Utrecht Werkt Trendrapportage economie 2007 Juni 2007
Colofon uitgave Afdeling Bestuursinformatie Sector Bestuurs- en Concernzaken Gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht 030 286 1350 bestuursinformatie@utrecht.nl in opdracht van Afdeling Economische Zaken StadsOntwikkeling Gemeente Utrecht internet www.onderzoek.utrecht.nl rapportage Karel van Heelsbergen (030-286 1333) Hans van Hastenberg (030-286 1336) foto omslag G. Hurkmans drukwerk PrintPartners Ipskamp, Enschede bronvermelding Het overnemen van gegevens uit deze publicatie is toegestaan met de bronvermelding: Bestuursinformatie, gemeente Utrecht Juni 2007
Samenvatting Veel nieuwe starters in Utrecht. Een forse omzetstijging in het plaatselijke bedrijfsleven. Een sterk gestegen vertrouwen van ondernemers in de toekomst van hun bedrijven. Een spectaculaire daling van het aantal werkzoekenden in de stad. Het zijn alle overduidelijke signalen dat de Utrechtse economie floreert. Aan de jarenlange daling van de werkgelegenheid is nagenoeg een einde gekomen. Gezien de aanzienlijke toename van het aantal banen in de groeisectoren bij uitstek, de gezondheidszorg en de zakelijke dienstverlening, is het reëel om te veronderstellen dat de werkgelegenheid in Utrecht vanaf 2007 weer zal gaan stijgen. Utrechtse economie draait op volle toeren De top van de werkgelegenheid werd behaald in 2001. Toen waren er in Utrecht ruim 215.000 banen. De economische malaise in de jaren daarna zorgde voor een daling van de Utrechtse werkgelegenheid tot 200.200 banen in 2006. Ten opzichte van tien jaar terug is de werkgelegenheid echter toegenomen met 25.000 banen. Het aantal bedrijfsvestigingen blijft voortdurend groeien. Waren er in 2001 zo n 15.000 vestigingen, in 2006 is dit aantal gestegen tot ruim 17.000. Het aantal startende bedrijven in Utrecht is in 2006 met bijna 2.100 starters opnieuw gestegen naar een nieuw record. Het bedrijfsleven laat in 2006 een forse reële omzetstijging zien van 6,4%. Daarvoor liep deze vier jaren op rij nog terug. De stijging van de omzet in Utrecht is beduidend hoger dan in de G4 (2,4%) en landelijk (3,7%), maar ligt ook boven die van de regio (5,0%). Uit de jaarlijkse ERBO-enquête van de Kamer van Koophandel blijkt dat het ondernemersvertrouwen omhoog schiet. Noch in de G4, noch in de regio, noch in Nederland is het niveau van dit vertrouwen zo hoog. De omzetstijging in Utrecht zien we vooral in de commerciële dienstverlening, met een stijging van bijna 12%. De groeipercentages van de bouw, groothandel en detailhandel liggen beduidend lager (3 tot 4%). De industrie is de enige sector die in 2006 (nog) een kleine daling van de omzet laat zien. Het grootste deel van de bedrijven (90%) sluit dat jaar met winst af. Bijna de helft van bedrijven realiseert een toename van het bedrijfsresultaat, wat beduidend hoger is dan in de vier voorafgaande jaren. Het stadsgewest Utrecht - het gebied van het Bestuur Regio Utrecht (BRU) exclusief Vianen - kent een krachtige economische groei, die in 2005 met 3,2% het dubbele is van de landelijke groei. Het aandeel van het stadsgewest in de nationale economie bedraagt een stabiele 5,3%. Forse werkgelegenheidsgroei in gezondheidszorg en zakelijke diensten De gezondheidszorg blijkt qua werkgelegenheid dé groeisector in Utrecht. Terwijl de werkgelegenheid in veel sectoren afnam, groeide deze in de gezondheidszorg, jaar in, jaar uit. Tussen 2005 en 2006 kwamen er iets meer dan 1.700 banen bij in deze sector, die nu tegen de 33.000 arbeidsplaatsen omvat. Het werkgelegenheidsaandeel van de gezondheidszorg in de totale Utrechtse werkgelegenheid nam dan ook toe van 13,4% in 2001 naar 16,3% in 2006. De grootste sector in Utrecht, met iets meer dan een kwart van de Utrechtse werkgelegenheid, blijft de zakelijke dienstverlening. De klappen die deze sector opliep in de economische dip na 2001 is ze nog niet helemaal te boven, maar het aantal banen in de zakelijke diensten neemt weer toe sinds 2005. Samen met de gezondheidszorg is zij momenteel de banenmotor van Utrecht. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 3
Naast aandacht voor de standaard sectorindeling is in dit rapport nader ingezoomd op de volgende vier clusters: Medisch cluster: met 42.000 banen een van de voornaamste economische pijlers. Sinds 1996 is het aantal banen met 38% gegroeid. Dit is 2,5 keer zo hard als totale stedelijke werkgelegenheidstoename. ICT-sector: met 24.000 banen eveneens een belangrijke economische pijler. Kent sinds 1996 een soortgelijk groeicijfer als het medisch cluster. Er is weer sprake van werkgelegenheidsgroei sinds 2003, vooral dankzij het aantrekken van de ontwikkeling van software. Creatieve industrie: dit cluster overlapt met de productie van maatwerksoftware in substantiële mate met de ICT-sector. Daarnaast valt onder deze sector andere creatieve activiteiten als kunsten, ontwerpbureaus et cetera. De werkgelegenheid in de creatieve industrie is de laatste tien jaar bijna verdubbeld tot iets meer dan 21.000 banen. Het werkgelegenheidsaandeel op het totaal aantal Utrechtse banen stijgt van 6,4% in 1996 naar 10,6% in 2006. Daalde de totale werkgelegenheid in Utrecht de afgelopen twee jaar nog met 1,7%, die in de creatieve industrie steeg met maar liefst 14,4%, harder dan in welk cluster ook. Recreatief-toeristisch cluster: met ruim 13.000 banen de kleinste van de vier clusters. Het aantal banen nam de laatste twee jaar met 1,9% toe. Situatie op arbeidsmarkt sterk verbeterd Met het aantrekken van de economie is ook de situatie op de Utrechtse arbeidsmarkt sterk verbeterd. In 2006 daalde het aantal niet-werkende werkzoekenden (nww-ers) met 21% naar 10.815. Dit betekent dat 5,1% van de potentiële beroepsbevolking (15 t/m 64 jarigen) als werkzoekende staat ingeschreven. Dit is het laagste percentage van de G4 en ook lager dan gemiddeld in Nederland (5,4%). Opvallend is het sterk gedaalde werkzoekendenpercentage onder jongeren. Zorgelijk is de recente toename van het aantal langdurig werkzoekenden. De meeste nww-ers hebben een elementair of lager beroep. Daarbinnen zijn er relatief veel nww-ers met een administratief, technisch of verzorgend beroep. Voor elementaire beroepen is een opleiding met maximaal lager onderwijs voldoende en is geen vakspecialistische werkervaring vereist. Voor lagere beroepen geldt dit laatste wel. De Utrechtse arbeidsmarkt heeft een open karakter, wat betekent dat een groot deel van de Utrechtse beroepsbevolking (48%) buiten de stad werkt en dat een aanzienlijk deel van de Utrechtse banen (61%) is ingevuld is door mensen die buiten Utrecht wonen. Een groot deel (30%) woont zelfs buiten de provincie. Doordat de Utrechtse arbeidsmarkt zich voor een groot deel tot buiten de stad en zelfs buiten de provincie uitstrekt is het moeilijk om te bepalen wat de invloed van toekomstige arbeidsmarktontwikkelingen is. Zeker is dat de Utrechtse beroepsbevolking de komende 15 jaar flink zal toenemen, met 57.000 personen naar iets minder dan 200.000. Een belangrijk deel daarvan zal elders in de regio of de Randstad een baan vinden. Daartegenover staat een uitbreiding van de werkgelegenheid die met name in de uitbreidinglocaties plaatsvindt: Papendorp, Leidsche Rijn Centrum en het Stationsgebied. Op basis van de nu bekende kantoorplannen gaat het om maximaal 45.000 arbeidsplaatsen. Een deel van de kantoorplannen zal worden gebouwd ter vervanging van bestaande kantoren. Hierdoor zal de werkgelegenheidsuitbreiding in de praktijk lager zal zijn. 4 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding 7 1 Economische ontwikkeling 9 2 Economische structuur 17 3 Arbeidsmarkt 35 Bijlage 1: De economie in de wijken en subwijken 51 Bijlage 2: De economie op de werklocaties 69 Bijlage 3: Afbakening economische clusters 81 Bijlage 4: Toelichting op onderzoek en vaktermen 87 Bijlage 5: Geraadpleegde literatuur 89 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 5
Inleiding De stad Utrecht kent een grote economische dynamiek. De voor u liggende rapportage Utrecht werkt biedt een actuele beschrijving van de kenmerken en ontwikkelingen van de Utrechtse economie en arbeidsmarkt. Deze cijfers en trends bieden voor marktpartijen inzicht in de economische kansen en ontwikkelingen in de stad. Daarnaast vormt de rapportage een onmisbaar instrument voor overheden bij de monitoring van beleidsdoelstellingen. De gemeente Utrecht heeft haar visie op de economische ontwikkeling van de stad neergelegd in het Economisch Profiel Utrecht 2010, dat als motto heeft: Utrecht, ontmoetingsplaats voor talent. Het thema arbeidsmarkt krijgt daarin hoge prioriteit en vormt dan ook een belangrijk onderdeel in Utrecht werkt. Utrecht werkt is een trendrapportage, die voortbouwt op de eerdere edities van 2002 en 2005. Met de voorliggende rapportage is aangesloten bij de indeling van de rapportage uit 2005. Achtereenvolgens komen aan bod: Economische ontwikkeling: over economische prestaties, welvaart en werkgelegenheid; Economische structuur: over economische activiteiten (sectoren en clusters); Arbeidsmarkt: over banen, werkzoekenden, beroepsbevolking en pendel. Het rapport richt zich met name op de stedelijke situatie, met in een aantal gevallen een beknopte toelichting op de situatie in de regio, respectievelijk op wijkniveau en op werklocaties (kantoorlocaties en bedrijventerreinen). In de tabellenbijlage staan verzameltabellen met informatie naar wijk en naar subwijk en informatie per werklocatie. Als regio wordt zowel de BRU-regio als het stadsgewest Utrecht gehanteerd. De BRU-regio omvat naast Utrecht de gemeenten Bunnik, De Bilt, Houten, IJsselstein, Maarssen, Nieuwegein, Vianen en Zeist. Het stadsgewest Utrecht is hetzelfde, met uitzonderling van de gemeente Vianen. Naast dit rapport is op internet een aantal economische rapporten te vinden die ingaan op delen van de stad. De rapporten bevatten gegevens over de economische structuur en de arbeidsmarkt die inhoudelijk aansluit bij de informatie uit het hoofdrapport Utrecht werkt. Het gaat om de volgende economische rapporten: rapporten met informatie op wijk- en subwijkniveau; rapporten met informatie over de diverse werklocaties in de stad: kantoorlocaties en bedrijventerreinen. De rapporten per wijk, subwijk, kantoorlocatie en bedrijventerrein zijn zelf te genereren op de online databank van de afdeling Bestuursinformatie WistUdata. Naast de economische rapporten bevat de databank een groot aantal andere gegevens op stads-, wijk- en buurtniveau. WistUdata is te vinden op www.utrecht.buurtmonitor.nl. Utrecht werkt, trendrapportage economie 2007 is opgesteld door de afdeling Bestuursinformatie, in opdracht van en in nauwe samenwerking met de afdeling Economische Zaken. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 7
1 Economische ontwikkeling Het herstel van de stedelijke economie blijkt uit de forse omzetstijging in het bedrijfsleven in 2006, vooral die in de commerciële dienstverlening. Utrechtse ondernemers hebben duidelijk weer vertrouwen in de toekomst, meer dan in andere steden en regio s. Het aantal starters is de afgelopen twee jaar sterk gestegen naar 2.083 nieuwe inschrijvingen (2006) bij de Kamer van Koophandel. Utrecht heeft de hoogste startersindex van de G4. Het stadsgewest Utrecht kent een krachtige economische groei. Haar aandeel in de nationale economie is 5,3%. De werkgelegenheid in Utrecht daalt sinds 2001, in totaal met 7%. Ten opzichte van 2005 is het aantal banen met 0,4% licht afgenomen tot iets meer dan 200.000. Het economisch herstel vertaalt zich in 2006 nog niet in een stijging van de werkgelegenheid, maar het keerpunt lijkt in zicht. 1.1 Economie en bedrijfsleven Economisch herstel blijkt uit forse omzetstijging bedrijfsleven In 2006 is definitief een eind gekomen aan de economisch mindere periode in Nederland. Volgens het CBS is de economie in Nederland in 2006 met 2,9% gegroeid. Dit is iets meer dan het langjarig gemiddelde van 2,5%. Het voorzichtige herstel in 2005 (1,5% groei) heeft zich daarmee in 2006 doorgezet. Aangenomen mag worden dat ook de Utrechtse economie zich in 2006 positief heeft ontwikkeld. Er zijn echter nog geen officiële cijfers voor de stad beschikbaar waaruit dit blijkt. Een goede indicator voor de economische opleving is de ERBO-peiling die de Kamer van Koophandel ieder najaar houdt onder het bedrijfsleven (Enquête Regionale BedrijfsOntwikkeling). Hieruit komt naar voren dat de omzet van het Utrechtse bedrijfsleven in 2006 met 6,4% is gestegen. Dit is een opmerkelijk fors herstel na een periode van vier jaar met een negatieve omzetontwikkeling. Het gaat overigens om reële veranderingen in de omzet, waarin gecorrigeerd is voor de invloed van inflatie. Ondernemersvertrouwen in de lift Een andere indicator waaruit blijkt dat de economie sterk groeit is het ondernemersvertrouwen. Dit is een index die is gebaseerd op de verwachtingen van bedrijven ten aanzien van omzet, investeringen en werkgelegenheid. Het ondernemersvertrouwen ligt in Utrecht met 83 op een -in vergelijking met andere steden en regio s- hoog niveau, dat ruim twee keer zo hoog is als een jaar geleden. Ter illustratie: het dieptepunt was in 2003 toen de index van het ondernemersvertrouwen slechts 27 was. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 9
Bedrijfsresultaten stad Utrecht 2000-2006 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Omzet omzet: % verandering tov jaar ervoor +4,5 +3,9 +0,2-2,8 +0,5 +1,0 +7,3 reële omzet: % verandering tov jaar ervoor +0,8-2,5-3,8-0,8-0,7 * +6,4 % bedrijven met afname omzet 11 13 21 36 30 28 12 % bedrijven met toename omzet 42 37 27 18 23 22 45 Bedrijfsresultaat % bedrijven met winst 91 91 85 81 82 80 90 % bedrijven met afname bedrijfsresultaat 18 17 23 35 33 27 13 % bedrijven met toename bedrijfsresultaat 42 41 29 26 30 30 47 % bedrijven met voldoende rendement 73 75 67 60 58 51 74 Investeringen % bedrijven met investeringen 66 70 63 65 64 59 61 Verwachtingen volgend jaar ondernemersvertrouwen 110 76 38 45 76 88 121 ondernemersvertrouwen excl. export 77 47 31 27 46 40 83 Bron: ERBO * obv voorlopige inflatiecijfers Dienstensector motor achter economische groei met 11,7% omzetstijging Het economisch herstel is vooral hoog in de dienstensector, waar de omzet in 2006 met 11,7% steeg. Het gaat dan alleen om de commerciële diensten. In de andere bedrijfssectoren is de omzettoename aanmerkelijk lager. Een aanzienlijke omzetgroei is te zien in de bouwnijverheid en de groothandel. In de industrie nam de omzet het afgelopen jaar af. Ook het ondernemersvertrouwen in de dienstensector is met een index van 108 erg groot. Voor iets minder dan de helft komt dit door de positieve omzetverwachting van ondernemers. Omzetstijging in Utrecht dubbel zo hoog als in Nederland De omzetontwikkeling in de stad steekt duidelijk positief af tegen die in de andere drie grote steden en het nationaal gemiddelde. Zo is de omzetstijging in Utrecht twee keer zo hoog als gemiddeld in Nederland. Ook in de regio Utrecht (KvK-gebied) is de omzetstijging met 5,0% evident. Zowel in Utrecht, de regio Utrecht, de G4 en Nederland is het ondernemersvertrouwen dit jaar duidelijk hoger dan een jaar geleden, maar de toename was nergens zo hoog als in Utrecht (van -0,7% in 2005 naar +6,4% in 2006). 10 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Bedrijfsresultaten stad Utrecht per sector 2006 bouw- groot- detail- dienst- industrie nijverheid handel handel verlening Omzet omzet: % verandering tov jaar ervoor +0,3 +6,2 +4,1 +3,2 +13,0 reële omzet*: % verandering tov jaar ervoor -0,9 +4,4 +4,0 +2,8 +11,7 % bedrijven met afname omzet 16 7 9 24 13 % bedrijven met toename omzet 42 35 48 37 46 Bedrijfsresultaat % bedrijven met winst 81 89 90 83 88 % bedrijven met afname bedrijfsresultaat 17 14 14 18 13 % bedrijven met toename bedrijfsresultaat 39 46 66 31 47 % bedrijven met voldoende rendement 63 72 76 69 75 Investeringen % bedrijven met investeringen 73 78 60 38 72 Verwachtingen volgend jaar ondernemersvertrouwen 107 ** - 114 ** - ** - ondernemersvertrouwen excl. export 79 41 87 46 108 Bron: ERBO * obv voorlopige inflatiecijfers ** een zeer klein deel van de bedrijven exporteert Bedrijfsresultaten stad Utrecht, regio Utrecht (KvK-gebied), G4 en Nederland, 2006 Utrecht KvK G4 Nederland Omzet omzet : % verandering tov jaar ervoor +7,3 +5,9 +3,3 +4,6 reële omzet *: % verandering tov jaar ervoor +6,4 +5,0 +2,4 +3,7 % bedrijven met afname omzet 12 16 15 13 % bedrijven met toename omzet 45 40 43 40 Bedrijfsresultaat % bedrijven met winst 90 86 87 87 % bedrijven met afname bedrijfsresultaat 13 15 15 14 % bedrijven met toename bedrijfsresultaat 47 45 48 44 % bedrijven met voldoende rendement 74 70 68 68 Investeringen % bedrijven met investeringen 61 65 64 66 Verwachtingen volgend jaar ondernemersvertrouwen 120 114 106 97 ondernemersvertrouwen excl. export 82 71 73 59 Bron: ERBO * obv voorlopige inflatiecijfers Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 11
1.2 Startende bedrijven Sterke stijging aantal starters In 2006 is in Utrecht een record aantal nieuwe bedrijven gestart. Bijna 2.100 bedrijven hebben zich in dat jaar ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Dit is meer dan in 2005, toen er 1.844 waren. Gemiddeld lieten zich de afgelopen jaren ruim 1.500 starters registreren. Het aantal starters in 2006 is ook hoger dan in het topjaar 2000, toen er bijna 1.950 startende bedrijven waren. Startende bedrijven en startersindex 1999-2006 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 startende bedrijven 1.404 1.939 1.519 1.560 1.489 1.560 1.844 2.083 starters per 100 bedrijfsvestigingen 10,3 13,7 10,3 10,4 9,7 10,0 11,2 12,1 starters per 1.000 potentiële beroepsbev. 8,3 11,4 8,2 8,2 7,7 7,9 9,2 10,1 Bron: KvK, PAR, GBA Utrecht Ook relatief neemt het aantal starters toe. Zowel gerelateerd aan het aantal bedrijfsvestigingen als aan de bevolking in de leeftijd van 15-64 jaar (potentiële beroepsbevolking) is het aantal starters tussen 2003 en 2006 gestegen. Overwegend starters in dienstverlening Het grootste deel (62%) van de startende bedrijven richt zich op dienstverlening (gegevens 2005). Het gaat om 1.140 bedrijven. Een kwart van alle starters (24%) in 2005 is actief in de adviesdiensten. Hierbinnen zijn de economische adviesdiensten het belangrijkst. Andere belangrijke starterssectoren zijn facilitaire diensten (341 starters), persoonlijke diensten (234), detailhandel (320) en de bouw (165). Utrecht heeft hoogste startersindex G4 Utrecht heeft al jaren een hoge startersindex, dat wil zeggen het aantal starters gerelateerd aan het aantal zittende bedrijven. In Utrecht is deze met 9,8% hoger dan in de andere grote steden: Den Haag (8,4%), Rotterdam (7,8%) en Amsterdam (6,8%). Ook in de provincie Utrecht is de startersindex relatief hoog (7,9%) en duidelijk hoger dan gemiddeld in Nederland (5,6%). Deze vergelijkende gerelateerde cijfers komen rechtstreeks van de Kamer van Koophandel en gaan over 2004. Hierdoor is er een klein verschil met het cijfer dat in bovenstaande tabel voor Utrecht wordt gegeven. 1.3 Regionale economie Sterke economische groei stadsgewest Utrecht De jaren van economische malaise liggen al weer enige tijd achter ons. Dieptepunt op stadsgewestelijk niveau was 2003 toen de economie met 1,8% kromp, zoals uit onderstaande tabel valt af te lezen. Het herstel start in 2004 en zet zich krachtig voort in 2005 met een economische groei van 3,2%, het dubbele van de groei in Nederland. Aangezien de nationale economie ook in 2006 floreerde (+ 2,9%), mag worden aangenomen dat de economie van het stadsgewest zich goed heeft 12 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
ontwikkeld (officiële cijfers komen in de loop van 2007 beschikbaar). De cijfers in onderstaande tabel betreffen het stadsgewest volgens afbakening van het CBS: het huidige BRU-gebied, exclusief Vianen. Aandeel stadsgewest in nationale economie 5,3% Het aandeel in de nationale economie van zowel stadsgewest als provincie Utrecht loopt ten opzichte van 2002 een fractie terug. In 2004 komt deze uit op 5,3% (stadsgewest) en 8,6% (provincie). In het stadsgewest Utrecht is het bruto binnenlands product (bbp) tussen 2000 en 2004 met 23,6% toegenomen. Landelijk was de toename over deze periode lager (21,8%), terwijl de provincie daar met een groei van 20,6% nog iets onder uitkomt. Deze cijfers zijn overigens niet gecorrigeerd voor inflatie. De inflatie kan per provincie bovendien verschillen door een verschil in economische functies. Economische ontwikkeling stadsgewest Utrecht, provincie en Nederland, 2000-2005 2000 2001 2002 2003 2004* 2005* Stadsgewest Utrecht ** volumemutatie (groei toegevoegde waarde) +1,8% +2,4% +0,8% -1,8% +1,3% +3,2% bruto binnenlands product (bbp in mln ) 20.936 23.780 25.085 25.381 25.885 Nb regionaal aandeel bbp 5,2% 5,3% 5,4% 5,3% 5,3% Nb bbp per hoofd (x 1.000 euro) 39 44 44 44 44 Nb Provincie Utrecht volumemutatie (groei toegevoegde waarde) +2,9% +2,7% -1,1% -1,2% +1,5% +2,8% bruto binnenlands product (bbp in mln ) 34.955 39.454 40.732 41.218 42.150 Nb regionaal aandeel bbp 8,7% 8,8% 8,8% 8,6% 8,6% Nb bbp per hoofd (x 1.000 euro) 31 35 36 36 36 Nb Nederland volumemutatie (groei toegevoegde waarde) +3,5% +1,6% +0,2% +0,5% +2,0% +1,6% bruto binnenlands product (bbp in mln ) 402.291 447.731 465.214 476.945 489.854 505.646 bbp per hoofd (x 1.000 euro) 25 28 29 29 30 31 Bron: CBS * voorlopige cijfers ** BRU, exclusief Vianen Binnen de provincie Utrecht neemt het stadsgewest Utrecht een belangrijke positie in. Dit geldt zowel voor het aandeel van het bruto binnenlands product (bbp) als de groei van de toegevoegde waarde. In de periode 2000-2005 wordt gemiddeld 64% van het bbp in de provincie gerealiseerd in het stadsgewest Utrecht. Ter vergelijking: in het CBS-stadsgewest Utrecht bevindt zich 48,5% van de provinciale werkgelegenheid (voor het BRU, inclusief Vianen, gaat het om 50,3%) en 43,8% van de vestigingen. Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 13
Economische prestaties regio bovengemiddeld Uit een vergelijking van 40 regio s in Nederland (Visie op provinciale dynamiek 2006) komt de provincie Utrecht als vierde regio naar voren. De vergelijking maakt onderscheid tussen de economische kracht en de economische prestaties van regio s. Utrecht scoort daarbij iets beter op economische kracht dan op economische prestaties. De economische kracht is hier gebaseerd op het aantal starters en vestigers van buiten de regio, sectorsamenstelling, export en investeringsbereidheid. De economische prestaties zijn gebaseerd op winstgroei, omzet, export en werkgelegenheid. Het vergelijkende onderzoek baseert zich nog op cijfers van 2005, waaronder de ERBO-gegevens. Gezien de positieve resultaten hiervan in 2006 (zie paragraaf 2.1) is het te verwachten dat Utrecht in 2006 weer hoog op deze lijst scoort. 1.4 Bedrijvigheid en werkgelegenheid Werkgelegenheid trekt nog niet aan Het economisch herstel is nog niet terug te zien in een aantrekkende werkgelegenheid in de stad. Deze is het afgelopen jaar tegen de verwachting in nog een fractie gedaald met 0,4%. Daarmee is sinds 2001 de werkgelegenheid in de stad steeds afgenomen, met gemiddeld 1,4% per jaar. In totaal werken er in Utrecht iets meer dan 200.000 mensen, zo n 800 minder dan in 2005. Het aantal bedrijfsvestigingen laat een constante groei zien. Sinds het afnemen van de werkgelegenheid, vanaf 2001, zijn er iets minder dan 2.300 bedrijfsvestigingen bijgekomen, een toename van 16%. In de gegevens voor het aantal banen en vestigingen is een onderscheid gemaakt tussen gegevens die uit het Provinciaal Arbeidsplaatsenregister (PAR) komen en landbouwgegevens die van het CBS betrokken zijn (landbouwtellingen). In het PAR worden de landbouwbedrijven niet meegenomen. In het PAR zitten alleen de landbouwgerelateerde bedrijven die onder de sector landbouw vallen. Voor een stad als Utrecht gaat het slechts om een klein aantal vestigingen en banen in de landbouw (82 respectievelijk 263). In het vervolg van deze publicatie wordt gebruikt gemaakt van de PAR-cijfers, dus exclusief de landbouwgegevens. De reden hiervoor is dat we alleen van de PAR-gegevens detailinformatie beschikbaar hebben. Wanneer in het vervolg wordt gerefereerd aan de sector landbouw, dan gaat het dus uitsluitend om de vestigingen en werkzame personen in de landbouwgerelateerde bedrijvigheid. Tegenover de daling van het aantal arbeidsplaatsen in Utrecht, staat een toename van de werkgelegenheid in de provincie Utecht. De werkgelegenheid steeg met 0,9%, van 619.800 naar 625.600 banen. Ook tussen 2004 en 2005 steeg het aantal banen in de provincie, en wel met 0,3%. 14 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
Ontwikkeling bedrijvigheid en werkgelegenheid Utrecht, 1998-2006 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Banen banen PAR 192.759 198.220 207.766 214.926 210.917 205.410 203.469 200.722 199.936 banen landbouw 1.253 1.114 1.049 541 445 462 465 271 263 totaal banen 194.012 199.334 208.815 215.467 211.362 205.872 203.934 200.993 200.199 Vestigingen vestigingen PAR 13.183 13.664 14.199 14.864 15.058 15.376 15.721 16.461 17.189 landbouw 198 167 152 145 132 107 91 89 82 totaal vestigingen 13.381 13.831 14.351 15.009 15.190 15.483 15.812 16.550 17.271 Bron: PAR, CBS Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 15
2 Economische structuur De gezondheidszorg blijkt qua werkgelegenheid dé groeisector in Utrecht. De werkgelegenheid in de grootste economische sector in Utrecht, de zakelijke dienstverlening, groeit weer sinds 2005. Beide sectoren zorgen tussen 2005 en 2006 voor ruim 2.700 meer banen in Utrecht, tegenover een terugloop in veel andere sectoren van in totaal 3.700 banen. Ingedeeld naar clusters van samenhangende economische activiteiten blijkt het medisch cluster met 42.000 banen van grote betekenis. De ICT-sector, met 24.000 banen, groeit sinds 2003 vooral dankzij de ontwikkeling en productie van software. Deze laatste economische activiteit behoort ook het cluster creatieve industrie, waar de werkgelegenheid in tien jaar tijd bijna is verdubbeld. In de periode 2002-2006 neemt de werkgelegenheid vooral af in de wijken West (-20%), Noordwest (-15%) en Zuidwest (-14%). Voor Utrecht als geheel blijft de afname beperkt tot 7%. De bedrijventerreinen Lageweide en Kanaleneiland zien hun werkgelegenheid in de periode 2001-2006 elk met circa 30% teruglopen. De werkgelegenheid op Rijnsweerd is in vijf jaar tijd bijna gehalveerd tot 7.700 arbeidsplaatsen. Het nieuwe gecombineerde terrein voor bedrijven en kantoren Nieuwerijn/Papendorp is de laatste jaren snel volgestroomd en telt nu circa 11.000 arbeidsplaatsen. 2.1 Sectorstructuur en ontwikkeling daarin Gezondheidszorg wint laatste vijf jaar aan belang Tussen 2001, toen de top van de werkgelegenheid in Utrecht werd bereikt, en 2006 is de sectorstructuur vooral veranderd door het groeiend aandeel van de gezondheidszorg. Dat aandeel nam in die periode toe van 13,4% naar 16,3%. Terwijl de werkgelegenheid in veel sectoren afnam, groeide deze in de gezondheidszorg. De Utrechtse economie wordt door deze sector steeds meer gekenmerkt, naast de nog altijd belangrijkste economische sector de zakelijke dienstverlening. Andere belangrijke sectoren zijn handel en onderwijs. De vier sectoren samen zijn goed voor bijna tweederde (65,4%) van alle banen. Bezien we de relatieve aandelen van de verschillende sectoren over een langere periode tussen 1996 en 2006 dan blijkt het niet alleen om een groeiend aandeel van de gezondheidszorg te gaan, maar vooral ook om dat van de zakelijke dienstverlening. Het werkgelegenheidsaandeel van de handel nam de afgelopen tien jaar duidelijk af. Keerpunt 2001 De invloed van het keerpunt 2001 is, met uitzondering van de niet-commerciële dienstverlening, over de hele linie duidelijk zichtbaar. Over de periode van tien jaar fluctueerde de werkgelegenheid Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 17
het minst in de handel (-1%), de overheidsinstellingen en landbouw (beide +7,1%), de financiële instellingen (+10,1%) en de bouwnijverheid (+13,2%). De combinatie industrie/nutsbedrijven liet een grote werkgelegenheidsafname (-33,1%) zien, vooral als gevolg van de privatisering van energiebedrijven en de fusiegolf die hierna plaatsvond in deze sector. In de industrie sec bleef het banenverlies beperkt tot 16,6%. De sector transport en communicatie verloor in de stad 22,6% van haar werkgelegenheid. Het recente verlies aan banen in de industrie heeft onder meer te maken met de reorganisatie bij Douwe Egberts / Sara Lee, waarbij taken zijn afgestoten naar externe partijen. Het verlies aan werkgelegenheid in de transport en communicatie hangt onder andere samen met de voortgaande reorganisaties bij KPN Telecom en TNT Post. Sectorstructuur Utrecht naar aantal arbeidsplaatsen, 1996-2001-2006 Utrecht Nederland sector 1996 2001 2006 2006 landbouw 0,1 0,1 0,1 3,6 industrie en nuts 6,6 5,5 4,4 12,4 bouwnijverheid 3,7 4,6 3,7 6,3 groot- en detailhandel 15,8 14,0 13,6 17,9 horeca 3,2 3,1 3,3 4,1 transport en communicatie 8,3 7,0 5,6 6,3 financiële instellingen 6,7 7,3 6,4 3,3 zakelijke diensten 21,7 25,9 25,4 14,6 overheidsinstellingen 6,5 5,4 6,0 5,8 onderwijs 9,6 9,1 10,1 6,4 gezondheidszorg 13,7 13,4 16,3 14,9 overige sectoren 4,2 4,5 5,1 4,5 totaal 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% totaal aantal 173.847 214.926 199.936 7.558.040 Bron: PAR; LISA Zakelijke dienstverlening groeit weer sinds 2005 Vanaf 2005 is er bij de zakelijke dienstverlening weer sprake van een groeiende werkgelegenheid. Deze neemt tussen 2005 en 2006 toe met 2,1% (+1.040 banen). Daarvoor, in de jaren vanaf 2001, was het banenverlies groot. De sector verloor toen 5.900 banen, terwijl er tussen 1996 en 2001 nog 18.000 banen waren bijgekomen. Per saldo groeide de zakelijke dienstverlening de afgelopen tien jaar met 34,5%. Een duidelijke toename in het aantal banen in die periode was er ook in de horeca (+18,6%). Daarnaast is er een belangrijke sector waar de werkgelegenheid tussen 1996 en 2006 ieder jaar is toegenomen, de gezondheidszorg. In deze sector nam de werkgelegenheid in totaal toe met 37,5%. In het onderwijs nam de werkgelegenheid de afgelopen tien jaar ook fors toe, namelijk met 21,3%. 18 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht
2005-2006: alleen substantiële groei in gezondheidszorg en zakelijke dienstverlening Bezien we alleen de meest recente ontwikkeling, dan blijkt dat afgezien van de minieme landbouwsector, in (slechts) vijf van de dertien onderscheiden sectoren de werkgelegenheid tussen 2005 en 2006 groeit. De toename is vrijwel onbetekenend in de horeca (+17 banen), onderwijs (+31 banen) en de handel (+90 banen). De grote groei in die korte periode vindt plaats in de gezondheidszorg (+1.706 banen) en in de zakelijke dienstverlening zoals we al eerder zagen. Dat de werkgelegenheid in de financiële sector het laatste jaar behoorlijk afneemt (met ruim 8%) heeft onder meer te maken met reorganisaties bij de ABN-AMRO en Fortis. Bij het laatste bedrijf gaat het ook om een verschuiving van banen naar Amersfoort. Ook bij de overheid trad tussen 2005 en 2006 banenverlies op (-5,4%), wat mede samenhing met afslanking van het UWV. Werkgelegenheid in Utrecht per sector 1996-2006 sector 1996 2001 2002 2003 2004 2005 2006 landbouw 197 209 212 240 195 185 211 industrie en nuts 11.420 11.862 11.330 9.931 9.835 9.095 8.775 bouwnijverheid 6.476 9.982 9.223 8.736 8.822 8.442 7.329 groot- en detailhandel 27.522 30.153 28.890 28.250 27.970 27.175 27.265 horeca 5.503 6.668 6.675 6.669 6.545 6.509 6.526 transport/communicatie 14.484 15.032 12.411 11.757 11.464 11.463 11.208 financiële instellingen 11.566 15.751 15.485 15.134 14.930 13.867 12.735 zakelijke diensten 37.743 55.639 55.112 52.260 50.540 49.715 50.755 overheidsinstellingen 11.258 11.623 12.239 12.073 12.309 12.739 12.053 onderwijs 16.694 19.539 19.820 20.172 20.251 20.213 20.244 gezondheidszorg 23.756 28.891 29.855 30.264 30.408 30.959 32.665 overige sectoren 7.228 9.577 9.665 9.924 10.200 10.360 10.170 totaal 173.847 214.926 210.917 205.410 203.469 200.722 199.936 Bron: PAR Productiestructuur: dienstverlening in Utrecht (64%) veel groter dan in Nederland (45%) De Utrechtse productiestructuur wijkt duidelijk af van die van Nederland. Het aandeel in de werkgelegenheid van de vijf belangrijke dienstensectoren (financiële instellingen, zakelijke dienstverlening, overheid, onderwijs en gezondheidszorg) is in Utrecht 64,2% tegenover Nederland met 45%. De financiële dienstverlening is in Utrecht bijna twee keer zo groot als gemiddeld in het land. De zakelijke dienstverlening blijft in Utrecht, ondanks het banenverlies in de periode 2001-2005, veel dominanter in Utrecht dan in het gehele land. ook de overige drie dienstensectoren zijn in Utrecht relatief groot. De combinatie industrie/nutsbedrijven is in Utrecht met een werkgelegenheidsaandeel van 4,4% een veel kleinere sector dan in Nederland (12,4%). Dit geldt ook, zij het in mindere mate, voor de sectoren bouw en handel. De landbouwsector in Utrecht is natuurlijk erg klein, met een werkgelegenheidaandeel van 0,1% (Nederland 3,6%). Utrecht werkt, Gemeente Utrecht 19
Grote toename bedrijfsvestigingen laatste twee jaar Tussen 2004 en 2006 neemt het aantal bedrijfsvestigingen in Utrecht met ruim 9% toe. Dat is veel in vergelijking met de jaren daarvoor en heeft zonder twijfel te maken de verbetering van het economisch klimaat. Het aantal bedrijfsvestigingen in Utrecht is in de afgelopen tien jaar ieder jaar gegroeid. In totaal zijn er ruim 4.600 vestigingen bijgekomen - een toename van 37% - voor het merendeel in de zakelijke dienstverlening. Iets meer dan eenderde van alle vestigingen is actief in deze sector. Andere sectoren waar het aantal vestigingen vooral is toegenomen zijn de overige diensten (+460) en de bouwnijverheid (+450). Aantal vestigingen in Utrecht per sector 1996-2006 sector 1996 2001 2002 2003 2004 2005 2006 landbouw 33 49 46 52 55 56 66 industrie en nuts 659 711 706 703 694 710 704 bouwnijverheid 646 929 979 987 994 1.020 1.100 groot- en detailhandel 3.653 3.320 3.240 3.272 3.340 3.423 3.504 horeca 841 900 899 920 921 932 943 transport/communicatie 335 541 534 538 532 552 557 financiële instellingen 311 303 273 262 264 264 258 zakelijke diensten 2.848 4.666 4.869 5.044 5.192 5.512 5.884 overheidsinstellingen 113 92 83 76 75 75 74 onderwijs 545 594 600 637 665 706 728 gezondheidszorg 1.227 1.174 1.186 1.192 1.207 1.300 1.323 overige sectoren 1.311 1.585 1.643 1.693 1.782 1.911 2.048 totaal 12.522 14.864 15.058 15.376 15.721 16.461 17.189 Bron: PAR In de handel is het aantal vestigingen tussen 1996 en 2006 met 150 afgenomen, de grootste afname in absolute zin. Relatief gaat het maar om een kleine afname (-4%). De enige andere sector waar het aantal vestigingen daalde zijn de financiële instellingen. Onder andere de inkrimping van het aantal cliëntenbalies van de banken speelt hierin een rol. Detailhandel: meer winkels en minder personeel In 2006 telde Utrecht volgens het provinciaal arbeidsplaatsenregister 2.202 detailhandelsvestigingen, waar ruim 13.000 mensen werken. Nam het aantal detailhandelsvestigingen tussen 1996 en 2002 af, met in totaal 16%, daarna is er weer sprake van een toename. In 2006 ligt het aantal vestigingen bijna 9% hoger dan in 2002. Echter het aandeel van de sector in het totaal aantal vestigingen in Utrecht daalt continu, zij het geleidelijk. Behoorde in 1996 nog 19,3% van de vestigingen tot de detailhandel, in 2001 was dit 13,9% en in 2006 was dit aandeel verder gezakt naar 12,8%. De afgelopen jaren is het aantal banen in de detailhandel langzaam afgenomen. Tussen 2001 en 2005 nam de werkgelegenheid in de detailhandel met 6% af. Recent is er weer sprake van een lichte stijging. Over de afgelopen tien jaar blijkt het aantal banen met 718 te zijn toegenomen. 20 Utrecht werkt, Gemeente Utrecht