling vergelijken en verbetersuggesties doen die aansluiten bij het niveau van de leerling. Feedback is niet alleen zeggen wat goed en wat minder goed is, maar maakt ook duidelijk waarom dat zo is en hoe het verschil tussen het daadwerkelijke en gewenste niveau kan worden overbrugd. Bij voorkeur krijgt de leerling de ruimte om op de feedback te reageren, zodat er een dialoog ontstaat waarin de leerling vragen kan stellen aan de docent en deze kan checken of de leerling de feedback begrepen heeft. Bij het geven van feedback moeten docenten vooral rekening houden met de volgende kenmerken (Van der Schaaf, Baartman, Prins, Oosterbaan & Schaap 2013). 20
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren De feedback: betreft sterke en te verbeteren punten (balans) is concreet en specifiek wordt onderbouwd verwijst naar heldere standaard(en) geeft suggesties voor verbeteringen is systematisch en consistent is vriendelijk van toon sluit aan bij de behoefte van de leerling opdat de kans op acceptatie groot is wordt begrepen door de leerling (dit moet je checken als docent) Als we bovenstaande vragen en kenmerken van vragen in het Vier Fasen Model plaatsen, komen we tot een voorbeeld van welke feedbackvragen een docent kan stellen aan een leerling om het leerproces te versterken (zie tabel 2). 21
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 Tabel 2. Vier Fasen Model voor het geven van feedback Fase Vragen aan de leerling (voorbeeldmatig) 1. Voorbereiding - Wat heeft op jou de meeste indruk gemaakt in je voorbereiding (van lezen, kijken, luisteren)? - Welke deelvragen of onderdelen zou je daarom willen onderzoeken? - Hoe kom je aan voldoende gegevens of informatie? - Wie gaat jou daarbij helpen? - Hoe zit je planning er uit van de komende dagen/weken? 2. Uitvoering - Wat is het eerste wat je gaat doen? - Hoe ben je aan die conclusie gekomen? - Wat is het grotere geheel waarin dit past? - Door welke gegevens of informatie wordt dat ondersteund? - Waar zul je op de lange termijn rekening mee moeten houden? - Waaraan heb je relatief veel aandacht besteed en waaraan weinig? 3. Presentatie - Wat weet het publiek wel en wat niet? - Waarvan wil je het publiek overtuigen en waarom? - Welke hulpmiddelen heb je succesvol ingezet en welke waren minder succesvol? 4. Reflectie Kijk eens terug op wat je gedaan hebt: - Wat ging goed en wat ging minder goed? - Wat was daarvan de oorzaak? - Wat is je belangrijkste voornemen bij een volgend project of onderzoek? - Van welk onderdeel kreeg je energie en waarom? - Welke feedback was voor jou het meest nuttig en hielp je om een volgende stap te maken? Conclusie Praktische opdrachten zijn complex om te beoordelen. Ze werken alleen optimaal wanneer ze zijn ingebed in het curriculum en afgestemd op doelen, instructie en begeleiding. Het is van belang om vooraf glashelder te zijn in de functie van de beoordeling en de beoordelingscriteria. Het werken met vooraf geëxpliceerde beoordelingscriteria, al dan niet in de vorm van rubrics met uitgewerkte voorbeelden, kan hierbij behulpzaam zijn. Het geeft leerlingen vooraf inzicht in de geldende criteria en standaarden, zodat ze weten wat er van hen verwacht wordt en ze een handvat hebben om hun werkproces bij te sturen en elkaar van feedback te voorzien. Het leren van feedback en beoordeling kunnen docenten versterken door leerlingen te leren reflecteren op het eigen werk en op de ontvangen feedback en beoordeling. Een dialoog tussen docent, leerling en eventuele peers over het werk van de leerling kunnen interactie en reflectie bevorderen. 22
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren Marieke van der Schaaf is universitair hoofddocent bij de afdeling Educatie van de Faculteit Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Ze doceert in en coördineert de Utrechtse masteropleiding Onderwijswetenschappen. Daarnaast doet ze op internationaal niveau onderzoek naar feedback, assessment en expertiseontwikkeling. Hans Wessels is universitair docent bij de afdeling Educatie van Faculteit Sociale Wetenschappen en vakdidacticus filosofie bij het departement Wijsbegeerte en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. Daarnaast is hij als toetsdeskundige filosofie verbonden aan Cito in Arnhem. 23
Cultuur+Educatie jaargang 14 2014 nr. 41 Literatuur Biggs, J. (1996). Enhancing teaching through constructive alignment. Higher Education, 32(3), 347-364. Black, P. & Wiliam, D. (1998). Assessment and classroom learning. Assessment in Education, 5(1), 7-74. Chi, M.T.H. (1996). Constructing self-explanations in tutoring. Applied Cognitive Psychology, 10(7), 33-49. Chi, M.T.H., Siler, S.A., Jeong, H., Yamauch, T. & Hausmann, R.G. (2001). Learning from human tutoring. Cognitive Science, 25(4), 471-533. Cohen, S.A. (1987). Instructional alignment: searching for a magic bullet. Educational Researcher, 16(8), 16-20. Cook, T.D. & Campbell, D.T. (1979). Quasi-Experimentation: Design and Analysis for Field Settings. Chicago: Rand McNally. Crooks, T.J. (1988). The impact of classroom evaluation practices on students. Review of Educational Research, 58(4), 438-481. Hattie, J. (2009). Visible learning. A synthesis of over 800 meta-analysis relating to achievement. Routledge: Oxon. Heller, J.I., Scheingold, K. & Myford, C.M. (1998). Reasoning about evidence in portfolios: cognitive foundations for valid and reliable assessment. Educational Assessment, 5(1), 5-40. Kluger, A.N. & Denisi, A. (1996). The effects of feedback interventions on performance: a historical review, a meta-analysis, and a preliminary feedback intervention theory. Psychological Bulletin, 119(2), 254-284. Messick, S. (1989). Validity. In R.L. Linn (Ed.), Educational Measurement (pp. 13-103). New York: Macmillan. Moon, J.A. (1999). Reflection in Learning & Professional Development. Theory & Practice. London: Routledge Falmer. Mezirow, J. (1997). Transformative learning: Theory to practice. New directions for adult and continuing education, (74), 5-12. Oosterbaan, A., Van der Schaaf, M., Baartman, L. & Stokking, K. (2010). Reflection during portfolio based conversations. International Journal of Educational Research, 49(45), 151-160. Sadler, D.R. (1989). Formative assessment and the design of instructional systems. Instructional Science, 18, 119-144. Sadler, D.R. (2010). Beyond feedback: developing student capability in complex appraisal. Assessment & Evaluation in Higher Education, 35(5), 535-550. Schaaf, M. van der, Baartman, L., Prins, F., Oosterbaan, A. & Schaap, H. (2013). Feedback dialogues that stimulate students reflective thinking. Scandinavian Journal of Educational Research, 57(3), 227-245. Schaaf, M. van der, Baartman, L. & Prins, F. (2012). Exploring the role of assessment criteria during teachers collaborative judgement processes of students portfolios. Assessment & Evaluation in Higher Education, 37(7), 847-860. Schaaf, M. van der, Goris, M. & Stokking, K. (2000). Praktische opdrachten bij Grieks en Latijn. Richtlijnen en keuzemogelijkheden ten aanzien van doelen, opdrachten, begeleiding en beoordeling. Utrecht: ISOR. Schaaf, M. van der, Oosterbaan, A., Baartman, L.K.J., Stokking, K.M. & Waelen, J. (2009). Students reflection during portfolio-based conversations. In G. Rijlaarsdam (Ed.), Fostering communities of learners. 13th Biennial Conference for Research on Learning and Instruction. Amsterdam: EARLI. 24
Marieke van der Schaaf en Hans Wessels Praktische opdrachten: beoordelen om van te leren Schaap, H., Bruijn, E. de, Schaaf, M.F. van der & Kirschner, P.A. (2009). Students personal professional theories in competence-based vocational education: the construction of personal knowledge through internalisation and socialisation. Journal of Vocational Education & Training, 61(4), 481-494. Schönau, D. (2012). Kwaliteit in soorten: goede of excellente kunsteducatie? In M. van Hoorn (Ed.), Cultuureducatie: een kwestie van onderwijskwaliteit (pp. 32-46). (Cultuur+Educatie 33). Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland. Shuell, T.J. (1988). The role of the student in learning from instruction. Contemporary Educational Psychology, 13(3), 276-295. Shute, V.J. (2008). Focus on formative feedback. Review of Educational Research, 78(1), 153-189. Stokking, K.M. & Schaaf, M.F. van der (1999). Beoordeling van onderzoeksvaardigheden van leerlingen. Richtlijnen, alternatieven en achtergronden. Utrecht: ISOR. Vehviläinen, S. (2009). Problems in the Research Problem: Critical Feedback and Resistance in Academic Supervision. Scandinavian Journal of Educational Research, 53(2), 185-201. Verkenningscommissie Kunstvakken (2012). De kunst van het nieuwe: vier disciplines, één doel. Advies Verkenningscommissie Kunstvakken. Enschede: SLO. Vygotsky, L. (1978). Mind in society. The development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press. 25