Over de Tong! van: Heb je de film Over de Tong! gezien? Ga dan snel zelf aan de slag! Op www.ikeethetbeter.nl staan nog veel meer leuke filmpjes en opdrachten.
Waarom eten en drinken we eigenlijk? Het lijkt een simpele vraag. Je eet en drinkt om in leven te blijven, dat is logisch. Maar hoe zit het nu precies? Levensbelangrijk! In je eten en drinken zitten alle voedingsstoffen die je lichaam nodig heeft. Voedsel en drinken bestaan uit vitamines en mineralen, koolhydraten, eiwitten, vetten, water en vezels. Vitamines en mineralen zijn allemaal nodig om je lichaam goed te laten werken. Er bestaan veel verschillende soorten vitamines en mineralen en deze zijn allemaal goed voor iets anders. Koolhydraten geven je energie. Ze zijn de brandstof voor je hersenen. Eiwitten zijn een soort bouwstenen voor je lijf. Je hebt ze nodig voor de opbouw van je cellen, zenuwstelsel, spieren, organen, botten en bloed. Ze kunnen ook beschadigde cellen repareren. Vetten zijn nodig als energiebron. Ze leveren ook essentiële vetzuren en verschillende vitamines: vitamine E en soms vitamine A en D. Essentiële vetzuren houden je huid en haren gezond. Vitamine E beschermt je cellen. Vitamine A is goed voor je ogen. Met vitamine D houd je je botten en tanden sterk. Vezels zorgen ervoor dat je darmen goed werken. Water zit overal in je lichaam. Water vervoert andere stoffen door je lijf en helpt je lichaam op temperatuur te blijven. Opdracht 1 Voedingsstoffenpil Stel je voor dat er een pil bestaat waarin alle voedingsstoffen zitten die je nodig hebt voor één dag. Bedenk een reden waarom je die pil zou nemen.... Schrijf ook op waarom je die pil niet zou nemen.... De Schijf van Vijf De voedingsstoffenpil uit opdracht 1 bestaat natuurlijk niet. Hoe zorg je er dan wel voor dat je lichaam voldoende voedingsstoffen binnenkrijgt? Het antwoord op deze vraag is eenvoudig: door gevarieerd te eten en te drinken volgens de Schijf van Vijf. Schijf van Vijf met de belangrijkste voedingsstoffen per vak bevatten voedingsmiddelen Deze 1: Vak onder andere vitamines en mineralen. onder andere eiwitten, mineralen en vitamines. Deze 3: Vak voedingsmiddelen bevatten Vak 4: Deze voedings- Opdracht 2 Vakken vullen Bekijk de poster die in de klas hangt of de afbeelding hierboven van de Schijf van Vijf. Hieronder zie je vijf voedingsmiddelen. Zet het getal van het bijbehorende vak van de Schijf van Vijf in het hokje. De Schijf van Vijf bestaat uit vijf verschillende vakken. In elk vak zitten voedingsmiddelen die belangrijk zijn voor het leveren van de voedingsstoffen die je lichaam nodig heeft. bevatten voedingsmiddelen onder andere Deze 2: Vak koolhydraten, eiwitten, vezels, vitamines en mineralen. middelen bevatten onder andere vetten en vitamines. bevatten veel water. Vak 5: Deze voedingsmiddelen Smaken verschillen Bekijk het filmpje Schijf van Vijf op Als je gezond eet en genoeg fietst, sport of buitenspeelt, dan voel je je lekker fit! Waarom vind je iets lekker? Iets wat jij lekker vindt, vindt iemand anders misschien helemaal niet lekker. Iedereen heeft zijn eigen smaak. Opdracht 3 Lekker én gezond Noem twee gerechten die jij lekker vindt en die ook gezond zijn....... Noem ook twee dingen die je niet graag eet........ 2 3
Over de tong Proeven gebeurt in je mond. Je proeft met je tong. Op je tong zitten nu nog zo n 10.000 smaakpapillen. Hoe ouder je wordt, hoe minder smaakpapillen er over blijven. Als je iets eet, dan worden de smaakpapillen geprikkeld door stoffen in het voedsel. De smaakpapillen geven deze informatie door aan de hersenen. Je hersenen zetten de informatie om in een smaak : je proeft iets. De vier bekende smaken zijn: zoet, zout, zuur en bitter. In de film hadden ze het zelfs nog over een vijfde smaak: umami. Alle smaakpapillen kunnen deze smaken herkennen. Wetenschappers zijn er nog niet helemaal uit hoe je tong met de smaakpapillen precies werkt. Kraak en smaak Je oren, ogen en vooral je neus hebben ook invloed op de smaak. Je kunt je dat goed voorstellen: Een soepstengel die kraakt in je mond, lijkt lekkerder dan een soepstengel die geen geluid maakt als hij breekt. Iets wat je er lekker vindt uitzien, wil je graag opeten. Denk maar aan de mooie, gekleurde smoothies uit de film. Proef 1 Mond open, ogen dicht Jullie gaan nu een proef doen met z n tweeën. Maak een tweetal en bepaal samen wie van jullie eerst de proever is en wie eerst de proefleider. De proever sluit zijn of haar ogen. De proefleider laat de proever twee producten proeven. Smaakt het vooral zoet, zout, zuur of bitter? Als je proefleider bent, schrijf je hieronder wat je laat proeven. Schrijf ook op hoe de proever het vindt smaken. Daarna wissel je van rol: de proever wordt proefleider en de proefleider wordt proever. De tweede proever proeft ook twee producten. 1. 2. 3. 4. Proever, wat was het lekkerst? Als iets lekker ruikt, dan vind je het meestal ook lekker smaken. Wat denk je van de geur van vers gebakken brood? Maar, als je neus verstopt zit, dan merk je meteen dat je daardoor minder goed of helemaal niets meer proeft. Proef 2 Proefkonijn Doe dit proefje in tweetallen. Neem twee glazen. Schenk in het ene glas een beetje melk. In het andere glas doe je water. Het proefkonijn doet zijn ogen dicht. De ander verwisselt de glazen een paar keer. Nu knijpt het proefkonijn zijn neus ook dicht. De ander geeft een van de twee glazen aan, zonder te zeggen wat er in het glas zit. Proef je of je water of melk drinkt?. Doe het proefje daarna nog een keer andersom. Je hebt nu zelf gemerkt dat niet alleen je tong belangrijk is om te proeven. Ook andere zintuigen, zoals je ogen en neus, doen mee! Opdracht 4 Proefwerk Kun jij andere voorbeelden bedenken van voedingsmiddelen die zoet, zout, zuur of bitter smaken? Bedenk twee voorbeelden bij elke smaak. Zoet:... Zout:... Zuur:... Bitter:... Een paar jaar geleden is er nog een vijfde smaak ontdekt: umami. Dit Japanse woord betekent heerlijkheid. Umami versterkt de smaak die een product van zichzelf heeft. Als je bijvoorbeeld op een tomaat zoute sojasaus doet, wordt de tomatensmaak sterker: de tomaat met de saus smaakt dan umami. De smaak van heel oude kaas wordt ook wel umami genoemd. Er is nog geen Nederlands woord voor deze smaak. Misschien weet jij een goed woord voor deze smaak? 4 5
vak 2 vak 1 Tomaten krijgen, net als bananen, een andere smaak als ze rijper worden. In het filmpje Vierkante tomaten op de website e groep 6 zie je hoe een tomaat groeit. Van smoothies krijg je maar niet genoeg! Maak thuis ook eens zo n frisse en gezonde smoothie! Recepten vind je op www.ikeethetbeter.nl. Ook op de poster staan heerlijke smoothies! Je vader of moeder wil vast wel even helpen. Proefplezier Je weet nu meer over voedingsstoffen, voedingsmiddelen en smaak. In het proefpakket dat jullie hebben gekregen, zitten producten uit elk vak van de Schijf van Vijf. Net deed je al twee proefjes. Op de volgende pagina s van dit boekje staan nog meer proeven die je gaat uitvoeren. Ze hebben te maken met hoe de producten worden gemaakt en met de smaak van de producten. Je gaat daarbij nadenken over het verschil tussen een puur product en een bewerkt product: bijvoorbeeld de banaan die zo van de boom komt en de bananensmoothie die je zelf maakt. Als je de Schijf van Vijf niet zo goed voor ogen hebt, kun je de poster van de Schijf aan de muur van de klas bekijken of het plaatje in je boekje. Veel proefplezier! Van banaan tot bananensmoothie Proef 3 BanaSina-smoothie Opdracht 5 Groen, geel of bruin Aan de schil van een banaan zie je of de banaan rijp is of niet. Een banaan met een groene schil is nog niet rijp. Zo n banaan is heel hard. Een gele banaan met veel bruine plekken is weer te rijp. De banaan krijgt dan beurse plekken. Onrijpe bananen smaken heel anders dan rijpe. Hoe rijp eet jij je banaan het liefst? Streep door en vul aan: Ik eet het liefst een groene / groengele / gele / bruingele / bruine banaan, omdat...... In de film maakt de klas superlekkere en mooie smoothies. Ben jij er ook klaar voor? In het proefpakket zitten alle ingrediënten voor een coole en gezonde smoothie met banaan en sinaasappel! Helemaal niet moeilijk om te maken! Succes! Nodig per smoothie ½ banaan ongeveer 60 milliliter sinaasappelsap ongeveer 30 milliliter magere yoghurt beetje kaneelpoeder ½ theelepel honing 1 beker 1 vork Doen Doe de halve banaan in een beker en prak de banaan zo goed mogelijk. Giet het sinaasappelsap en de yoghurt erbij en roer alles door elkaar. Voeg de honing en een klein beetje kaneel toe. Mix alles goed. En: klaar is je smoothie! Van muesli tot mueslireep De pletterij Muesli bestaat uit gemengde graansoorten. De vier basisgraansoorten zijn tarwe, haver, gerst en rogge. Deze vier graansoorten worden in een graanpletterij verwerkt tot muesli. Opdracht 6 Muesli maken Het maken van muesli gebeurt in vijf stappen. Lees de vijf teksten. Zet ze daarna in de juiste volgorde door de nummers 1 tot en met 5 in het hokje ervoor te schrijven. Branden De vier graansoorten worden in een soort grote oven gebrand. Het branden zorgt ervoor dat het graan langer houdbaar is. Schoonmaken. De vier graansoorten worden schoongemaakt. Kleine steentjes en onkruid worden uit het graan gezeefd. Andere ingredienten toevoegen Als het graan helemaal klaar is, worden er nog rozijnen, krenten, gedroogde stukjes appel of noten aan toegevoegd om de muesli extra smaak te geven. Pletten Het graan is nog veel te hard. Om het graan beter verteerbaar te maken voor ons, wordt het geplet. Dat betekent dat het helemaal plat gemaakt wordt. Pellen en schuren Haver en gerst hebben schilletjes. Die schilletjes worden er afgepeld. Bij haver gebeurt dat in een grote schudmachine, een soort ronddraaiend apparaat. Gerst wordt geschuurd met een grote schuursteen. Zo wordt de gerst helemaal glad en schoon. Proef 4 Mmmueslireep Een mueslireep ziet er uit als aan elkaar geplakte muesli. Maar smaakt muesli uit een mueslireep ook hetzelfde als losse muesli? Verkruimel een stukje mueslireep tot losse muesli. Proef een beetje muesli en vergelijk de smaak ervan met de losse stukjes muesli van de mueslireep. Wat valt je op?...... Wat denk je dat aan de muesli wordt toegevoegd om een mueslireep te maken?...... Kijk op de verpakking van de mueslireep of het klopt wat jij bedacht hebt. Brood wordt ook gemaakt van allerlei graansoorten. Nieuwsgierig? Bekijk het filmpje Brood is broodnodig op 6 7
Van olie tot halvarine vak 4 vak 3 Proef 6 Onmogelijke mix Halvarine smeer je elke dag op je brood. Maar wat is het eigenlijk? Halvarine wordt voor een groot deel gemaakt van plantaardige olie en water. Dat lijkt op het eerste gezicht onmogelijk. Kijk maar! Het proefje mag je samen met een klasgenoot doen. Van melk tot yoghurt Doe een laagje water in een glas. Schenk er een beetje olie bij. Wat gebeurt er?...... Een bakje beestjes Melk en yoghurt zijn allebei producten uit het derde vak van de Schijf van Vijf. Er zitten dan ook ongeveer dezelfde voedingsstoffen in. Maar ze smaken heel verschillend! Yoghurt wordt gemaakt van melk. Grote bakken melk worden eerst verwarmd om alle bacteriën in de melk te doden. Daarna wordt er vaak poedermelk aan de melk toegevoegd. Hierdoor wordt de vloeistof steviger. Dan volgt de belangrijkste stap: er komen speciale, levende melkzuurbacteriën bij! Dat klinkt misschien gek, maar dit zijn goede bacteriën. Het mengsel heeft nu een zure smaak: het is yoghurt geworden. Zonder bacteriën heb je geen bakje yoghurt als toetje. Best een gek idee! In het filmpje Een toetje met beestjes op groep 6 kun je zien hoe yoghurt wordt gemaakt. Proef 5 Dik en dun Doe deze opdracht samen met een klasgenoot. Als je een eetlepel melk proeft en vergelijkt met een eetlepel yoghurt, merk je direct het verschil. Je ziet het ook: yoghurt is dikker dan melk. Schep vijf eetlepels melk in een kommetje. Schep vijf eetlepels yoghurt in een ander kommetje. Voeg daarna telkens één eetlepel water aan de yoghurt toe en roer goed. Hoeveel eetlepels water heb je nodig om de yoghurt even dun te maken als de melk?... eetlepels. Doe je ogen dicht. Laat een klasgenoot jou een lepel melk en een lepel verdunde yoghurt proeven. Proef je het verschil nog? Wat is het verschil? Roer met een lepel door de olie en het water of schud het mengsel goed door elkaar. Laat het mengsel daarna een paar minuten staan. Wat gebeurt er?............ Echt vet! Een vetmengsel Lukte het je om olie en water te mengen? Zeker weten van niet. Tóch is halvarine een mengsel van plantaardige olie en water. Hoe kan dat? In de fabriek worden er aan het mengsel van plantaardige olie en water emulgatoren toegevoegd. Deze emulgatoren, een soort hulpstoffen, zorgen ervoor dat olie beter in water kan oplossen. Emulgatoren maken van grote oliedruppels wat kleinere oliedruppeltjes. In de fabriek wordt daarna het mengsel verwarmd. De grote truc om halvarine te maken, volgt erna. Het mengsel wordt in één klap afgekoeld. Het gaat door ijskoude buizen. Dit afkoelen zorgt ervoor dat de vetbolletjes de waterdruppels insluiten. Het water zit gevangen en kan niet meer weg. Nu is het een echt mengsel. Het valt pas weer uit elkaar als je de halvarine in je mond hebt, bij een lichaamstemperatuur van ongeveer 37 graden. Tot slot worden nog enkele andere stoffen toegevoegd. Die hebben bijvoorbeeld invloed op de kleur, de smaak en de smeerbaarheid. Extra proef Vet proeven In veel Zuid-Europese landen eten de mensen als voorgerecht een hapje waarbij lekker gekruide olijfolie wordt gebruikt. Spanjaarden nemen bijvoorbeeld een stuk stokbrood, dompelen dat in de olie en leggen het even in de oven. Neem twee stukjes brood uit het proefpakket. Doop één stuk in een kommetje met een beetje olie uit het proefpakket. Besmeer het andere stuk brood met halvarine. Proef je verschil tussen een stukje brood met olie en een stukje brood met halvarine? Wat vind jij lekkerder? Olie in sop Afwasmiddel is ook een emulgator. Doe in jouw eigen mengsel van olie en water een heel klein druppeltje afwasmiddel. Roer of schud het mengsel en kijk wat er dan gebeurt. Natuurlijk worden er voor het maken van halvarine andere emulgatoren gebruikt en geen afwasmiddel! Niemand wil toch halvarine eten die naar zeep smaakt. Leuke weetjes over olie en vet leer je in het filmpje Olie is vet!. Je vindt het op 8 9
Uit welke grond? De smaak van water hangt voor een groot deel af van de plaats waar het grondwater uit de grond wordt gehaald. De mineralen in de grond bepalen vooral de smaak van het water. Dus, kraanwater in Maastricht smaakt heel anders dan water uit een kraan in Den Haag, omdat er heel andere mineralen in de grond zitten. Ons water komt uit de natuur. Maar er moet heel wat gebeuren voordat we het kunnen drinken. Kijk maar naar het filmpje Lekker water Van grondwater tot drinkwater en flessenwater Je hebt water en water Kraanwater, een groot deel van ons drinkwater, wordt meestal gemaakt van grondwater. Flessenwater, zoals mineraalwater of bronwater uit de winkel, wordt ook vaak gemaakt van grondwater. Om het grondwater geschikt te maken om te drinken, wordt het schoongemaakt en bewerkt. Dat gebeurt bij kraanwater op een andere manier dan bij flessenwater. Het Nederlandse kraanwater is goed van kwaliteit. Flessenwater is even gezond. Wel hebben ze meestal een nét iets andere smaak. Proef 7 De smaak van water Doe dit proefje in tweetallen. Neem twee glazen en plak op de onderkant van één glas een stickertje. Schenk in het glas zonder sticker een beetje kraanwater. In het glas met sticker giet je mineraalwater. Eén van jullie doet zijn of haar ogen dicht. De ander verwisselt de glazen een paar keer. Hij of zij geeft een van de twee glazen aan, zonder te zeggen welk glas het is. Kun je met je ogen dicht proeven welk water je drinkt? Verwissel van proefpersoon en herhaal het proefje. Hebben jullie het verschil geproefd?......... Opdracht 7 Welk water? Je hebt gelezen dat kraanwater en flessenwater even gezond zijn. F lessenwater is wel duurder dan kraanwater. Bedenk twee redenen waarom iemand kiest voor flessenwater in plaats van kraanwater. 1....... 2....... vak 5 thuisopdracht Proeven aan de keukentafel! Vielen de proefjes uit dit boekje bij jou in de smaak? Dat komt goed uit. Op de website groep 6, kun je ook nog andere, leuke proefjes vinden over smaak. En omdat je de smaak zo goed te pakken hebt, kun je thuis wat proeven herhalen. Proeven je ouders goed of iets zoet is of zuur, zout of bitter? Lukt het je opa om olie met water te mengen? Proeft je oma het verschil tussen kraanwater en flessenwater? Jij hebt je 'proefwerk' gedaan, nu zijn de proefkonijnen in je familie aan de beurt! Zuur? Bitter? Zoet? Umami? Zout? 10 11
Colofon Het Kenmerk-lespakket Ik eet het beter Over de Tong! voor groep 6 is gemaakt in opdracht van Albert Heijn. Bij het leerlingenboekje hoort een dvd (bestelnummer 5030), een poster van de Schijf van Vijf (bestel nummer 5020) en een docentenhandleiding (bestelnummer 5010). Als aanvulling is er de site www.ikeethetbeter.nl. Hierop staan bij het lespakket behorende educatieve filmpjes en verdiepingsopdrachten. Voor de docent staat er op deze site extra informatie. Bij het lespakket hoort ook een boodschappen pakket met producten die nodig zijn voor de proefjes. De dvd en de schriftelijke materialen kunt u aanvragen bij Zorn Uitgeverij via de site www.ikeethetbeter.nl. Slechts de verzendkosten worden in rekening gebracht. Het bijbehorende boodschappenpakket kunt u na inschrijving gratis ophalen op donderdag 15 maart bij de door u geselecteerde Albert Heijn-winkel. Het lespakket Ik eet het beter Over de Tong! is een onderdeel van het overkoepelende educatieve platform Ik eet het beter van Albert Heijn. Binnen dit platform ontwikkelt Albert Heijn verschillende initiatieven die leerlingen actief aanzetten tot een gezond voedingspatroon. Albert Heijn is landelijk partner van JOGG. JOGG staat voor Jongeren Op Gezond Gewicht. JOGG is de beweging waarbij iedereen in stad, dorp of wijk zich inzet om gezond eten en bewegen voor jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Auteurs Pitti Redeker en Annet Huyser Met medewerking van het Voedingscentrum Recepten Jeanine Schreuders Produkties Fotografie Henk Brandsen en Thessa Ligtvoet Art director Esmée van Doorn Vormgever Marlies Deen Met dank aan OBS De Hoef & Hugo, Waalwijk Ontwikkeling en distributie Zorn Uitgeverij B.V. Postbus 4001 2301 RA Leiden telefoon (071) 514 91 41 e-mail info@ikeethetbeter.nl fax (071) 512 02 78 www.zorn.nl www.kenmerk.nl 2012 Albert Heijn Bestelnummer 5000