Inhoudsopgave 4. 5. 5. 7. 8. 10. 13. 14. 16. 22. 28. 36. 46.

Dromen

3 Inhoudsopgave 4. 5. 5. 7. 8. 10. 13. 14. 16. 22. 28. 36. 46. Inleiding Dromen Dromen in de kunst Zeefdruk Zeefdruk in de kunst: Andy Warhol Zeefdruk in de vormgeving: Laurie Hastings Hoogdruk Hoogdruk in de kunst: Katsushika Hokusai Groep 1/2 Groep 3/4 Groep 5/6 Groep 7/8 Bronnenlijst Afbeeldingen: Dromen Zeefdrukken Hoogdrukken

4 5 Inleiding Dromen Ieder kind heeft wel ooit gedroomd. Een heel leuke droom of misschien wel een nachtmerrie. Vaak herinneren ze delen van hun dromen. Het is interessant om deze te verbeelden. Wat hebben de kinderen gezien in hun droom? Groen gras? Of misschien wel paars gras? Roze wolken? En een oranje paard? Dromen is dan ook het thema van de workshop. Om meerdere technieken te leren dan de kinderen al kennen richt deze workshop zich op de grafische technieken zeefdruk en hoogdruk. De workshop bestaat uit meerdere lessen en richt zich op de gehele basisschool. Per combi-groep is er een andere workshop met het thema dromen. Er komen verschillende dingen aan de orde; De dromen die de leerlingen hebben gehad worden verteld en deze worden verbeeld. Dit gebeurt door te tekenen en te schrijven. De tekeningen / teksten worden omgezet naar een druktechniek. En als laatste worden de drukken gemaakt. In deze workshop is samenwerking tussen de leerlingen erg belangrijk, omdat de technieken en vooral het drukken zelf erg veel kracht kost. De workshop wordt begeleid door de grafische ateliers. De zeefdruk-lessen zullen deels op school en deels in het grafisch atelier uitgevoerd worden. Per combi-groep wordt dit nog een keer aangegeven. Droom (de; m; meervoud: dromen; verkleinwoord: droompje) 1. gedachten, beelden die in de slaap voor de geest komen 2. fantastische toekomstbeelden: iem. uit de droom helpen hem zijn vergissing laten inzien. (Van Dale, 2014) In deze workshop gaat het om de gedachten, beelden die in de slaap voor de geest komen. Ieder kind heeft wel eens een droom gehad, of dit nu een leuke droom was of een nachtmerrie. Voor jonge kinderen is het nog lastig om fantasie en werkelijkheid uit elkaar te houden, dus voor hen kan de droom werkelijkheid zijn. Om de fantasie te stimuleren en gedachten terug te halen richt deze workshop zich op dromen. Dromen in de kunst; Binnen de kunst is er een stroming die zich richt op dromen; Surrealisme De surrealisten, waaronder Salvador Dali (1904-1989) werken vanuit hun fantasie. Zij wilden het denken van die tijd doorbreken. In de oorlog waren er namelijk starre denkbeelden. (Polkozic, 2012-2014) Aan deze gedachten om de denkbeelden te doorbreken na de oorlog lagen de ideeën van de psycholoog Sigmund Freud ten grondslag. Het maken van beelden en de verbeelding moest niet met de hersenen gebeuren, waardoor het onderbewustzijn een rol ging spelen. (Het modernisme, surrealisten, z.j.) Een van de dingen die hierbij naar voren komt zijn dromen.

Salvador Dali, The elephants, 1948 Salvador Dali,The Persistence of Memory, 1931

8 9 Zeefdrukken Dromen gebeurt in het onderbewustzijn. Dali schilderde zijn dromen. Een voorbeeld hiervan is De halsstarrigheid van de herinnering. (Honour, H. & Fleming, J., 2009) Op een zeefdruk, wat een plaat is met allemaal kleine gaatjes net zoals een zeef, wordt een afbeelding gemaakt. Dit gebeurt door licht te schijnen op de afbeelding die over de zeefdruk heen ligt. Door een verf soort wat op de zeefdruk zit komt de afbeelding na een tijdje op de zeefdruk te staan. Op de plek van de afbeelding zijn allemaal kleine gaatjes. Maar op de plek waar de afbeelding niet zit zijn deze dicht. Door de gaatjes kan inkt en zo komt de afbeelding op een papier. Een met de hand gemaakte tekening kan worden ingescand en dan worden afgedrukt op een doorzichtig plastic stukje. Maar je kan ook een tekening maken op zo n doorzichtig stukje plastic. De leerlingen kunnen zelf niet de afbeelding op de zeef zetten, maar wel kunnen ze de afbeelding tekenen en later als hij al op de zeef staat in groepjes drukken. (Grafisch Atelier Daglicht, 2005)

10 11 Zeefdrukken in de kunst Andy Warhol De bekende pop-art kunstenaar Andy Warhol (1928-1987) is een van de eerste kunstenaars die gebruik maakt van de zeefdruk. In zijn fabriek The factory maakte hij samen met zijn werknemers van foto s zeefdrukken. (Visser, A. 2010) De zeefdruk van Marilyn Monroe is een van Andy s bekenste werken. (Tate, z.j.) Naast beroemdheden zeefdrukte Andy ook foto s van soepblikken en bananen. De beroemdheden van Andy Warhol passen goed in het thema dromen, want de leerlingen zullen vast ooit gedroomd hebben over een bepaalde beroemdheid. Of ze dromen ervan om zelf beroemd te zijn.

Andy Warhol, Marilyn, 1967 Andy Warhol, Campbell s Soup Cans

Andy Warhol, Banaan op albumhoes van The Velvet Underground & Nico, 1966

16 17 Zeefdrukken in de vormgeving Laurie Hastings Laurie Hastings is een illustratrice en grafisch vormgever uit Londen. Haar zeefdrukken zijn uniek en niet voor een opdrachtgever gemaakt. De zeefdruk met de letters is een van de weinige wel in opdracht gemaakte zeefdrukken, namelijk voor een huwelijk. (Laurie Hastings, z.j.) Laurie s werk heeft een dromerige uitstraling. Vooral in haar zeefdruk Virgin Suicides, 2012 komt dit terug. De vrouwen lijken te slapen in de mooie natuur. Ook in Heather zie je een meisje denken, ze kijkt dromerig naar de sterrenhemel.

Laurie Hastings, Virgin Suicides, 2012 Laurie Hastings, Heather

Laurie Hastings, Lily Pond Laurie Hastings, Rachel & Alex, 2012

22 23 Hoogdruk Een hoogdruk is een soort stempel. Door op hout of linoleum een afbeelding te tekenen en daarna de delen die je niet wilt zien weg te halen met een guts of een mesje ontstaat er een afbeelding. De lijnen die gedrukt worden liggen hoger dan de delen die je niet wilt zien. Deze worden met een roller in geinkt, zodat de delen die lager liggen geen inkt op zich krijgen. Hierna wordt er een papier op het hout of de linoleum gelegd en deze gaat onder de pers door. Als je dan het papier van het hout of linoleum haalt staat jouw afbeelding op het papier gedrukt. Linoleum is een zachter materiaal, dus dit zal voor de basisschool handiger zijn om mee te werken. Bij hoogdruk hoort ook de stempel. Zo zijn letterstempels handig om een tekst bij een afbeelding te maken. (Grafisch Atelier Daglicht, 2005)

24 25 Hoogdruk in de kunst Katsushika Hokusai Katsushika Hokusai (1760-1849) is een Japanse schilder, tekenaar en prentkunstenaar. Een van zijn bekendste werken is De grote golf bij Kanagawa. (Hokusai museum, z.j.) Dit is een houtsnede, een hoogdruk dus. De werken zijn geïnspireerd op het Japanse landschap om hem heen. (Guimet, z.j.) Ondanks dat de werken geïnspireerd zijn op de werkelijkheid doen ze als een droomlandschap aan. Vooral Waterval. 1833 is een landschap wat dromerig aan doet. Het is een soort paradijs.

Katsushika Hokusai, Waterval, 1833 Katsushika Hokusai, De grote golf bij Kanagwa, eerste druk tussen 1826 en 1833

Katsushika Hokusai, een van de zesendertig gezichten op de berg Fuji

30 31 Groep 1/2 Introductie De leerlingen van groep 1/2, de kleuters, zullen in deze 4 lessen durende workshop allemaal een eigen boekje maken. In dit boekje staat in tekst en beeld hun eigen droom. De techniek die gebruikt wordt is hoogdruk (letterstempels en linodrukken). Elke kleuter heeft een hulpje van groep 6, bijvoorbeeld om de linosnedes te gutsen. Het is verstandig om de workshop met niet meer dan 15 leerlingen tegelijkertijd uit te voeren. De workshop vindt in zijn geheel op school plaats. Les 1 Een les van ongeveer 2 uur. De kleuters gaan in de kring zitten. Iedere kleuter heeft een leerling van groep 6 als hulpje. In de kring leidt de werknemer van het grafisch atelier samen met de docent van de klas het gesprek. De volgende vragen zijn interessant om te bespreken in dit groepsgesprek: - Wat is dromen? - Hebben jullie al ooit gedroomd? - Wat heb je gedroomd? - Is het altijd een leuke droom? Of heb je ook wel eens enge dromen? Het is belangrijk dat de kleuters antwoord geven, als ze geen antwoord weten mogen de leerlingen uit groep 6 antwoorden. Voor dit groepsgesprek zijn er twintig minuten tot een half uur gereserveerd. Iedere kleuter gaat met zijn/haar hulpje samen zitten. De kleuter vertelt zijn/haar droom aan het hulpje, zodat deze de droom duidelijk kan opschrijven. Als de kleuter geen droom weet, kan het hulpje samen met de kleuter een droom verzinnen. In totaal is hier ongeveer een kwartier voor gereserveerd. Uit de droom moeten drie scènes naar voren komen. Deze gaat de kleuter tekenen. Als het niet lukt helpt het hulpje. Hiervoor zal de kleuter niet langer dan een uur nodig hebben.

32 33 Les 2 Een les van ongeveer 2,5 uur. Deze les gaan we de tekeningen omzetten naar een druktechniek. Omdat het voor kleuters gevaarlijk is om linosnedes te maken en zeefdrukken ook te moeilijk is, gaan zij de opgeschreven tekst stempelen met letterstempels. De letterstempels zijn bestaande stempels (te koop bij HEMA).(Hema, 2014) Waarschijnlijk is dit voor de jongste kleuters nog erg moeilijk, dus daarom helpt de leerling uit groep 6 hen daarmee. Ook de werknemer van het grafisch atelier is er om hiermee te helpen. Ondertussen zullen de leerlingen uit groep 6 de tekeningen van de kleuter omzetten in linosnedes, dit doen ze door delen van de tekening over te trekken op transferpapier en dat drukt dan door op het linoleum. Dit doen we om de orginele tekening van de kleuter in takt te houden. Waarschijnlijk is drie keer hetzelfde figuurtje/poppetje gebruikt, deze kan dan één keer uit gesneden worden. Daarnaast kunnen er andere figuren uit gesneden worden. De linosnedes worden zo een soort stempel. Ook hierbij is er een werknemer van het grafisch atelier om te helpen. Les 3 Een les van ongeveer 2,5 uur. Deze les gaan we de tekeningen drukken. De linosnedes zijn allemaal uitgesneden. De kleuter gaat nu voor twee of meerdere kleuren kiezen. Het is natuurlijk ook spannend om deze te mengen. De leerling van groep 6 zorgt ervoor dat de gekozen kleuren op de onderleggers zijn uitgerold en dat de inktroller onder de inkt zit. Nu is het de taak van de kleuter om zijn/haar linosnede te bedekken met inkt. Dit zal niet in een keer goed gaan, omdat je best veel kracht moet zetten. De leerling van groep 6 zal dan samen met de kleuter de linosnede op zijn kop, dus met de inkt naar onder, op de goede plek op het papier leggen. De kleuter gaat nu drukken op de linosnede. Dan haalt de leerling van groep 6 de linosnede langzaam van het papier af, zonder te knoeien. Ook hierbij zal opnieuw een medewerker van het grafisch atelier zijn om te helpen. Het is interessant om vormen over elkaar heen te drukken. Een voorbeeld zijn wolken of bloemetjes. Ook als je deze in verschillende kleuren drukt kan het zijn, als de inkt nog nat genoeg is, dat deze gaan mengen. Misschien lukt de druk niet in één keer, omdat er te veel of juist te weinig inkt op de linosnede zit. Probeer het gewoon nog een keer! Nu is het tijd voor de drukken om te drogen. Leg de drukken niet over elkaar, maar verspreid ze zo veel mogelijk.

34 35 Als er tijd over is, kan er nog een voorkant worden gemaakt. Les 4 Een les van ongeveer 1 uur. Deze les gaan we de gedroogde drukken bijknippen als het nodig is en opplakken. De leerling van groep 6 knipt de drukken bij, indien nodig en de kleuter plakt deze in het A4 boekje. Het is belangrijk dat er op de bedrukte kant van het papier geen lijm komt, want dan loopt de druk uit. Dus de leerling van groep 6 zal de kleuter daarbij moeten helpen. Als het boekje klaar is kan de naam van de kleuter nog op de achterkant worden gedrukt met de letterstempels. De leerlingen bekijken in groepjes de gemaakte boekjes en reflecteren hierop. Elke leerling vertelt wat zijn/haar droom was, als dit niet lukt kan de leerling van groep 6 hierbij helpen. De leerlingen mogen ook op elkaar reageren. Ze mogen alleen positieve dingen noemen om te voorkomen dat er een leerling gekwetst wordt. Als laatste wordt er ook nog besproken of de leerlingen deze workshop leuk vonden. benodigdheden: - Pen en papier voor het opschrijven van het verhaal. - 3 tekenblaadjes voor de scènes. - Grijs potlood om te tekenen. - Schorten. - Letterstempels. - Stempelkussen (zwart). - A4 Papier (dik) om de letterstempels op te drukken. - Transferpapier. - Kleine stukjes linoleum. - Gutsmesjes. - Gekleurde inkt (Blockprint). 1 - Inktrollers. - Onderleggers. - A4 Papier (dik) om de linosnedes op te drukken. - Droog plekken. - Schaar - Lijm - Dubbelgevouwen A3 papier wat een boekje vormt. 1. Blockprint is inkt op waterbasis. Het is afwasbaar en bij Talens verkrijgbaar in 9 kleuren: Wit, Geel, Vermiljoen, Karmijn, Donkerblauw, Lichtblauw, Donkergroen, Bruin en Zwart. (Talens, z.j.)

36 37 Groep 3/4 Introductie De leerlingen van groep 3/4 zullen in deze 4 lessen durende workshop samen een droom verbeelden. Elke leerling maakt een deel van de droom. Samen zal dit één droom verbeelden in een boekje. De techniek die gebruikt wordt is hoogdruk (letterstempels en linodrukken). Het is verstandig om de workshop met niet meer dan 15 leerlingen tegelijkertijd uit te voeren. De workshop vindt in zijn geheel op school plaats. Les 1 Een les van ongeveer 1 uur. Er hangt een originele linodruk in de klas met het thema dromen. De leerlingen gaan kunstbeschouwelijk naar de linodruk kijken. De volgende vragen kan de werknemer van het grafisch atelier stellen: - Wat zie je? - Waar gaat de linodruk over denk je? (Als er iemand het thema dromen noemt;) - Wat is dromen? - Hebben jullie al ooit gedroomd? - Wat heb je gedroomd? - Is het altijd een leuke droom? Of heb je ook wel eens enge dromen? Dit klassengesprek duurt ongeveer een kwartier tot twintig minuten. De leerlingen gaan nu samen met de medewerker van het grafisch atelier een verhaallijn voor een droom verzinnen. Het verhaal begint met de zin; Ik droomde dat... Het is belangrijk dat niet één leerling heel het verhaal verzint. Na één zin is de volgende leerling aan de beurt met een volgende zin. Als het verhaal klaar is moet elke leerling een zin of stukje tekst hebben waarbij hij/zij een tekening kan maken. Het verzinnen van dit verhaal zal ruim een half uur kosten.

38 39 Les 2 Een les van ongeveer 1,5 uur. De leerlingen gaan in deze les een tekening maken voor een linodruk. Elke leerling heeft zijn/haar eigen zinnetje of stukje tekst waarbij een beeld wordt gemaakt. Klassikaal verzinnen de leerlingen hoe de hoofdpersoon eruit ziet. Daarnaast bespreken ze nog enkele dingen die vaker terug komen in het verhaal. Ook wordt er nog meegegeven aan de leerlingen dat er een grondlijn moet zijn op de tekening. Iedere leerling gaat nu op een horizontaal A4-papier een tekening maken. Hierop komt de hoofdpersoon en hetgene wat in het zinnetje of stukje tekst besproken wordt. Deze tekening wordt met grijs potlood gemaakt. Er moeten niet te veel details in de tekening komen, want dit is lastig uitsnijden. Voor het maken van deze tekening hebben de leerlingen ongeveer een uur. Les 3 Een les van ongeveer 1,5 uur. De leerlingen gaan in deze les de tekening omzetten naar een linodruk. Elke leerling heeft een hulpje uit groep 7 of 8. Het is voor de leerlingen nog best gevaarlijk om de linosnede te maken, daarom gebeurt dit samen met de leerling uit groep 7 of 8. Als eerste trekken de leerlingen de tekening over op transferpapier. Dit drukt door op het linoleum. Er staan dan dus lijnen op het linoleum. Het is nu de taak voor de leerling van groep 7 of 8 om sneden te maken langs de lijnen van de tekening. De leerling uit groep 3/4 kan ondertussen zijn/ haar zinnetje in zwarte inkt drukken met letterstempels op een horizontaal A4-papier. Zij zullen ongeveer tegelijkertijd hiermee klaar zijn. Als de leerling uit groep 7 of 8 eerder klaar is kan deze vast een begin maken met gutsen. De leerling uit groep 3/4 maakt het gutsen af. Het is belangrijk dat ze van zichzelf af gutsen en voorzichtig doen. Lukt het niet? Of moeten er kleine stukjes worden gedaan? Dan doet de leerling van groep 7 of 8 dit.

40 41 Les 4 Een les van ongeveer 2 uur. De leerlingen gaan in deze les de linosnede drukken. Ze kiezen een kleur inkt en rollen deze inkt uit. Het is slim om per kleur een groepje te maken, zodat de leerlingen samen kunnen werken. Elke leerling zal een aantal drukken maken door de inkt vanuit de roller op de linosnede te rollen. Dan wordt de linosnede omgedraaid, met de inkt naar beneden, op het dikke A4-papier. De leerling drukt zijn/haar linosnede goed aan op het papier, zodat de inkt op het papier komt te zitten. Dan heeft hij/zij een druk van zijn linosnede. Dit doen de leerlingen tot dat ze tevreden zijn met de druk. Als de drukken van het hele groepje gemaakt zijn kunnen de leerlingen hun gedrukte zinnetje van de vorige les netjes uitknippen en in het boekje plakken. De zin in het boekje plakken gebeurd met de docent van de klas. Om drukte te voorkomen is het slim op de docent met het boek rond te laten lopen. Als dit gebeurd is kan de leerling, indien deze droog is, zijn/haar druk in het boek plakken. Is dit niet het geval, dan plakt de docent alles later in het boekje. benodigdheden: - Originele linodruk met het thema dromen. - Bord (met krijt) / Digibord voor het opschrijven van het verhaal. - Het verhaal getypt en verdeelt over de leerlingen. - Grijs potlood om te tekenen. - A4-papier. - Transferpapier. - Linoleum (A4-formaat) - Letterstempels. - Stempelkussen (zwart). - A4 Papier (dik) om de letterstempels op te drukken. - Gutsmesjes. - Gekleurde inkt (Blockprint). - Inktrollers. - Onderleggers. - A4 Papier (dik) om de linosnedes op te drukken. - Droog plekken. - Schaar - Lijm - Boekje met horizontale A4 bladzijdes. Als laatste wordt er gereflecteerd op de workshop. De leerlingen bekijken samen het gemaakte boekje en reflecteren hierop. De leerlingen mogen reageren op wat ze mooi vinden. Ze mogen alleen positieve dingen noemen om te voorkomen dat er een leerling gekwetst wordt. Als laatste wordt er ook nog besproken of de leerlingen deze workshop leuk vonden.

42 43 Groep 5/6 Introductie De leerlingen van groep 5/6 zullen in deze 3 lessen durende workshop in groepjes een grote zeefdruk maken. Op deze zeefdruk staat een samen verzonnen droom. Het is verstandig om de workshop met niet meer dan 5 groepjes van 6 uit te voeren. De workshop vindt deels op school en deels in het grafisch atelier plaats. Les 1 Een les van ongeveer 1,5 uur. Er hangt een originele zeefdruk in de klas met het thema dromen. De leerlingen gaan kunstbeschouwelijk naar de zeefdruk kijken. De volgende vragen kan de werknemer van het grafisch atelier stellen: - Wat zie je? - Vind je het mooi / lelijk? En waarom? (Alleen mooi of alleen lelijk als antwoord is niet voldoende) - Welke techniek denk je dat dit is? (Waarschijnlijk een moeilijke vraag, als hier geen antwoord op komt is dat niet erg. Dit kan uitgelegd worden) - Welk thema zie je hierin terug? (Bij het goed geraden thema, dromen;) - Waaraan zie je dat deze zeefdruk het thema dromen heeft? - Waarover dromen jullie? - Wat zou je daarbij tekenen? Dit klassengesprek duurt ongeveer een half uur. Nu gaan de leerlingen in groepjes van 6 (gemixt jongens en meisjes) dromen uitwisselen. Wie heeft waar over gedroomd? Het is belangrijk dat iedereen aan het woord is geweest. Samen verzinnen de leerlingen één droom, van elke leerling moet er tenminste een stukje van zijn/haar droom in de grote droom verwerkt zijn. Dit kan een gebeurtenis zijn, maar ook de ruimte waar het zich afspeelt of een bepaald voorwerp. Het groepje schrijft de grote droom op. Hiervoor zullen de leerlingen zeker drie kwartier nodig hebben. De werknemer van het grafisch atelier zal rondlopen en de dromen lezen.

44 45 Les 2 Een les van ongeveer 2,5 uur. De opgeschreven dromen zijn doorgelezen. Bij te enge of te vieze dromen zal later een nieuwe droom verzonnen moeten worden. Wat te eng of te vies is bepaald de docent van de klas. De leerlingen gaan nu de zeefdruktechniek bekijken op de DVD. Zij hoeven de techniek niet meteen te snappen, het is maar dat de leerlingen het alvast een keer gezien hebben. Dit zal ongeveer 10 minuten duren. De leerlingen kunnen in deze 10 minuten ook nog vragen stellen als ze iets niet snappen. Nu zal in de groepjes indien nodig de droom worden herschreven. Is dit niet nodig? Dan gaan de leerlingen tekenen. Ze krijgen een aantal A4-blaadjes waarop ze schetsen maken. Zit er een personage in de droom? Hoe ziet deze er uit? Hoe ziet de ruimte eruit waar het zich afspeelt? Wat voor voorwerpen zijn er? Nu weten we hoe alles er uit ziet, maar waar staat alles in het beeld? (compositie). Voor de schetsen krijgen de leerlingen ongeveer een twintig minuten tot een half uur. Als de schetsen klaar zijn krijgt elk groepje een A2-papier. Hierop zal de tekening worden gemaakt. Het is ook mogelijk om hier een stukje tekst in te verwerken. Dit kan omdat de zeefdruk de enige druktechniek is die niet drukt in spiegelbeeld. Het tekenen gebeurt met grijs potlood. Het is belangrijk dat er overlapping wordt gebruikt. En de grote van de objecten en figuren kloppen in perspectief. Een figuur wat dichter bij staat is groter dan een figuur wat ver weg staat. Ook is het belangrijk dat het A2-papier volledig gevuld is en het kader geen vierkant of rechthoek heeft. De figuren moeten niet te groot zijn, zodat er veel te zien is in de tekeing. Met de tekening moet je je een voorstelling kunnen maken van de droom. Je moet de rode draad snappen. Als de tekening klaar is wordt er een polyester folie gepakt. Hierop wordt de tekening overgetrokken met (verschillende diktes) watervaste fineliner. Er kunnen dichte vlakken bestaan in de tekening, deze kunnen ingekleurd worden met een watervaste stift. Dit overtrekken zal ongeveer een half uur kosten. Het is belangrijk dat de leerlingen goed samenwerken en het allemaal eens zijn met de zeefdruk. De tekening wordt op een zeefdruk (A2-formaat) gezet door de leraren en de werknemers van het grafisch atelier in het grafisch atelier.

46 47 Les 3 Een les van ongeveer 2,5 uur. Deze les vindt plaats in het grafisch atelier. De leerlingen gaan nu drukken. De zeven zijn inmiddels klaar. Voordat de leerlingen beginnen met het drukken, kiezen ze een of twee kleuren per groepje. Niet alle kleuren zijn beschikbaar, want de kleur moet wel duidelijk te zien zijn op de witte achtergrond. Het grafisch atelier zal verschillende kleuren inkt op voorraad hebben. Het is belangrijk dat de leerlingen oude kleren dragen die vies mogen worden, met daarover heen nog een schort. Ook kunnen plastic handschoentjes worden gedragen. Het drukken zal voor de techniek een paar keer voorgedaan worden door een medewerker van het grafisch atelier. In het grafisch atelier zullen naast een aantal medewerkers ook de leraren aanwezig zijn om de leerlingen te helpen. Per groepje leerlingen zal één begeleider beschikbaar zijn. De leerlingen leggen de zeefdruk goed op het textiel of papier. Ze zorgen ervoor dat de hele afbeelding op het textiel of papier past en bij het textiel aan alle kanten nog een rand van 20 cm over is. Twee tot drie leerlingen gaan op de zeef hangen, zodat deze niet beweegt. De andere leerlingen zorgen ervoor dat er inkt op de rand van de zeef ligt. Met een rakel wordt de inkt over de zeef getrokken. Hiervoor is veel kracht nodig, dus de leerlingen zullen dit samen moeten doen. Er kunnen verschillende drukken worden gemaakt. Bij het gebruiken van een andere kleur zal de begeleider van het groepje de zeef schoon moeten spuiten. Iedere leerling drukt één keer en daarnaast wordt er nog een druk gemaakt voor in de klas (dit is degene op textiel). De drukken zijn nu klaar. Deze blijven nog een weekje in het atelier tot ze droog zijn. De leerlingen bekijken samen de gemaakte drukken en reflecteren hierop. Per groepje vertelt één iemand het idee/verhaal, daarnaast wordt er vertelt wat goed ging (en wat niet) en er wordt ook gezegd op ze tevreden zijn met het eindresultaat. Ook wordt er nog gereflecteerd op het samenwerken. Ging dit goed? De leerlingen zullen ook reageren op elkaars werk. Hieraan zitten wel bepaalde regels. Indien de leerling een verbeterpunt wil noemen gebeurd dit nadat er een goed punt is genoemd. Alleen mooi als reactie is niet genoeg. Als laatste wordt er ook nog besproken of de leerlingen deze workshop leuk vonden en waarom. Ook wordt er gevraagd wat de leerlingen geleerd hebben. De leraren zorgen na afloop ervoor dat de zeven schoon gemaakt worden. De zeefdruk voor in de klas (op textiel) wordt als deze droog is op een houten frame gespannen, zodat deze opgehangen kan worden in de klas.

48 49 benodigdheden: - Originele zeefdruk met het thema dromen. - DVD met de zeefdruk-techniek. - Pen en papier voor het opschrijven van de grote droom. - A4 papier voor snelle schetsen. - Grijs potlood om te schetsen en tekenen. - A2 papier (dik) voor tekening. - Watervaste fineliners. - Dikke watervaste stift. - Polyester folie (A2-formaat). benodigdheden grafisch atelier: - Zeven (A2-formaat). - Emulsie (voor het dichten van de zeefdruk). - Lichtkamer (voor het belichten van de zeefdruk). - Rakel. - Gekleurde zeefdruk inkt. - Textiel. - Handschoenen (kinderformaat)

50 51 Groep 7/8 Introductie De leerlingen van groep 7/8 zullen in deze 4 lessen durende workshop allemaal een druk op groot formaat maken. Dit kan een zeefdruk of hoogdruk zijn. Het thema van deze druk is een eigen droom. Deze droom wordt in een gedicht en beeld verbeeld. Het is verstandig om de workshop met niet meer dan 20 leerlingen tegelijkertijd uit te voeren. De workshop vindt deels op school en deels in het grafisch atelier plaats. Les 1 Een les van ongeveer 1,5 uur. Er hangen een originele zeefdruk en een orginele linodruk in de klas met het thema dromen. Hierover wordt niks verteld, het is de bedoeling dat de leerlingen zelf het thema en de techniek raden. Als dit gelukt is, of niet lukt, wordt het verder toegelicht. Vooral het thema dromen kan worden besproken. De leerlingen kunnen vertellen wat hun laatste droom was, of wat hun leukste of spannendste droom was. Bij groep 7/8 kan er ook een stukje kunstgeschiedenis aan toegevoegd worden, door de surrealisten kort te bespreken (zie pagina 5 voor een korte introductie). Naast het thema kan ook de techniek verder worden toegelicht. Hiervoor is eentekst over zeefdrukken te vinden op pagina 9 en de tekst over de hoogdruk (linodruk) op pagina 19. Naast de technieken zijn er ook nog kunstenaars en een vormgeefster die gebruik maken van de zeefdruk techniek of de hoogdruktechniek. Ook deze kunnen kort besproken worden. Als laatste is er nog een dvd die een toelichting kan geven op de techniek. Hierin worden de technieken makkelijk uitgelegd. Dit is als introductie op het werken met de technieken. De leerlingen gaan individueel nu hun leukste / spannendste droom opschrijven. Het is een snelle schets van wat ze gezien hebben en van de verhaallijn.

52 53 Les 2 Een les van ongeveer 3 uur. Deze les gaan de leerlingen hun opgeschreven droom uitbeelden door middel van een tekening. Daarnaast gaan ze hun droom die afgelopen workshop les opgeschreven is als snelle schets verwerken in een gedicht. In welke volgorde de leerlingen dit doen is aan hun zelf. De zelfstandigheid van de leerlingen zal hierbij getest worden. Maar eerst krijgen ze samen een introductie over het schrijven van een gedicht van ruim een kwartier. De werknemer van het grafisch atelier schrijft een eerst zin op het bord. Voorbeelden zijn; - Ik droomde dat... - Ik zag... De leerlingen gaan klassikaal dit gedicht afmaken. Het gedicht hoeft niet te rijmen, maar dat mag wel. Het is de bedoeling dat het gedicht 10 regels krijgt. Een regel kan ook uit één woord bestaan. De tekst; De leerlingen gaan hun snel geschreven tekst van de vorige workshop les omzetten in een gedicht. Met behulp van de introductie van de workshop les beginnen zij hieraan. Hun eigen gedicht hoeft niet te beginnen met de genoemde voorbeelden, maar dat mag wel. Het is de bedoeling dat in hun gedicht hun droom duidelijk wordt. Niet alle details hoeven erin te zitten, maar de grote lijnen wel. Voor het schrijven van de tekst krijgen de leerlingen 20 minuten tot een half uur. De tekening; De leerlingen gaan snelle schetsen maken met grijs potlood van de belangrijkste dingen in hun droom. Hiervoor krijgen ze niet meer dan een kwartier, het zijn tenslotte schetsen. Het kan zijn dat er meerdere scènes uit de droom zichtbaar zijn in de verschillende schetsen. De schetsen gebeuren op A4-papier. Dan krijgen de leerlingen een dikker A3-papier. Hierop wordt de tekening gemaakt die later afgedrukt wordt. Er kunnen hierin dichte vlakken bestaan. De leerlingen kunnen nu kiezen tussen de twee technieken, de zeefdruk en de linodruk. Het is de bedoeling dat de helft tot tweederde van de leerlingen voor de linodruk kiest. Dit in verband met praktische redenen. De leerlingen kunnen namelijk zelf de zeefdruk niet maken. Dit zal in het grafisch atelier moeten gebeuren door de leraren met behulp van de werknemer van het grafisch atelier. De leerlingen krijgen voor de tekening ongeveer een uur. Het is de bedoeling dat de gehele droom wordt afgebeeld in deze ene tekening. Hierin kunnen de leerlingen zo creatief zijn als ze zelf willen. Er zijn twee eisen voor de tekening: 1. Er zijn geen kaders in de tekening. Ook de rand van de tekening heeft geen vierkant of rechthoekig kader. 2. Het gehele A3-papier is zo goed mogelijk benut. Linodruk De leerlingen die voor de linodruk gekozen hebben moeten rekening houden met het niet te klein tekenen. Dit in verband met het lastig uitsnijden / gutsen van kleine stukjes uit het linoleum. Deze leerlingen krijgen een linoleum-plaat (A3-formaat). Zij trekken hun tekening hierop

54 55 over met een dikke watervaste stift. Dit zal er al voor zorgen dat hun lijnen niet uit te gummen zijn. En breed genoeg zijn, om het makkelijker te maken met snijden. De tekening overtrekken kan gebeuren met transferpapier. Zeefdruk De leerlingen die voor de zeefdruk gekozen hebben krijgen een polyester folie (A3-formaat). Zij trekken hun tekening hierop over met dunne (watervaste) fineliners. Bij hen is het belangrijk dat de lijnen echt zwart zijn, omdat anders de kans bestaat dat ze niet goed op de zeef worden gedrukt. Naast hun tekening schrijven ze hun tekst, die ze geschreven hebben of nog moeten schrijven, dit ligt aan de volgorde waarin ze werken, ook op een polyester folie (A4-formaat). Ook dit gebeurt met een watervaste fineliner. Het is waarschijnlijk makkelijk om papier met lijntjes onder deze folie te leggen. Dit voorkomt dat de lijnen onbedoeld scheef staan. Les 3 Een les van ongeveer 3 uur. Deze les gaan de leerlingen hun tekening uit het linoleum snijden. De delen die ze willen afdrukken blijven staan. Dus de rest ruimtes worden weg gesneden. Dit gebeurt met mesjes en gutsen. Het is belangrijk dat de leerlingen voorzichtig handelen! Snijden en gutsen doe je van je af om wonden te voorkomen. De leerlingen die voor de zeefdruk gekozen hebben kunnen nu niks doen, omdat zij de afbeelding niet op de zeefdruk kunnen zetten zelf. Zij helpen de leerlingen met de linosnede maken. Hierbij is praten met elkaar belangrijk, zodat de goede dingen weg gesneden worden. Ook de richting waarin de leerlingen snijden is belangrijk, anders verwonden de leerlingen elkaar. Een A3-formaat is groot genoeg om met zijn tweeën te werken aan de linosnede. De tekening en de tekst worden samen op een zeefdruk (A2-formaat) gezet door de leraren en de werknemers van het grafisch atelier in het grafisch atelier.

56 57 Les 4 Een les van ongeveer 3 uur. Deze les vind plaats in het grafisch atelier. De leerlingen gaan nu drukken. De zeven zijn inmiddels klaar en de teksten van de leerlingen met een linosnede en de linosnede zelf zijn meegenomen. De leerlingen worden in tweetallen / drietallen opgedeeld. Elk tweetal / drietal moet tenminste één zeefdruk drukken en één linosnede drukken. Zo leren alle leerlingen beide technieken. Voordat de leerlingen beginnen met het drukken, kiezen ze een kleur. Niet alle kleuren zijn beschikbaar, want de kleur moet wel duidelijk te zien zijn op de witte achtergrond. Ook zijn er verschillende inkten nodig voor zeef- en lino- (hoog-)druk. Het grafisch atelier zal verschillende inkten op voorraad hebben. Het is belangrijk dat de leerlingen oude kleren dragen die vies mogen worden, met daarover heen nog een schort. Ook kunnen plastic handschoentjes worden gedragen. Het in-inkten en drukken zal voor beide technieken een paar keer voorgedaan worden door een medewerker van het grafisch atelier. In het grafisch atelier zullen naast een aantal medewerkers ook de leraren aanwezig zijn om de leerlingen te helpen. Per 4-6 leerlingen zal één begeleider beschikbaar zijn. De leerlingen zullen als ze de kleur inkt gekozen hebben deze voor een linosnede uitrollen op een glasplaat. Dit gebeurt met een inktroller. De inkt wordt dan vanuit de inktroller op de linosnede gerold. Als de linosnede genoeg inkt bevat kan deze op de pers worden gelegd. Hierover heen wordt een A2-papier gelegd. De leerlingen zorgen er samen voor dat de pers rolt. Dit is zwaar, dus waarschijnlijk zullen ze dit met tweeën of drieën moeten doen. Het drukken kan meerdere malen, tot de druk goed is. Het is belangrijk dat iedereen kan drukken in de beschikbare tijd. Dan de zeefdruk drukken. De leerlingen leggen de zeefdruk goed op het A2-papier. Ze zorgen ervoor dat de hele afbeelding en de hele tekst op het papier past. De begeleider gaat op de zeef hangen, zodat deze niet beweegt. De leerlingen zorgen ervoor dat er inkt op de rand van de zeef ligt. Met een rakel wordt de inkt over de zeef getrokken. Hiervoor is veel kracht nodig, dus de leerlingen zullen dit samen moeten doen. Ook van de zeefdruk kunnen meerdere drukken worden gemaakt. Het totaal aantal drukken per leerling ligt op 3 drukken in verband met de tijd. De leerlingen met een zeefdruk zijn nu klaar, maar de andere leerlingen niet. De tekst moet nog bij de afbeelding. De (gekleurde) inkt van de linodruk ligt nog op de glasplaat. Er worden met potlood lijnen getrokken langs de afbeelding, hierop moet de tekst komen. De leerlingen gaan met letterstempels (van het atelier of andere) hun gedicht drukken. Hierbij kan de leerling met een zeefdruk helpen. De drukken zijn nu klaar. Deze blijven nog een weekje in het atelier tot ze droog zijn. De leerlingen bekijken in groepjes de gemaakte drukken in dat groepje en reflecteren hierop. Zij vertellen hun idee, vertellen wat goed ging

58 59 (en wat niet) en er wordt ook gezegd op ze tevreden zijn met het eindresultaat. De leerlingen zullen ook reageren op elkaars werk. Hieraan zitten wel bepaalde regels. Elke leerling zegt bij elke druk wat er goed aan is. Indien ze een verbeterpunt willen noemen gebeurd dit nadat er een goed punt is genoemd. Alleen mooi als reactie is niet genoeg. Als laatste wordt er ook nog besproken of de leerlingen deze workshop leuk vonden en waarom. Ook wordt er gevraagd wat de leerlingen geleerd hebben. De leraren zorgen er na afloop voor dat de zeven en de linosnedes schoon gemaakt worden. benodigdheden: - Originele zeefdruk en originele linodruk met het thema dromen. - DVD met de technieken. - Pen en papier voor het opschrijven van de snelle schets van de droom. - A4 papier voor snelle schetsen. - Grijs potlood om te schetsen en tekenen. - A3 papier (dik) voor tekening. - Watervaste fineliners. - Dikke watervaste stift. - Transferpapier - Polyester folie (A4-formaat en A3-formaat). - Linoleum (A3-formaat). - Messen en gutsmesjes. benodigdheden grafisch atelier: - Zeven (A2-formaat). - Emulsie (voor het dichten van de zeefdruk). - Lichtkamer (voor het belichten van de zeefdruk). - Rakel. - Gekleurde zeefdruk inkt. - Inktroller. - Gekleurde hoogdruk inkt. - Pers. - Letterstempels. - A2 Papier (dik). - Handschoenen (kinderformaat)

60 61 Bronnenlijst www.vandale.nl/ (Geraadpleegd op 31 mei 2014) www.tate.org.uk/ (geraadpleegd op 31 mei 2014) www.lauriehastings.com/ (geraadpleegd op 31 mei 2014) Visser, A. de (2010) De tweede helft; beeldende kunst na 1945. Amstelveen: Sun Grafisch Atelier Daglicht [DVD] (2005), Grafiek; een kunst apart. Eindhoven: Peninsula Galerie & Uitgeverij www.hokusai-museum.jp/ (Geraadpleegd op 31 mei 2014) www.guimet.fr/ (Geraadpleegd op 31 mei 2014) http://www.hema.nl/winkel?fh_location=%2f%2fnlhema%2fnl_ NL%2Fpnl_product_type%3E%7Bbooks%3Bshop%7D%2F%24s%3Dstempels&fh_secondid=pnl_14860031 (Geraadpleegd op 31 mei 2014) http://www.talens.com/nl-be/merken/talens/kleurproducten-voor-kinderen/talens-blockprint/talens-blockprint-knijpflacon-250-ml/ (Geraadpleegd op 31 mei 2014) http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/90668-surrealisme-antwoord-op-het-paradigma-van-het-interbellum.html (Geraadpleegd op 3 juni 2014) http://kunst-modernisme.blogspot.nl/p/surrealisme.html (Geraadpleegd op 3 juni 2014) Honour, H. & Fleming, J. (2009) Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff

Valerie Maas, april - juni 2014