PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE DUURZAME BOUW EN RENOVATIE VAN KLEINE GEBOUWEN THERMISCHE ISOLATIE: KIES GEZONDE EN ECOLOGISCHE MATERIALEN Kies hernieuwbare, recycleerbare en gerecycleerde materialen f materialen die in vervled in de natuur aanwezig zijn, rekening hudend met hun milieubalans PRINCIPES BENADERING Vanuit een benadering van duurzaam buwen is het belangrijk dat men bij de keuze van een islatiemateriaal, de keuzecriteria niet beperkt tt de thermische prestaties van het materiaal. Neem de vlgende criteria in aanmerking: Thermische eigenschappen: ze wrden drgaans beschreven met termen zals warmtegeleidingscëfficiënt (W/m²K). Gaandeweg integreert deze beschrijving massaeigenschappen van de islatiematerialen. Men spreekt bijvrbeeld steeds vaker ver thermische effusiviteit (de vierkantswrtel van het prduct van de vlumieke massa, de warmtegeleidbaarheid en de srtelijke warmte), die de snelheid vertegenwrdigt waarmee de ppervlaktetemperatuur van een materiaal varieert, en dus zijn vermgen m warmte p te slaan en terug af te geven. In cmbinatie met warmtegeleidbaarheid is deze grtheid belangrijk waar het gaat ver massieve islatiematerialen. Technische eigenschappen: vuurvastheid, waterdampdrlaatbaarheid, vchtvastheid, type van uitvering, duurzaamheid, enz. Milieueigenschappen: de energiekst van de prductie, van het verver, gezndheidsrisic s, enz. Deze eigenschappen wrden beschreven met termen zals milieubalans: de berekening van een cëfficiënt waarbij het milieueffect van het materiaal in zijn verschillende levensfasen in aanmerking wrdt genmen. Er bestaan verschillende indicatren die zich van elkaar nderscheiden dr het al dan niet in rekening brengen van bepaalde aspecten die meilijk kwantificeerbaar zijn en dr de tepassing van verschillende wegingen. In deze fiche verwijzen wij naar de classificatie van het NIBE (Nederlands Instituut vr Buwbilgie en Eclgie te Naarden www.nibe.rg). Ecnmische eigenschappen: de kst van het materiaal en van zijn uitvering in verhuding tt het type van gebruik en de begde prestaties. Deze fiche betreft islatiematerialen en hun eigenschappen. Wat de lutere energieaspecten betreft vr de islatie van gebuwen, bevelen wij u daarnaast de lectuur aan van specifieke dcumenten die aan het einde van deze fiche wrden vermeld. Ok is de keuze van een islatiemateriaal vaak verbnden aan de uitvering van een gede akestische islatie. Wij bevelen u dus evenzeer de lectuur aan van de inffiches CSS05 Akestisch cmfrt, en MAT11 Akestische islatie: kies geznde materialen met een gunstige milieubalans. BLZ. 1 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
DOELSTELLINGEN Uitgaande van een "traditinele" benadering van islatie kan men, in het kader van duurzaam buwen, de ingrepen in verschillende niveaus indelen: Verbden: Dunne reflecterende islatiematerialen, rganische islatiematerialen (plyurethaan, plystyreen). Minimaal: De keuze, nder de bestaande islatiematerialen, van materialen met de beste milieubalans. Cncreet meten schuimen van geëxtrudeerd plyurethaan en plystyreen wrden vermeden en aan minerale wl f cellulair glas vrkeur wrden gegeven, met inachtneming van de veiligheidsvrschriften bij hun uitvering. Vrbeelden van traditinele islatiematerialen: van links naar rechts: steenwl, glaswl, cellulair glas en geëxpandeerd perliet. Brn: Energie + Aanbevlen: Vr de gebruikelijke buwwijzen (spuwmuren, islatie tussen de daksparren, enz.) kiest men natuurlijke materialen in plaats van de curante materialen: eerder dan minerale wl, zal men kiezen vr plantaardige f dierlijke wl, f vr islatiematerialen p basis van cellulse. Hun thermische prestaties zijn minder ged gedcumenteerd, maar hun milieubalans pleit in hun vrdeel. Vrbeelden van plantaardige islatiematerialen: van links naar rechts: cellulse en hennepwl p rllen. Brn: www.ideesmaisn.cm (ft s 1 en 2) en /www.snv.jussieu.fr/ l (ft 3) Optimaal: De traditinele wandstructuur wrdt znder meer vervangen dr plssingen zals wanden van strleem, van kalkhennepbetn, van gemetselde hutblkken, enz. Thans wrden veel buwwijzen van dit type nder de naam van "massieve islatiematerialen" herntdekt en men geeft ze een nieuwe interpretatie in een hedendaagse cntext. Bij gebrek evenwel aan vldende bjectieve infrmatie en wetenschappelijke validatie vr deze technieken, zullen we alleen hun bestaan en hun vrdelen in vergelijking met de gebruikelijke islatiematerialen vermelden. BLZ. 2 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Links: een vrbeeld van een cnstructie van strleem in uitvering. Rechts: een vrbeeld van gemetselde hutblkken. Brn: www.bee.uvatn.rg en http://lsinzelle.free.fr/france/saint_etienne/ferme/chevrerie.htm ELEMENTEN VOOR EEN DUURZAME KEUZE TECHNISCHE ASPECTEN > De beschikbare materialen De traditinele islatiematerialen zijn van tweeërlei type: rganisch (plyurethaan, plystyreen en plyester) en anrganisch (glaswl en steenwl). Van links naar rechts: plyurethaanschuim, geëxpandeerd plystyreenschuim, geëxtrudeerd plystyreenschuim, steenwl, glaswl Brn: Energie + Daarnaast bestaan talrijke srten van eclgisch islatiemateriaal. Samengevat kan men de islatiematerialen vermelden p basis van: cellulse: gerecycleerd papier en/f str. Een behandeling met brzut beschermt ze tegen insecten, schimmel en vuur. Vrbeeld: Isflc, PanTerre, enz. Links: cellulse in bulk. Rechts: een paneel p basis van cellulse en vlas Brn: www.turrianjeanjacques.ch en www.isrex.cm plantaardige f dierlijke wl: er bestaan platen van kksntvezel, vlasvezel, hennepvezel, hutvezel f schaapswl. BLZ. 3 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Links: kksnt. Rechts: hennepscheven. Brn: http://blg.envirnnemental.inf/?cat=32 minerale wl: vulkaansteen f mica zals perliet f vermiculiet. Links: perliet. Rechts: vermiculiet. Brn: http://www.travellersgarden.cm http://aggiehrticulture.tamu.edu/greenhuse/phtarchive/phtgallery/pages/vermiculite.html kurk Islatiemateriaal van kurk Brn: Energie + Cellulair glas kan eveneens als een vrij eclgisch islatiemateriaal wrden beschuwd, vr zver dat tijdens zijn prductie geen schuimmiddelen zals CFK s wrden gebruikt. De grndstf is grtendeels afkmstig van gerecycleerd glas. Een nadeel is dat cellulair glas vaak wrdt geplaatst met (warm f kud) bitumen afkmstig van de petrleumindustrie. > Welk islatiemateriaal vr welke tepassing? Elk islatiemateriaal heeft zijn specifieke tepassingen. De keuze van het materiaal zal afhankelijk van de tepassing verschillen: BLZ. 4 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Hlle spuwmuren en hellende daken Hlle muren met vlle spuw Geraamte Platte daken Islatie p vlerplaten Plafnds en akestiek tussen lkalen Islatie nder vlerplaten en grndkerende muren Materiaal Wl in banen f platen wrdt gemakkelijk en drlpend geplaatst. Werk in fasen vr een hlle spuwmuur: buw de draagmuur, ver vervlgens de islatie uit en beëindig met het parement. Een gelijktijdige uitvering bemeilijkt een crrecte plaatsing van het islatiemateriaal. In het kader van een renvatie kan men verwegen m de tussenruimten te vullen met een islatiemateriaal in bulk van het type perliet. Wl f islatiemateriaal in bulk, zals in caissns ingeblazen cellulsevlkken. Vullingen p basis van kalkhennepbetn, van str f met teveging van zaagsel, zijn mgelijk maar wrden hier niet behandeld mwille van hun gebrek aan certificatie. Wl heeft meestal een vldende druksterkte m vr de islatie van een dak te wrden tegepast. Cellulair glas evenals betn met Argexkrrels (geëxpandeerde kleikrrels), kunnen eveneens wrden gebruikt. Islerende vlerplaten kunnen nder meer wrden uitgeverd dr de vermenging van vermiculiet in het betn. Een kalkhennepbetn heeft eveneens islerende eigenschappen. Cellulair glas evenals platen van geëxpandeerde kurk f van hutvezel, kunnen eveneens wrden gebruikt. Vr dit srt tepassing zijn islatiematerialen in bulk vlkmen aangewezen, nder meer cellulsevlkken f vermiculiet. Akestische prestaties wrden vaak bewerkstelligd dr de uitvering van een scheidingslaag tussen de draagstructuur en de bekleding. Deze scheidingslaag kan bijvrbeeld met platen van kurk f hutvezel wrden uitgeverd. Vlerplaten kunnen met een meerlagige hutwl met een hge dichtheid (uitgeverd p een flie en zandbed), f met een laag geëxpandeerde kleikrrels wrden geïsleerd vr grndkerende muren zal men, in plaats van islatiemateriaal van hard plyurethaan, de vrkeur geven aan warm f kud gelijmd cellulair glas. De keuze van een islatiemateriaal afhankelijk van de tepassing MILIEUASPECTEN > Thermische prestaties van de islatiematerialen Twee aspecten zijn bepalend vr de thermische prestatie van een islatiemateriaal: de dikte van het materiaal en zijn intrinsieke prestaties. Wij zullen aannemen dat de ntwerper de beschikbare dikte van het islatiemateriaal zal hebben geptimaliseerd, dr bijvrbeeld te pteren vr buwsystemen met geraamte veeleer dan vr massieve muren, en zullen dieper ingaan p de keuze van het materiaal. De nderstaande tabel grepeert de thermische en de mechanische prestaties van verschillende srten islatiemateriaal. He lager zijn warmtegeleidbaarheid, he beter zijn prestatie, vr een gelijke dikte van het islatiemateriaal. BLZ. 5 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Geëxtrudeerd plystyreen Geëxpandeerd plystyreen Mechanische sterkte ρ [dan/m³] 2535 15 30 Plyurethaan 2040 Ureumfrmaldehydeschuim Warmtegeleidbaarheid λ (vlgens de dcumentatie) 0,027 tt 0,034* 0,028 tt 0,04 0,024 tt 0,029 Warmtegeleidbaarheid λ (vlgens de nrm NBN B62 002 A1) 0,04 Waterdampdiffusie µ (vchtig en drg) 150 tt 300 Waterdampdiffusie µ (vchtig en drg), vlgens de dcumentatie Ontvlambaar? Ja 0,45 60 Ja 0,035 30 Ja 820 0,04 1,53 Ja Plyester 25 0,035 Ja Glaswl 25 Steenwl 40 Cellulair glas 120180 Zuiver geëxpandeerd perliet Zuiver geëxpandeerd vermiculiet Geëxpandeerde klei Zachte hutvezelplaat Halfharde hutvezelplaat Cellulse in bulk 3550 Platen van cellulsewl Geëxpandeerde kurk Platen van geëxpandeerde kurk Hennep f hennepwl 0,035 tt 0,04 0,037 tt 0,04 0,04 tt 0,048 0,045 1,2 tt 1,3 1 tt 1,2 Neen 0,045 1,3 1 tt 1,5 Neen 0,055 Oneindi g / Neen 5080 0,046 / 5 tt 7 / Neen <100 0,058 / 5 tt 7 / Neen 0,103 tt 0,108 / / / Neen ±160 ±0,042 / / 3 tt 4 ±270 ±0,07 / / 3 tt 4 0,035 tt 0,04 / / 1 tt 2 70100 0,04 / / / 18 80120 25210 Vlas in bulk 1835 Vlasplaten 400500 0,04 tt 0,045 0,032 tt 0,045 0,039 tt 0,08 0,037 tt 0,045 0,065 tt 0,05 / 4,5 tt 29 / / 5 tt 30 Meilijk Zelfdv end / Meilijk / / 1 tt 2 Meilijk / / 1 tt 2 / / / Meilijk BLZ. 6 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Mechanische sterkte ρ [dan/m³] Kksntwl 2050 Warmtegeleidbaarheid λ (vlgens de dcumentatie) 0,047 tt 0,05 Warmtegeleidbaarheid λ (vlgens de nrm NBN B62 002 A1) Waterdampdiffusie µ (vchtig en drg) Waterdampdiffusie µ (vchtig en drg), vlgens de dcumentatie / / 1 tt 2 Katenwl 2030 0,04 / / 1 tt 2 Rietplaten ±100 0,056 / / 1 tt 1,5 Schaapswl 1030 0,035 tt 0,045 / / 1 tt 2 Ontvlambaar? Brandwerende behandeling met brzut Znder giftige afgifte Znder giftige afgifte Waarden vergenmen uit "L islatin thermique de la titure inclinée", Ministerie van het Waalse Gewest, uit "L islatin éclgique" van JP. Oliva, Uitg. Terre Vivante, 2001, en uit de dcumentatie van de leveranciers. Van synthetische en minerale islatiematerialen vindt men de exacte prestaties in de dr de BUtgb (www.butgb.be) uitgereikte technische gedkeuring. De eclgische islatiematerialen beschikken p heden niet ver gecertificeerde prestaties. Men met zich dus baseren p de dr de fabrikanten meegedeelde waarden. Vrzichtigheid is gebden wat de nauwkeurigheid van deze waarden betreft. Bepaalde materialen beschikken ver een lambdawaarde p basis van buitenlandse nrmen. De lambdawaarde is slechts met de vrmelde waarden vergelijkbaar mits de preven zijn uitgeverd vereenkmstig de Eurpese nrm EN ISO 10456. Het dcument dat de prestaties van het materiaal certificeert, met die referentie vermelden. Dunne reflecterende islatiematerialen wrden sms als bijznder vrdelig vrgesteld. Het WTCB maakt in zijn publicatie WTCBcntact nr. 6 (22005) de balans p van deze prducten. Hieruit blijkt dat de prestaties van de dunne reflecterende islatiematerialen hgstens met die van een traditinele minerale islatie vereenstemmen. Gezien hun delicate uitvering en de zeer hge energiekst van hun prductie, kmen deze islatiematerialen zeker niet in aanmerking vr tepassingen in de buw. > En de massieve islatiematerialen? Specificiteit aan "massieve islatiematerialen" (muren van strleem, van kalkhennepbetn, enz.) is dat ze geschikt zijn vr heel bijzndere buwwijzen: bij de tepassing van massieve islatiematerialen wrdt de muur niet pgevat als een peenvlging van lagen waarbij de islatie in een aparte laag wrdt uitgeverd, zals dat bijvrbeeld vr een spuwmuur het geval is, maar wrdt het islerend vermgen ver de hele dikte van de wand verdeeld. Overigens hebben deze materialen sms een structurele functie, wat erp neer kmt dat de vrnaamste functies van de wand dr één enkel materiaal wrden waargenmen. BLZ. 7 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Strleem en kalkhennepbetn hebben een grtere warmtegeleidbaarheid dan de zwel traditinele als eclgische islatiematerialen, en zij leveren dus "minder gede prestaties". Dit tekrt wrdt p twee wijzen gecmpenseerd: Het islatiemateriaal heeft een grtere dikte in vergelijking met de traditinele technieken. Islerende massieve muur Traditinele muur Samenstelling Ttale dikte Prestatie van de wand kalkhennep + binnen en buitenpleister Zwaar betnblk + islatiemateriaal + spuw + parementsteen 30 cm U= 0,55 W/m²K 35 cm U= 0,6 W/m²K Vergelijking van een islerende massieve muur van kalkhennepbetn met een traditinele muur. De berekening van de Uwaarde van het hennepbetn wrdt uitgeverd met een lambdawaarde van 0,13 W/m.k. Deze materialen zijn massiever en hebben dus een grtere thermische inertie. Die massa zal hun lager islerend vermgen dus gedeeltelijk cmpenseren. Kleurrijk uitgedrukt kan men stellen dat, in plaats van een beetje warmte te laten ntsnappen zals de traditinele islatiematerialen, zij een vrij grt gedeelte ervan in hun massa pslaan alvrens die warmte gedeeltelijk binnen het gebuw weer vrij te geven. Deze eigenschap is echter vanuit wetenschappelijk gpunt ng weinig gedcumenteerd en becijferd. > Invled van de uitvering Ongeacht f het islatiemateriaal al dan niet eclgisch is, zal de kwaliteit van de uitvering de beslissende factr zijn vr de thermische prestatie van het gebuw. De bibligrafie aan het einde van deze fiche grepeert een aantal referenties betreffende de uitvering van de islatie. De plaatsing van eclgische islaties in bulk f in de vrm van platen f wl, vertegenwrdigt in vergelijking met de gebruikelijke materialen geen enkele meilijkheid. We meten erp wijzen dat de prestaties van massieve islatiematerialen sterk afhankelijk zijn van de standvastige kwaliteit van de uitvering. De thermische prestatie van materialen die in situ wrden gemengd, zals kalkhennepbetn, kan namelijk variëren afhankelijk van de heveelheid, de kwaliteit en de verdeling van de hennep in het mengsel. > Wat zijn de hygrmetrische prestaties? Bij duurzaam buwen staan de hygrmetrische eigenschappen van de materialen p de vrgrnd. De traditinele buw heeft deze eigenschappen te lang verwaarlsd. Dr hun vchtabsrberend vermgen kunnen de materialen in cntact met de binnenmgeving, de hygrmetrische mstandigheden van een lkaal stabiliseren en zdende een psitieve invled hebben p het cmfrt. Aangezien dit aspect hfdzakelijk verband hudt met de materialen in cntact met de mgeving, gaan wij hier dieper p in in de fiche ver de keuze van de afwerkingsmaterialen (zie link aan het einde van de fiche). Over het algemeen zijn de islatiematerialen namelijk dr hutwerk f een bekleding van de mgeving gescheiden, waardr hun functie van hygrmetrische regulering dus beperkt zal blijven. Dat is niet het geval vr massieve islatiematerialen die vanuit dit gpunt een gunstige invled kunnen hebben. BLZ. 8 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
> Milieubalans Bij de keuze van een islatiemateriaal meten niet enkel zijn energetische en mechanische prestaties in aanmerking wrden genmen, maar eveneens zijn milieueffect tijdens z'n hele levenscyclus (winnen van grndstffen, fabricage, verver, uitvering, recyclage): de traditinele "rganische" islatiematerialen (plyurethaan en plystyreenschuim) scren heel slecht: ze zijn gewnnen uit chlr en petrleum, niethernieuwbare stffen, en geprduceerd dr middel van energetisch dure prductieprcessen. Beide islatiematerialen bevatten bvendien stffen die de znlaag aantasten (nder meer HCFK s) en die bij brand giftige en ddelijke gassen ntwikkelen. CFKsubstituten beginnen tepassing te vinden evenals de integratie van gerecycleerde materialen in hun samenstelling. De verwijdering van rganische islatiematerialen is echter niet gevaarls. Glas en steenwl zijn vrdeliger: ze wrden gewnnen uit grndstffen die in Eurpa in vervled aanwezig zijn (vulkaansteen en zand) en zijn gedeeltelijk uit gerecycleerde materialen samengesteld. Indien ze minder dan 5% bindmiddel bevatten, wrden ze verwijderd dr strting als inert materiaal. Hun prductieprces, gebaseerd p het smelten van steen f gerecycleerd glas, is evenwel energievretend. Zgenaamde eclgische islatiematerialen cmbineren meestal een in vervled aanwezige f hernieuwbare grndstf (planten, gerecycleerde cellulse), en een energiezuinig prductieprces. Kurk vrmt hierp een uitzndering want zijn grndstf is niet in vervled aanwezig. Er bestaat een recyclagecircuit vr kurk maar de heveelheid aan beschikbare grndstf blijft beperkt. Eclgische islatiematerialen kunnen gevaarls dr cmpstering f thermische valrisatie wrden verwijderd. Samenvattende tabel: rsprng Grijze energie [GJ/m³] Ecpunten per m³ Mur Planche r Bâtière Identificatie in de NIBEclassificatie Tit plat Levensduur [jaar] Recyclage* Cellulse in bulk EU 1,26 0,15 Beste keuze Beste keuze 25 Recycleerbaar tt secundaire grndstffen Kurkplaten EU / 0,21 Beste keuze Aanvaardbaar Ged keuze Beste keuze 50 BLZ. 9 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
rsprng Grijze energie [GJ/m³] Ecpunten per m³ Mur Planche r Bâtière Identificatie in de NIBEclassificatie Tit plat Levensduur [jaar] Recyclage* Steenwl EU 0,33 0,27 Gede keuze Minder gede keuze Aanvaardbaar Minder gede keuze >25 Glaswl EU 6 0,02 Beste keuze Aanvaardbaar Ged keuze >25 Plyurethaan Wereld 8 0,08 Minder gede keuze Onaanvaard baar A éviter Minder gede keuze >25 Verbranding Geëxpandeerd plystyreen Wereld 2,4 0,04 Ged keuze Minder gede keuze Gede keuze Gede keuze >25 Verbranding Geëxtrudeerd plystyreen Wereld 3 0,36 >25 Verbranding Cellulair glas EU 20 tt 40 0,11 Aanvaardbaar f minder ged** Ged f minder ged ** >25 Recycleerbaar tt secundaire grndstffen Hennep EU Verbrijzeling en uitstriing (landbuw) *De infrmatie betreffende de recyclage hudt rekening met de huidige recyclagemarkt in België. ** vlgens de rspng van het energie gebruikt vr de fabricatie Deze infrmatie met evenwel in zijn cntext wrden geplaatst. Het recyclageptentieel van afval varieert afhankelijk van het bestaan van een recyclagecircuit en van zijn gegrafische ligging. Niet alle ptentieel recycleerbare materialen wrden gerecycleerd. Overigens is de ntie van "tijd" belangrijk een materiaal dat thans niet recycleerbaar is, zal dat in een nabije tekmst misschien wel zijn en, mgekeerd, een materiaal dat thans recycleerbaar is, zal dat binnen enkele jaren misschien niet meer zijn. BLZ. 10 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
ECONOMISCHE ASPECTEN > Beschikbaarheid van de eclgische plssingen In 2007 telt Brussel minstens 5 verkppunten van bieclgische materialen: Cardec nv, Waversesteenweg 1801, 1160 Brussel Vlass bvba, Langestraat 166, 1150 Brussel Vanhumbeeck Frères bvba, Vilvrdselaan 100, 1150 Brussel Bis Henri Lchten nv, Van Hrdestraat 4347, 1040 Brussel Ets De Bntridder nv, De Beckstraat 66, 1140 Brussel In Vlaanderen zijn de meeste verkppunten aangeslten bij het VIBE en in Wallnië bij Nature et Prgrès f bij Cluster éccnstructin. Sinds eind 2006 bestaat eveneens een Brussels Cluster Ecbuild. Ten sltte plant het FransWaalse prgramma Interreg III de prichting van een platfrm ver het eclgisch leefmilieu (www.echabitat.be) Wrdt vervlgd. De internetsite van het WTCB stelt eveneens een databank van detailhandelaars en fabrikanten ter beschikking, met zekptie p trefwrd, waarvan smmigen plantaardige islatiematerialen aanbieden. Ten sltte stellen smmige labels, nder meer Natureplus (www.natureplus.rg), eveneens materiaallijsten ter beschikking. > De kst van de eclgische plssingen De nderstaande tabel geeft richtprijzen vr materialen die gemakkelijk in België verkrijgbaar zijn. De prijzen variëren vlgens de gekchte heveelheid, het betreft hier dr enkele leveranciers vermelde gemiddelde prijzen: Geëxtrudeerd plystyreen Geëxpandeerd plystyreen Kst Eenheid* Dikte 7 tt 25 /m² excl. BTW 40 tt 120 mm 5 tt 15 /m² excl. BTW 40 tt 120 mm Plyurethaan 6,5 tt 27,5 /m² excl. BTW 20 tt 120 mm Glaswl 5 tt 18 /m² excl. BTW 40 tt 180 mm Steenwl 5 tt 18 /m² excl. BTW 40 tt 180 mm Cellulair glas 25 tt 35 /m² excl. BTW 40 tt 60 mm Zuiver geëxpandeerd perliet Zuiver geëxpandeerd vermiculiet 0,1 tt 0,2 /l excl. BTW / 0,1 tt 0,2 /l excl. BTW / Geëxpandeerde klei 7 tt 12 /m² excl. BTW 10 mm Hutvezelplaten 7 tt 24 /m² excl. BTW 30 tt 100mm Cellulse in bulk 0,13 /l excl. BTW / Cellulsewl in bulk 0,25 /l excl. BTW / Cellulsewlplaten 7 tt 25 /m² excl. BTW 40 tt 160 mm Kurk in bulk 0,2 /l excl. BTW / Kurkplaten 5 tt 12 /m² excl. BTW 20 tt 80 mm BLZ. 11 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Kst Eenheid* Dikte Kurkrllen 5 tt 15 /m² excl. BTW 2 tt 6 mm Hennepwl 5 tt 30 /m² excl. BTW 50 tt 200 mm Jutevilt 4,5 /m² excl. BTW / Lamswl 0,7 tt 1,2 /kg excl. BTW / SOCIALE EN CULTURELE ASPECTEN > Invled p de gezndheid Synthetische islatiematerialen kunnen een negatieve invled hebben p de gezndheid. Tijdens zijn leven ntwikkelt plyurethaan frml, dat de gen, de ademhalingswegen en de huid kan irriteren. Plystyreen p zijn beurt bevat benzeen, dat kankerverwekkend is. Aangezien deze materialen meestal nit in direct cntact kmen met de binnenmgeving, is de binnenpllutie beperkt. Bij verbranding ntwikkelen ze daarentegen zeer giftige dampen. Risic s verbnden aan de uitvering werden niet geïdentificeerd. Dr hun aard en structuur, f ten gevlge van een behandeling met brzut, zijn wl en eclgische islatiematerialen meestal weinig f niet brandbaar. Als vezelmateriaal kunnen ze dr de inademing van fijne stfdeeltjes (kleiner dan 3 micrn) echter lngprblemen verrzaken. Dit fenmeen, dat aan de basis ligt van het verbd van asbest, bestaat eveneens, hewel in mindere mate, vr steenwl en glaswl. Hewel aanbevelingen vr de uitvering ervan bestaan, kunnen tegensprekelijke nderzeken geen reëel gevaar uitwijzen. Men zal bij de uitvering het vrzichtigheidsprincipe tepassen dr een weldrdacht gebruik en met inachtneming van de gebruiksinstructies. Bij het hanteren zijn irritatie van de huid en de gen niet uitgeslten. Men zal bij de uitvering dus de ndige vrzrgsmaatregelen treffen: stfmasker, handschenen, beschermbril, gede ventilatie, enz. Over het algemeen, en vrzichtigheidshalve, zal men zwel vr de "synthetische" als vr de "eclgische" islatiematerialen bij de uitvering dezelfde beschermende vrzrgsmaatregelen nemen (masker, handschenen en bril). In de nderstaande tabel staat vanuit gezndheidsgpunt een samenvatting van de vr en nadelen van de meest curante islatiematerialen: Steenwl Glaswl Cellulair glas Geëxpandeerd plystyreen Vrdelen Geen brandwerende middelen Geen biciden Geen frmaldehydeemissies Minder dan 5% bindmiddelen Nietnemenswaardige radiactiviteit Geen VOSemissies Geen brandwerende middelen Geen biciden Geen frmaldehydeemissies Nietnemenswaardige radiactiviteit Geen VOSemissies Geen brandwerende middelen Geen biciden Geen biciden Nadelen Inadembare vezels bij afbraak en verwijdering Inadembare vezels bij afbraak en verwijdering Bepaalde uitveringen vereisen het gebruik van warm bitumen Verntreinigende brandwerende middelen Giftige emissies bij verbranding Emissie van klwaterstf bij de BLZ. 12 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
Geëxtrudeerd plystyreen Plyurethaan Cellulsevlkken Cellulsevlkken Vrdelen Geen biciden Geen biciden Geen giftige emissies Geen giftige emissies Nadelen prductie Verntreinigende brandwerende middelen Verntreinigende brandwerende middelen Veel stf bij de uitvering Inadembare vezels bij afbraak en verwijdering Veel stf bij de uitvering Inadembare vezels bij afbraak en verwijdering Let wel dat het islatiemateriaal niet altijd alleen wrdt gebruikt. De eventuele vereiste van een bevestigingslijm f van een teslagstf als brandvertrager mag niet wrden vergeten. Deze stffen kunnen eveneens een invled hebben p het milieu en de gezndheid (zie fiches CSS08 en CSS09). DE JUISTE KEUZE MAKEN De nderstaande tabel geeft een samenvatting van het belang van de verschillende srten islatiemateriaal vlgens de hierbven ntwikkelde criteria: Srt islatiemateriaal Milieubalans Thermische prestatie synthetisch mineraal plantaardig en dierlijk Gezndheid (uitgeznderd bij brand) (met vrzrgsmaatregelen bij de uitvering) Kst en beschikbaar heid Gemak van de uitvering?? Met men de vrkeur geven aan een eclgisch islatiemateriaal ndanks zijn verlies aan thermische deltreffendheid? Er bestaat geen eenvudig f kantenklaar antwrd. Uit deze fiche blijkt dat vr bepaalde eclgische islatiematerialen dit verlies beperkt is, maar bij gebrek aan wetenschappelijke f genrmaliseerde gegevens blijft dit punt ng in het vage. Op deze basis zu men veiligheidshalve de vrkeur meten geven aan de best gedcumenteerde eclgische alternatieven waarvr de ntwerper het eventuele verlies aan energetische efficiëntie zal kunnen berekenen. Vervlgens zal elke besluitvrmer p basis van bjectieve gegevens een persnlijke keuze meten maken. BLZ. 13 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
IN DE PRAKTIJK In de verschillende fasen van de ntwikkeling en uitvering van het prject meten maatregelen wrden genmen: VOORONTWERP Geef de vrkeur aan de vlgende keuzes: Vlerplaat Dubbele buitenmuur Hellend dak Plat dak 1 e keuze 2 e keuze 3 e keuze Cellulair glas Steenwl Glaswl Hennepwl Cellulsevlkken Steenwl Hennepwl Hutwl Steenwl Glaswl Hutwl Steenwl Glaswl Cellulsevlkken Glaswl Cellulair glas Plyurethaan Geëxtrudeerd plystyreen Geëxpandeerd plystyreen Brn: Adviesgids vr de duurzame renvatie van cllectieve huisvesting, Leefmilieu Brussel Kies een materiaal met een milieulabel, bijvrbeeld "Natureplus" (www.natureplus.rg). Dit label begt de beste materialen p de vrgrnd te stellen en bestrijkt tt p heden Duitstalig Eurpa, evenals Nederland en België. Ongeacht het gekzen materiaal zullen de wanden minstens vlden aan de wettelijke vereisten inzake islatie. Het ntwerp van de wanden zal zdanig wrden uitgeverd m de duurzaamheid van de islatiematerialen te waarbrgen (geen interne cndensatieprblemen, bescherming tegen weersinvleden). UITVOERINGSPROJECT, DOSSIER VOOR DE STEDENBOUWKUNDIGE VERGUNNING Om kudebruggen te vrkmen zal ervr wrden gezrgd dat het islatiemateriaal drlpend wrdt geplaatst (zie fiche kudebruggen). TOEZICHT OP DE WERKEN De vereenstemming van de materiaalprestaties met de vereisten van het bestek zal wrden gecntrleerd p basis van de ATG van het materiaal, als die beschikbaar is (www.butgb.be). De kwaliteit van de materialen zal tijdens hun pslag en uitvering p de buwplaats wrden beschermd, nder meer dr een aangepaste bescherming tegen water indien het nietwaterdichte materialen betreft. Bij de uitvering van islatiematerialen meten de arbeiders wrden beschermd tegen de giftige effecten van de materialen p hun gezndheid. Om de inademing van (minerale f plantaardige) vezels te vrkmen meten gepaste preventiemaatregelen wrden genmen: handschenen, bril, stfmasker, intensieve ventilatie van de lkalen. BLZ. 14 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
AFBRAAK Bij de demntage van islatiematerialen meten de arbeiders tegen de giftige effecten van de materialen p hun gezndheid wrden beschermd. Men zal dezelfde maatregelen nemen als bij de uitvering van de islatiematerialen. Ureumfrmaldehydeschuim, fenlschuim f plyvinylchlride (pvc), die men in gebuwen van de jaren 70 80 aantreft, mgen nch wrden ingeademd nch wrden verbrand, en meten in hermetisch geslten zakken naar een inzamelcentrum vr chemisch afval wrden gebracht. De minerale en plantaardige islatiematerialen zullen vr recyclage wrden gerecupereerd. Een vrafgaande specifieke studie zal de srten islatiematerialen identificeren die later in het af te breken gebuw zullen wrden tegepast, teneinde p basis van de markt en van de bestaande recyclagecircuits de recyclage z ged mgelijk te rganiseren. AANVULLENDE INFORMATIE ANDERE AANDACHTSPUNTEN Naast de materiaalkeuze, met bij het ntwerp van een gede islatie met de vlgende elementen, in hun respectieve fiches beschreven, rekening wrden gehuden: ENE04 Een ged geïsleerd huis buwen ENE02 Een warmtestrategie ntwikkelen ENE09 Beperking van kudebruggen ENE10 De gede luchtdichtheid van de gebuwschil ENE11 Bij renvatie: de wanden isleren ENE23 Energieefficiënte luchtverversingsystemen CSS05 Akestisch cmfrt CSS08 Fysische en chemische verntreiniging binnenshuis CSS09 Lijm en verf: hun invled p gezndheid en milieu MAT11 Akestische islatie: kies geznde materialen met een gunstige milieubalans BIBLIOGRAFIE Internetsites vr de keuze en beschikbaarheid van de materialen: Vlaams Instituut vr BiEclgisch Buwen en Wnen (www.vibe.be) Cluster Eccnstructin: www.eccnstructin.be Réseau eccnsmmatin: www.eccns.be/article260.html BLZ. 15 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE:
De internetsite van de BUtgb: www.butgb.be CD2E, een Frans bedrijf dat een beschrijving van eclgische materialen aanbiedt: www.cd2e.cm Beken en dcumenten ver de keuze en de beschikbaarheid van de materialen: JeanPierre Oliva, L islatin éclgique, Uitg. Terre Vivante, 2001 Suzanne en Pierre Deux, Le guide de l habitat sain, Uitg. Mediec, 2002 L éclgie dans le bâtiment, handleiding ADEME Jutta Schwartz, Verlag Paul Haupt, Qualité envirnnementale des bâtiments, guide cmparatif pur le chix des matériaux de cnstructin, 1998 H.R. Preisig et al., Savir cnstruire ECOlgique/nmique, guide pur le maître d uvrage, Uitg. Werd Verslag Ove Arup & partners, The green cnstructin handbk, A manual fr clients and cnstructin prfessinals, JT design Build Publicatin, 1994 Critères de dévelppement durable pur la cnstructin de lgements, EPFL, Lausanne. Dunne reflecterende islatiematerialen, WTCB nr. 6 (22005) Friedrich Kur, L habitat éclgique Quels matériaux chisir, Uitg. Terre vivante, 2003. Over de uitvering van de islatie: L islatin thermique des façades à structure bis Guide pratique pur les architectes, Ministère de la Régin Wallnne L islatin thermique de la titure inclinée Guide pratique pur les architectes, Ministère de la Régin Wallnne La rénvatin et l énergie Guide pratique pur les architectes, Ministère de la Régin Wallnne Labels: Natureplus: www.natureplus.rg Geldende f in vrbereiding zijnde wetgeving (BHG, Federale verheid, Eurpa) Technische eigenschappen van materialen vr de prestatieberekening: NBN B62002 A1 Buwmaterialen en buwwaren Prcedures vr de bepaling van de karakteristieke waarden en de rekenwaarden van de thermische eigenschappen: EN ISO 10456 Berekening van de warmtedrgangscëfficiënten van wanden van gebuwen: NBN B62002 BLZ. 16 VAN 16 THERMISCHE ISOLATIE: