Kerngegevens MKB 2011 MKB & Onder nemer schap in zakformaat
2
Kerngegevens MKB 2011 MKB & Onder nemer schap in zakformaat MKB & Ondernemerschap in zakformaat 1
Colofon Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/ or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. Adresgegevens: EIM, Bredewater 26, Postbus 7001, 2701 AA Zoetermeer T 079 343 02 00, F 079 343 02 02, E info@eim.nl, W www.eim.nl Vormgeving: Buro Eigen, te Delfgauw. Drukker: FWa Drukwerk Oplage: 300 exemplaren Zoetermeer, 2011 2
Inhoudsopgave 1 MKB en ondernemerschap 4 1.1 Structuur 6 1.2 Ontwikkelingen 10 1.3 Prognoses 14 1.4 Prestaties 16 1.5 Bedrijvendynamiek 19 1.6 Werkgelegenheid 23 1.7 Inkomens 25 1.8 Financiering 35 1.9 Sociale zekerheid 38 1.10 Investeringen 40 1.11 Innovatie 46 1.12 Samenwerking 55 1.13 Duurzaam ondernemen 58 1.14 Internationalisering 62 1.15 Potentieel en jong ondernemerschap 68 2 Ondernemerstypen 71 2.1 Kenmerken ondernemers 72 2.2 Starters 75 2.3 Technostarters 80 2.4 Zzp ers 84 2.5 Innovatieve ondernemers 90 2.6 (Snelle) groeiers 92 2.7 Sociale ondernemers 96 2.8 Stoppers 98 3 Relevante links 103 Bijlage Begrippenlijst 110 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 3
1 MKB en ondernemerschap 4
Het midden- en kleinbedrijf (MKB) In Nederland wordt ten opzichte van Europa een afwijkende definitie van het midden- en kleinbedrijf (MKB) gehanteerd. Hier wordt uitgegaan van bedrijven tot 100 werknemers. In Europees verband wordt gewerkt met de indeling van het MKB in micro (tot 10 werknemers), klein (10-50 werknemers), middelgroot (50-250 werknemers) en groot (250 en meer werknemers). Beleidsmatig wordt in Nederland ook de grens van 250 voor het MKB regelmatig gebruikt. Statistieken sluiten in toenemende mate aan op de Europese definitie, zodat vergelijkingen met het buitenland beter mogelijk zijn. Dit vergt echter de nodige inspanningen en voor de meeste data in dit zakboek geldt nog steeds de grens van 100. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 5
1.1 Structuur Marktpositie MKB Tabel 1 - Het MKB in vergelijking met de totale marktsector*, 2010 MKB grootbedrijf totaal ondernemingen per 31-12-2009 (x 1.000) 775 5 780 afzet (in mld. ) w.v. buitenland binnenland 386 81 306 514 185 329 900 266 634 bruto toegevoegde waarde (fk) (mld. ) 175 180 355 arbeidsvolume (x 1.000) 2.835 1.960 4.795 aantal werkenden (x 1.000) w.v. zelfstandigen 3.560 812 2.434 4 5.995 816 arbeidsproductiviteit (in 1.000 ) 62 92 74 winst na correctie beloning zelfstandigen 16 34 50 (mln. ) investeringen (mld. ) 22 24 46 * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Bron: Prognose kerngegevens MKB Omvang Tabel 2 - Indicatoren van de omvang van het MKB, 2010 indicator aantal actieve ondernemingen 755.100 werkgelegenheid (aantal personen) 3.560.000 afzet 386 miljard bruto toegevoegde waarde 176 miljard Bron: Prognose kerngegevens MKB 6
Ondernemingen Figuur 1 - Aantal actieve ondernemingen in het MKB (x 1.000), per sector, per 1-1-2011 Bron: Prognose Kerngegevens MKB Werkgelegenheid Figuur 2 - Aantal werkenden in het MKB (x 1.000), per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 7
Afzet Figuur 3 - Afzet van het MKB (mld. euro) per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB Bruto toegevoegde waarde Figuur 4 - Bruto toegevoegde waarde van het MKB (mld. euro) per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB 8
Positie sectoren Tabel 3 - Aandeel van de sectoren in het totale MKB (in %), 2010 ondernemingen werkgelegenheid afzet bruto toegevoegde waarde industrie 6,3 11,6 21,3 14,4 bouw 14,8 9,8 12,4 11,3 groothandel 8,3 10,9 11,4 15,1 detailhandel 10,0 11,9 4,0 5,3 autosector 3,2 3,4 3,0 2,9 horeca 4,8 7,3 3,4 3,6 transport en communicatie 3,8 5,5 7,1 6,2 financiële en zakelijke diensten 28,3 25,9 23,4 28,8 persoonlijke dienstverlening 9,2 8,1 6,0 6,2 overige marktsectoren 11,4 6,5 7,9 6,2 TOTAAL 100,0 100,0 100,0 100,0 Bron: Prognose Kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 9
1.2 Ontwikkelingen Herstel MKB in 2011 na moeilijke jaren Het MKB zal in 2011 weer licht groeien met 1,75%. In 2010 is de afzet nauwelijks toegenomen (0,25%) en in 2009 was nog sprake van een daling van 6%. Ondanks dat het consumentenvertrouwen weer voorzichtig toeneemt, is de consument terughoudend, wat zich uit in een beperkte groei in de detailhandel (0,5%) en horeca (0,25%) in 2011. De internationaal georiënteerde sectoren zullen meer profiteren van de toegenomen bedrijvigheid. De groothandel, industrie en transport- en communicatiesector zullen naar verwachting de sterkste groei realiseren in 2011. De zakelijke dienstverlening in het MKB kan met 1,75% eveneens redelijk groeien, na de krimp van 0,5% in 2010. 21-12-2010 Figuur 1 - Ontwikkeling van het percentage ondernemers in de beroepsbevolking (excl. landbouwsector) in Nederland, 1972-2008 Bron: COMPENDIA 2008, EIM 10
Figuur 5 - Ontwikkeling van het aantal ondernemingen, inclusief prognoses, 1993-2011 * Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Tabel 4 - Ontwikkeling van het aantal werknemers, zelfstandigen en het totale arbeidsvolume (in arbeidsjaren), inclusief prognoses, 1993-2012 Jaar werknemers zelfstandigen totaal 1993 4.854.500 625.820 5.480.320 1994 4.821.900 646.520 5.468.420 1995 4.916.400 664.160 5.580.560 1996 5.034.100 686.680 5.720.780 1997 5.198.900 705.750 5.904.650 1998 5.382.300 698.330 6.080.630 1999 5.545.100 681.920 6.227.020 2000 5.660.900 680.200 6.341.100 2001 5.857.010 698.160 6.555.180 2002 5.848.870 691.000 6.539.870 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 11
Jaar werknemers zelfstandigen totaal 2003 5.774.860 692.260 6.467.130 2004 5.697.950 701.840 6.399.800 2005 5.680.440 716.530 6.396.970 2006 5.771.130 730.910 6.502.040 2007 5.903.910 749.330 6.653.240 2008 5.990.150 745.260 6.735.400 2009 5.928.750 725.790 6.654.540 2010 5.854.240 731.070 6.585.310 2011 5.851.800 739.480 6.591.270 2012 5.952.854 746.786 6.699.640 Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Figuur 6 - Ontwikkeling van de binnenlandse, buitenlandse en totale afzet in het MKB (x 1 miljoen, tegen lopende prijzen), inclusief prognoses, 1993-2011 Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 12
Figuur 7 - Ontwikkeling van de bruto toegevoegde waarde en winst voor belasting (x 1 miljoen, tegen lopend prijzen), inclusief prognoses, 1993-2011 Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Figuur 8 - Ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit in het MKB (x 1.000 per arbeidsjaar, tegen lopende prijzen), inclusief prognoses, 1993-2011 Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 13
1.3 Prognoses Herstel MKB pas weer verwacht in 2011 Ondanks het toegenomen optimisme in het MKB herstelt het MKB in 2010 nog nauwelijks van de gevolgen van de diepe val van de wereldhandel. Met een afzetgroei van 0,5% blijft het MKB flink achter bij de 3% groei van het grootbedrijf. In 2011 zal de groei van het MKB aantrekken naar 1,5%. Vooral de internationaal georiënteerde en business-to-businessbedrijven in het MKB zullen in 2011 verder kunnen groeien. De bouwsector zal dan niet verder krimpen. Ook voor de detailhandel en horeca komt aan de sterke krimp een einde. 16-09-2010 Afzet Tabel 5 - Prognose van de afzet van het MKB (volumemutatie in %), 2010-2012 2010 2011 2012 industrie 3,75 4,75 2,25 bouw -9,50 3,25 2,00 groothandel 5,25 4,50 3,75 detailhandel -0,50 0,50 0,75 autosector 4,25 2,50 1,00 horeca -2,25 1,75 0,50 transport en communicatie 3,00 2,00 1,50 financiële en zakelijke diensten -0,50 2,25 1,75 persoonlijke diensten -0,50 0,25 0,50 overige marktsectoren 2,00 1,00 1,25 TOTAAL marktsector 0,25 3,00 1,75 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni 2010 14
Werkgelegenheid Tabel 6 - Werkgelegenheid van het MKB in aantal personen (volumemutatie in %), 2010-2012 2010 2011 2012 industrie -5,00-1,50-0,75 bouw -1,75-1,50 0,75 groothandel 0,50 1,50 1,25 detailhandel -1,25 0,50 0,25 autosector -1,00 0,50 0,25 horeca -0,25 0,50 0,25 transport en communicatie -2,25 0,75 0,25 financiële en zakelijke diensten -2,50 2,75 3,25 persoonlijke diensten 0,25 0,25 0,50 overige marktsectoren -1,50-1,00-1,25 TOTAAL marktsector -1,75 0,50 1,00 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni 2010 Winst Tabel 7 - Winst (nominaal) van het MKB (mutatie in %), 2010-2012 2010 2011 2012 industrie 43,00 16,25 2,50 bouw -25,25 10,25 4,50 groothandel 7,00 5,75 3,25 detailhandel 1,75 0,50 0,75 autosector 19,50 4,25 1,00 horeca -3,00 10,25 3,75 transport en communicatie 27,75 9,00 4,50 financiële en zakelijke diensten 10,25 4,75 2,75 persoonlijke diensten 3,25 2,25 3,25 overige marktsectoren 80,75-16,50-14,00 TOTAAL marktsector 7,75 6,25 2,50 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 15
1.4 Prestaties Nog geen herstel financiële positie MKB in 2011 Het MKB is voornamelijk aangewezen op externe financiers om vervangingsinvesteringen (machines, computers, transportmiddelen) te financieren. Door de aangescherpte kredieteisen van banken zal het moeilijker worden om voor alle geplande investeringen financiering te bemachtigen. De winstontwikkeling biedt nog weinig perspectief om investeringen intern te financieren en om het eigen vermogen te laten groeien. In 2010 daalde het eigen vermogen van het MKB met 1%. De verwachting is dat het eigen vermogen verder afneemt met 0,75% in 2011. 14-02-2011 MKB merkt weinig van administratieve lastenverlichting Slechts 8% van de MKB ers heeft iets gemerkt van het beleid van het vorige kabinet om de administratieve lasten met een kwart terug te dringen. Bijna 78% van de MKB ers ergert zich aan de verplichte handelingen. De top 5 van ergernissen is als volgt: 1. belastingen 2. administratie in het algemeen 3. controles en toezicht 4. milieuwetgeving 5. regelgeving Arbo 16-12-2010 MKB in de lift In 2010 hebben meer ondernemingen in het MKB maatregelen genomen om hun bedrijf gezond door de crisis te loodsen dan in 2009. Dit lijkt langzaam maar zeker zijn vruchten af te werpen. De verwachtingen van het MKB voor heel 2010 en 2011 zijn over het algemeen positief, alhoewel er grote sectorale verschillen zijn. 16
In 2009 was het verhogen van de efficiency, een bedrijfsversterkende maatregel, het populairst. Deze populariteit wordt in 2010 gedeeld met het uitbreiden van het aantal markten: een proactieve maatregel. Het aanscherpen van het debiteurenbeleid, het terugschroeven van de reclameuitgaven en het uitbreiden van het producten- of dienstenpakket maken de top 5 compleet. 09-11-2010 Arbeids productiviteit Figuur 9 - Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2010 (in euro s) Bron: Prognose kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 17
Winstgevendheid Tabel 8 - Kostenstructuur in % van de brutoproductie in 2010 naar grootteklasse brutoproductikosten bedrijfs- winst voor winst belasting MKB 100 87 13 4 kleinbedrijf 100 79 21 1 middenbedrijf 100 93 7 6 grootbedrijf 100 93 7 7 TOTAAL marktsector 100 91 9 6 * = gecorrigeerd voor loon zelfstandigen Bron: Prognose kerngegevens MKB Figuur 10 - Winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2010 (in % van de brutoproductie) Bron: Prognose kerngegevens MKB 18
1.5 Bedrijvendynamiek Oprichtingen Figuur 2.1 - Aantal bedrijven naar starters, dochters en opheffingen, 1987-2009 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Tabel 9 - Verdeling van het aantal starters naar sector in 2009 en mutatie in de periode 1987-2010 (in %) sector aandeel in % mutatie 1987-2010 industrie 4 +6 bouwnijverheid 24 +567 autosector en groothandel 6-10 detailhandel 9 +33 horeca 3-16 transport 4-128 bank-/verzekeringswezen, bemiddeling onroerend goed, schoonmaaksector 3 +66 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 19
sector aandeel in % mutatie 1987-2010 (overige) zakelijke diensten 34 +356 overig commercieel, incl. verhuur roerend goed 15 +287 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Opheffingen Figuur 3.1 - Aantal bedrijven naar opheffingen, 1987-2009 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek 20
Figuur 3.4 - Ontwikkeling aantal faillissementen als percentage opheffingen 1987-2009 Bron: EIM, database bedrijvendynamiek en CBS Tabel 10 - Overlevingsfractie van cohorten 1988-2008 (als percentage van de bedrijven per cohortjaar die per 31 december na resp. 0,5 jaar, 1,5 jaar etc. nog bestaan) 0,5 jaar 1,5 jaar 3,5 jaar 5,5 jaar 10,5 jaar 17,5 jaar cohort 1988 93 80 63 51 37 27 cohort 1989 94 82 64 52 38 28 cohort 1990 95 81 62 51 38 27 cohort 1991 94 80 60 49 35 26 cohort 1992 93 79 59 49 35 cohort 1993 92 77 57 48 34 cohort 1994 92 77 60 49 35 cohort 1995 93 79 61 50 36 cohort 1996 93 80 61 50 35 cohort 1997 93 79 60 49 35 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 21
0,5 jaar 1,5 jaar 3,5 jaar 5,5 jaar 10,5 jaar cohort 1998 93 79 61 49 35 cohort 1999 94 80 62 50 cohort 2000 94 80 60 49 cohort 2001 93 78 58 48 cohort 2002 93 76 57 47 cohort 2003 93 77 58 45 cohort 2004 93 78 58 cohort 2005 93 79 56 cohort 2006 94 79 cohort 2007 93 79 cohort 2008 94 17,5 jaar Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Groei en krimp Figuur 11 - Procentuele verdeling van het aantal krimpende, gelijkblijvende en groeiende bedrijven naar grootteklasse in 2008 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek 22
1.6 Werkgelegenheid Zorg om voldoende personeel In de periode tot 2020 zal de werkgelegenheid in Midden-Holland toenemen met bijna 35.000 banen. De groei zit vooral in het cluster gezondheid & technologie en in mindere mate in de clusters financiële en adviesdiensten en ICT & media. Krimp zal zich vooral voordoen in het cluster metaal & maakindustrie. De werkloosheid stijgt naar verwachting tot 2020. Dit zal zich vooral voordoen in de lagere en middelbare beroepen, Ten aanzien van personeel op hoger en wetenschappelijk niveau ontstaan daarentegen forse tekorten. Die tekorten treffen met name de (para)medische en verzorgende beroepen, de technische en de pedagogische beroepen. Het niet optimaal functioneren van de arbeidsmarkt kan de economische groei in de weg staan en een situatie oproepen waarin werkgevers sterk met elkaar moeten concurreren bij het aantrekken van personeel. MKB investeert steeds meer in kennis Ondanks de recessie blijven MKB ers investeren in bedrijfsopleidingen. Driekwart van de MKB ers heeft het personeel de afgelopen drie jaar opleidingen of trainingen laten volgen. Bijna10% van deze MKB ers geeft aan het personeel extra opleidingen of trainingen te laten volgen juiste vanwege de recessie. 19-10-2011 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 23
Figuur 12 - Werkgelegenheidsontwikkeling (x 1.000) in het MKB en het grootbedrijf van groeiende en krimpende bedrijven voor de jaren 1990-2008 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Tabel 11 - Werkgelegenheidsverandering (x 1.000) in 1998 en 2008 kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf totaal 1998 2008 1998 2008 1998 2008 1998 2008 nieuwe bedrijven 97 126 16 20 0 0 113 146 saldo groei en -20-3 77 48 97 57 153 103 krimp bestaande bedrijven opheffing bedrijven -51-78 -18-28 -8-13 -77-119 saldo werkgelegenheidsverandering 26 45 75 40 89 44 189 129 niveau werkgelegenheid per 31 december (x 1.000) 1.135 1.716 1.115 1.515 1.901 2.718 4.152 5.949 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek en CBS. 24
1.7 Inkomens Aantal zelfstandigen met laag inkomen blijft toenemen Het aantal huishoudens met zelfstandigen met een laag inkomen is toegenomen van 79.970 in 2006 tot 80.910 in 2007. Deze toename is opmerkelijk, gegeven de gunstige economische situatie in die periode. Het percentage zelfstandigen met een laag inkomen is gelijk gebleven en bedraagt 11%, terwijl het percentage huishoudens met een laag inkomen is gedaald van 9 naar 8%. Met name onder de gevestigde ondernemers is het aandeel zelfstandigen met lage inkomens toegenomen: van 8% in 2006 tot 10% in 2007. Onder starters is het aandeel lage inkomens juist sterk afgenomen: van 23% in 2006 tot 15% in 2007. 30-11-2010 Lichte groei koopkracht van ondernemers in 2011 Gesteund door het matige economische herstel stijgt de koopkracht van zelfstandige ondernemers met 0,75%, terwijl de koopkracht van directeuren grootaandeelhouders (dga s) met 0,25% toeneemt. Daarmee is de koopkrachtontwikkeling van ondernemers gunstiger dan de gemiddelde koopkrachtontwikkeling van huishoudens, die volgens het CPB -0,25% bedraagt. Het gemiddelde besteedbaar inkomen van zelfstandigen bedraagt in 2010 naar schatting 28.060 euro, en voor dga s 42.650 euro. In 2011 blijft de koopkracht van zelfstandigen nog gelijk, maar daalt de koopkracht van dgás met 2%. De daling komt voort uit een daling van de inkomsten uit vermogen. 05-10-2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 25
Zelfstandigen en gda s Tabel 12 - Verkort inkomenstraject van bruto naar besteedbaar inkomen van zelfstandigen in het MKB, 2010-2012 bestanddeel 2010 mutatie 2011 mutatie 2012 in % in % winst voor 31.120 2,25 31.800 10,25 35.050 investerings- en vermogensaftrek bruto-inkomen uit 10.000 4,00 10.410 2,50 10.680 arbeid inkomsten uit -890 20,25-710 33,75-470 bezittingen min betaalde rente uitkering inkomensverzekeringen 3.070 2,00 3.130 1,50 3.180 uitkering sociale voorzieningen 630 0,00 630 1,50 640 overige inkomsten 220 4,50 230 0,00 230 bruto-inkomen 44.140 3,00 45.490 8,50 49.310 premies werknemersverzekeringen 2.480 4,75 2.600 0,00 2.600 overige betaalde 1.010 2,00 1.030 2,00 1.050 premies inkomsten- en 6.830 6,25 7.260 15,25 8.360 loonbelasting premies volks- 2.500 3,25 2.580 8,50 2.800 verzekeringen premies ziektekostenverzekeringen 1.940 11,75 2.170 6,00 2.300 zorgtoeslag 180 55,50 280-3,50 270 levensloopregeling 30 0,00 30 0,00 30 overige posten 130 7,75 140 0,00 140 besteedbaar inkomen 29.229 1,50 29.680 8,00 32.040 Bron: Inkomens van ondernemers 26
Tabel 13 - Verkort inkomenstraject van bruto- naar besteedbaar inkomen van dga s in het MKB, 2010-2012 bestanddeel 2010 mutatie 2011 mutatie 2012 in % in % winst voor 5.080 2,25 5.190 10,25 5.720 investerings- en vermogensaftrek bruto-inkomen uit 61.900 3,25 63.920 3,25 65.920 arbeid inkomsten uit 1.360 76,50 2.400 37,00 3.290 bezittingen min betaalde rente uitkering inkomensverzekeringen 4.410 2,00 4.500 1,50 4.570 uitkering sociale voorzieningen 710 0,00 710 0,00 710 overige inkomsten 30 0,00 30 0,00 30 bruto-inkomen 73.490 4,50 76.740 4,50 80.250 premies werknemersverzekeringen 2.160 3,75 2.240 0,50 2.250 overige betaalde 900 2,25 920 2,25 940 premies inkomsten- en 19.410 9,50 21.250 5,25 22.360 loonbelasting premies volks- 4.920 2.75 5.060 1,75 5.150 verzekeringen premies ziektekostenverzekeringen 2.830 12,25 3.180 7,00 3.400 zorgtoeslag 20 0,00 20 50,00 30 levensloopregeling 660 3,00 680 3,00 700 overige posten 590 1,75 600 1,75 610 besteedbaar inkomen 42.020 2,00 42.819 4,75 44.830 Bron: Inkomens van ondernemers MKB & Ondernemerschap in zakformaat 27
Figuur 13 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s, in indexcijfers, 1990-2007 (1990=100, in euro s 2007) * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM Figuur 14 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s naar leeftijd, geslacht en herkomst, 2007 28
* Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie NB: het aantal waarnemingen van dga s jonger dan 25 is dusdanig laag dat geen betrouwbaar cijfer gegeven kan worden van het gemiddelde besteedbare inkomen Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM Tabel 14 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* naar leeftijd en herkomst, 2001-2007 (in euro s 2007) demografische groep 2001 2007 mutatie 2001-2007 gemiddelde jaarlijkse mutatie leeftijd 24 of jonger 17.570 19.020 8,3% 1,3% 25-34 20.570 24.370 18,4% 2,9% 35-44 23.960 28.650 19,6% 3,0% 45-54 25.390 29.520 16,3% 2,5% 55 of ouder 24.280 30.030 23,7% 3,6% herkomst autochtoon 23.880 28.950 21,2% 3,3% westerse allochtoon 23.920 27.710 15,8% 2,5% niet-westerse allochtoon 21.360 24.360 14,1% 2,2% * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 29
Starters en gevestigde zelfstandigen Figuur 15 - Gemiddeld besteedbaar inkomen starters en gevestigde zelfstandigen, in indexcijfers, 1990-2007 (1990=100, in euro s 2007) * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen star-tersaftrek Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM 30
Figuur 16 - Besteedbaar inkomen starters* en gevestigde zelfstandigen**, naar een aantal demografische kenmerken, 2007 * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen startersaftrek Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 31
Inkomens sectoraal bekeken Figuur 17 - Winst zelfstandigen en fiscaal loon dga s (x 1.000 euro) naar sector, 2007 Bron: CBS Statline, bewerking EIM. Figuur 18 - Gemiddelde jaarlijkse procentuele groei winst zelfstandigen en fiscaal loon dga s naar sector, 2000-2007 (in euro s 2007) Bron: CBS Statline, bewerking EIM. 32
Inkomens regionaal bekeken Figuur 19 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s, naar provincie, 2007 * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie. Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 33
Figuur 20 - Besteedbaar inkomen starters* en gevestigde zelfstandigen**, naar provincie, 2007 * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek. ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen startersaftrek. Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM 34
1.8 Financiering Kleine bedrijven minder kans op financiering 68% van de grote bedrijven die naar financiering zoeken, krijgt deze ook geheel. Voor MKB-bedrijven ligt dat percentage flink lager. Van hen krijgt 33% de gevraagde financiering. Zowel grote als kleine bedrijven schakelen vaker hun financiele adviseur in bij het onderbouwen van de financieringsplannen. Dit percentage is voor beide groepen bedrijven met ruim 10% gestegen. Het is hoopgevend dat ondernemers aangeven te verwachten dat de acceptatiegraad van hu kredieten zal stijgen. 15-10-2010 MKB meer op zoek naar financiering met minder kans op succes Eén op de vier MKB-bedrijven is in 2009 op zoek geweest naar aanvullende financiering en 45% heeft dit met succes gedaan. Een jaar eerder bedroeg het succespercentage nog 72%, maar zocht slechts één op de vijf bedrijven financiering. Van de gevestigde MKB-bedrijven vindt 87% de benodigde middelen via bancair krediet. Hiervoor is het eigen vermogen een hefboom en dat staat onder druk: 34% van de bedrijven had namelijk in 2009 last van een krimpend eigen vermogen. 23-03-2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 35
Tabel 15 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende sector), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 Sector december april 2010 juli 2010 2009 Industrie 43% 16% 17% Bouwnijverheid 16% 10% 16% Handel en reparatie 26% 17% 10% Horeca 35% 24% 11% Vervoer, opslag en communicatie 29% 26% 19% Financiële instellingen 29% 27% 16% Zakelijke dienstverlening 35% 11% 14% Overige dienstverlening 30% 3% 7% TOTAAL MKB 29% 14% 13% Bron: EIM, 2009 en 2010 Tabel 16 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende grootteklasse), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 Grootteklasse december april 2010 juli 2010 2009 0 werknemers 28% 7% 6% 1 t/m 9 werknemers 30% 22% 15% 10 t/m 49 werknemers 29% 25% 24% 50 of meer werknemers 32% 27% 26% TOTAAL MKB 29% 14% 13% Bron: EIM, 2009 en 2010 36
Figuur 21 - Gewenst financieringsbedrag (% van MKB-bedrijven die financiering zochten) Bron: EIM, 2010 Tabel 17 - Verkrijgen van het gewenste financieringsbedrag (% van MKB-bedrijven die financiering zochten) MKB bedrijven december 2009 april 2010 juli 2010 december 2010 gekregen voor het gewenste bedrag 46% 46% 33% 48% gekregen, maar minder dan het gewenste 16% 6% 6% 4% bedrag niet gekregen 31% 38% 39% 28% aanvraag loopt nog 7% 10% 22% 20% TOTAAL 100% 100% 100% 100% Bron: EIM, 2009 en 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 37
1.9 Sociale zekerheid Vijftien procent van ondernemers is onverzekerd en spaart niet Ongeveer een derde van de ondernemers heeft geen enkele verzekering afgesloten voor een inkomstenterugval als gevolg van bijvoorbeeld zwangerschap, ziekte, arbeidsongeschiktheid en pensionering. Ruim de helft spaart voor deze inkomensgevolgen. Ruim een derde heeft een verzekering én spaart. Verder heeft 15% van de ondernemers geen verzekering en spaart ook niet. De crisis heeft in 2009 ervoor gezorgd dat een klein deel van de ondernemers is gaan besparen op een inkomensrisicoverzekering door de dekking in te perken of de verzekering stop te zetten. Eén op de vijf ondernemers is minder gaan sparen en juist helemaal gestopt met sparen vanwege de crisis. 26-02-2011 Figuur 22 - Aantal MKB-ondernemers met /zonder een verzekering tegen zwangerschap/bevalling, ziekte, arbeidsongeschiktheid en pensioen (in procenten) Bron: MKB-beleidspanel, 2009 38
Figuur 23 - Aantal ondernemers dat wel/niet spaart en wel/geen verzekering heeft (in procenten) Bron: MKB-beleidspanel 2009 Figuur 24 - Aantal ondernemers dat minder is gaan sparen vanwege de economische crisis Bron: MKB-Beleidspanel, 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 39
1.10 Investeringen Vraag naar informele investeringen creëert eigen aanbod Op microniveau blijkt dat individuen met ondernemerschapskenmerken (ervaring met het starten of runnen van een eigen bedrijf of competentie om een bedrijf te starten) vaker zelf ook informeel investeerder zijn. Het vergroot de kans om een hoog rendement te kunnen behalen en dat maakt het aantrekkelijker om daadwerkelijk te investeren. 28-10-2011 Inzicht in wagenpark van MKB-bedrijven EIM heeft met MKB Nederland en NEA het wagenpark van MKB-bedrijven over 2008 in kaart gebracht. In totaal waren er in 2008 458.000 personenauto s, 242.000 bestelauto s en 99.000 vrachtauto s in het bezit van MKB-bedrijven. Uitgaande van het totale Nederlandse wagenpark is daarmee ongeveer 10% van de personenwagens, 50% van de bestelwagens en 80% van de vrachtwagens van het MKB. De meeste voertuigen bevinden zich in de groothandel, transport en dienstverlening en de zakelijke verhuur (waaronder ook lease). 19-01-2010 40
Tabel 18 - Totale investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2007 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw 3.207 837 248 4.293 delfstoffenwinning 141 491 953 1.585 voedings- en 114 367 1.315 1.796 genotmiddelenindustrie metaalindustrie 306 1.058 2.130 3.494 chemische, rubber-, 42 327 1.840 2.209 kunststofindustrie overige industrie 237 607 727 1.570 nutsbedrijven 34 84 2.429 2.548 bouw 511 692 687 1.891 autosector 363 371 296 1.030 groothandel 826 1.375 972 3.173 detailhandel 821 485 1.119 2.425 horeca 356 264 194 814 transportsector 727 1.107 3.875 5.709 communicatie 127 145 2.359 2.631 financiële dienstverlening 364 433 4.365 5.162 verhuur en exploitatie van 18.733 10.739 11.369 40.841 onroerend goed zakelijke dienstverlening 2.392 3.740 4.901 11.033 overige dienstverlening 903 689 1.267 2.859 zorg 432 369 3.806 4.607 TOTAAL bedrijfsleven 30.637 24.181 44.853 99.670 overheid 19 601 16.422 17.042 TOTAAL 30.656 24.782 61.275 116.712 Bron: Investeringen MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 41
Tabel 19 - Totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2008 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw 3.327 875 259 4.461 delfstoffenwinning 147 514 991 1.652 voedings- en 107 348 1.249 1.704 genotmiddelenindustrie metaalindustrie 302 1.044 2.130 3.475 chemische, rubber-, 53 411 2.316 2.780 kunststofindustrie overige industrie 248 636 762 1.646 nutsbedrijven 40 98 2.836 2.975 bouw 634 838 829 2.301 autosector 381 390 313 1.084 groothandel 860 1.453 1.016 3.329 detailhandel 867 514 1.189 2.570 horeca 375 279 206 860 transportsector 885 1.347 4.727 6.959 communicatie 129 142 2.319 2.590 financiële dienstverlening 447 536 5.414 6.397 verhuur en exploitatie van 19.579 11.244 11.935 42.758 onroerend goed zakelijke dienstverlening 2.355 3.683 4.825 10.863 overige dienstverlening 919 701 1.290 2.909 zorg 492 420 4.326 5.238 TOTAAL bedrijfsleven 32.147 25.471 48.934 106.551 overheid 21 655 17.898 18.574 TOTAAL 32.168 26.126 66.832 125.125 Bron: Prognoses kerngegevens MKB 42
Tabel 20 - Totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2008 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw 2.943 774 229 3.946 delfstoffenwinning 133 466 899 1.498 voedings- en 93 301 1.077 1.471 genotmiddelenindustrie metaalindustrie 254 889 1.856 2.999 chemische, rubber-, 46 354 1.999 2.399 kunststofindustrie overige industrie 215 550 655 1.420 nutsbedrijven 35 87 2.505 2.627 bouw 526 695 685 1.906 autosector 315 322 258 895 groothandel 714 1.194 841 2.749 detailhandel 714 433 975 2.122 horeca 309 228 174 710 transportsector 792 1.204 4.208 6.205 communicatie 112 124 2.072 2.309 financiële dienstverlening 383 455 4.604 5.442 verhuur en exploitatie van 17.192 9.873 10.480 37.545 onroerend goed zakelijke dienstverlening 1.749 2.729 3.592 8.071 overige dienstverlening 913 702 1.294 2.909 zorg 424 360 3.724 4.508 TOTAAL bedrijfsleven 27.863 21.741 42.126 91.731 overheid 23 702 19.216 19.941 TOTAAL 27.886 22.444 61.342 111.672 Bron: Prognoses kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 43
Tabel 21 - Prognose totale investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2010 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw 2.753 724 214 3.690 delfstoffenwinning 113 396 764 1.274 voedings- en 78 253 909 1.240 genotmiddelenindustrie metaalindustrie 212 751 1.600 2.563 chemische, rubber-, 39 304 1.715 2.058 kunststofindustrie overige industrie 183 467 553 1.203 nutsbedrijven 32 77 2.231 2.340 bouw 445 587 579 1.611 autosector 272 277 220 769 groothandel 628 1.049 740 2.417 detailhandel 617 369 845 1.831 horeca 253 186 144 583 transportsector 707 1.071 3.715 5.492 communicatie 103 115 1.950 2.168 financiële dienstverlening 340 402 4.103 4.844 verhuur en exploitatie van 15.050 8.644 9.175 32.869 onroerend goed zakelijke dienstverlening 1.572 2.451 3.230 7.252 overige dienstverlening 812 625 1.152 2.589 zorg 400 339 3.511 4.250 TOTAAL bedrijfsleven 24.608 19.087 37.349 81.044 overheid 21 658 18.001 18.680 TOTAAL 24.630 19.744 55.351 99.725 Bron: Prognoses kerngegevens MKB 44
Tabel 22 - Prognose totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2011 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw 2.760 726 215 3.701 delfstoffenwinning 118 414 798 1.330 voedings- en 77 253 916 1.247 genotmiddelenindustrie metaalindustrie 209 751 1.630 2.590 chemische, rubber-, 42 322 1.815 2.179 kunststofindustrie overige industrie 186 476 566 1.228 nutsbedrijven 32 79 2.283 2.394 bouw 440 579 563 1.583 autosector 292 299 235 826 groothandel 657 1.110 781 2.548 detailhandel 599 358 823 1.780 horeca 247 180 143 570 transportsector 739 1.119 3.895 5.753 communicatie 114 127 2.228 2.469 financiële dienstverlening 334 397 4.063 4.793 verhuur en exploitatie van 15.520 8.913 9.461 33.894 onroerend goed zakelijke dienstverlening 1.661 2.585 3.411 7.656 overige dienstverlening 838 641 1.174 2.653 zorg 404 343 3.546 4.292 TOTAAL bedrijfsleven 25.271 19.671 38.545 83.488 overheid 22 667 18.273 18.961 TOTAAL 25.293 20.338 56.818 102.449 Bron: Prognoses kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 45
1.11 Innovatie Een kwart miljoen vernieuwingen op jaarbasis! Door zeker de helft van kleine en middelgrote ondernemingen in de detailhandel, de horeca en het ambacht worden jaarlijks vernieuwingen op kleine of grote schaal doorgevoerd. In het totaal gaat het dan om niet minder dan 250.000 vernieuwingen. Hiervan zijn 185.000 vernieuwingen direct gericht op de consumenten en de eindgebruikers van de producten en diensten die door de bedrijven in deze sectoren worden aangeboden. Eén op zes vernieuwingen is dermate ingrijpend dat zij kan worden aangemerkt als totaal nieuw voor de sector of branche waarin de bedrijven actief zijn. Het blijkt dat vernieuwende ondernemers over betere marktkennis beschikken dan hun niet-vernieuwende collega s. Zij maken meer gebruik van hun eigen ondernemersnetwerk, van internet, van hun brancheorganisaties en van andere kennisbronnen om de nodige kennis over de markt te verwerven. Ondernemers die niet vernieuwen blijken veel meer vast te willen houden aan bestaande zekerheden, terwijl vernieuwende ondernemers juist op zoek gaan naar nieuwe mogelijkheden. Van alle vernieuwingen draagt volgens de vernieuwende ondernemers in deze sectoren ongeveer 70% direct bij aan de winstgevendheid van hun bedrijf. 11-01-2010 46
Tabel 23 - Innovatie in het MKB door het op de markt brengen van nieuwe producten en/of diensten in de afgelopen drie jaar, 2006-2010 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 15% 26% 16% voedings- en genotmiddelenindustrie 46% 78% 57% overige industrie 21% 40% 26% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 59% 85% 72% industrie metaalindustrie 26% 58% 37% bouw 10% 21% 13% autosector 11% 38% 15% groothandel 44% 66% 49% detailhandel 34% 35% 34% transportsector 17% 35% 22% communicatiesector 15% 29% 18% financiële dienstverlening 19% 49% 23% verhuur en exploitatie van onroerend 24% 47% 28% goed horeca 29% 30% 29% zakelijke dienstverlening 34% 58% 38% overige dienstverlening 29% 37% 30% TOTAAL 28% 46% 31% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 47
Figuur 25 - Ontwikkeling nieuwe producten en/of diensten voor de markt in de afgelopen drie jaar, 2006-2010 Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB Tabel 24 - Innovatie in het MKB door nieuwe producten en/diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 5% 20% 7% voedings- en genotmiddelenindustrie 15% 27% 19% overige industrie 11% 19% 13% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 32% 55% 43% industrie metaalindustrie 12% 34% 20% bouw 5% 18% 8% autosector 5% 26% 8% groothandel 24% 40% 27% detailhandel 17% 19% 17% 48
Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal transportsector 6% 12% 8% communicatiesector 12% 7% 11% financiële dienstverlening 4% 38% 8% verhuur en exploitatie van onroerend 9% 27% 11% goed horeca 8% 6% 8% zakelijke dienstverlening 18% 42% 22% overige dienstverlening 15% 17% 15% TOTAAL 13% 27% 15% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Figuur 26 - Ontwikkeling nieuwe producten en/of diensten nieuw voor de bedrijfstak in de afgelopen drie jaar, 2006-2010 Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 49
Tabel 25 - Innovatie in het MKB door verbeteringen in de interne bedrijfsprocessen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 38% 81% 42% voedings- en genotmiddelenindustrie 37% 72% 49% overige industrie 53% 78% 59% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 45% 85% 65% industrie metaalindustrie 46% 70% 55% bouw 27% 59% 34% autosector 34% 71% 40% groothandel 42% 72% 48% detailhandel 39% 41% 39% transportsector 37% 62% 44% communicatiesector 8% 71% 18% financiële dienstverlening 44% 66% 46% verhuur en exploitatie van onroerend 49% 71% 52% goed horeca 45% 58% 46% zakelijke dienstverlening 51% 68% 54% overige dienstverlening 41% 59% 43% TOTAAL 41% 65% 45% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 50
Figuur 27 - Ontwikkeling verbeteringen in de interne bedrijfsprocessen in de afgelopen drie jaar, 2006-2010 Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB Tabel 26 - Innovatie door gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 46% 66% 48% voedings- en genotmiddelenindustrie 33% 60% 42% overige industrie 27% 49% 32% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 50% 84% 66% industrie metaalindustrie 41% 66% 50% bouw 28% 52% 34% autosector 40% 61% 44% groothandel 41% 65% 46% detailhandel 36% 35% 36% MKB & Ondernemerschap in zakformaat 51
Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal transportsector 31% 38% 33% communicatiesector 19% 36% 22% financiële dienstverlening 41% 52% 43% verhuur en exploitatie van onroerend 54% 76% 57% goed horeca 22% 41% 24% zakelijke dienstverlening 53% 65% 55% overige dienstverlening 36% 61% 38% TOTAAL 38% 56% 41% Tabel 27 - Innovatie in het MKB door samenwerking met bedrijven of kennisinstellingen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 28% 40% 29% voedings- en genotmiddelenindustrie 26% 54% 35% overige industrie 29% 53% 35% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 36% 80% 57% industrie metaalindustrie 37% 61% 45% bouw 27% 25% 26% autosector 25% 35% 27% groothandel 36% 52% 39% detailhandel 25% 27% 25% transportsector 22% 36% 26% communicatiesector 23% 36% 25% financiële dienstverlening 29% 43% 30% 52
Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal verhuur en exploitatie van onroerend 46% 64% 48% goed horeca 14% 37% 16% zakelijke dienstverlening 39% 52% 41% overige dienstverlening 21% 51% 24% TOTAAL 28% 44% 31% Tabel 28 - Innovatie door gespecialiseerde innovatiemedewerkers Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 19% 51% 21% voedings- en genotmiddelenindustrie 22% 64% 35% overige industrie 29% 49% 34% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 55% 80% 67% industrie metaalindustrie 35% 68% 47% bouw 22% 41% 26% autosector 21% 33% 23% groothandel 37% 62% 42% detailhandel 23% 25% 23% transportsector 24% 61% 34% communicatiesector 19% 57% 26% financiële dienstverlening 28% 65% 32% verhuur en exploitatie van onroerend 37% 64% 41% goed horeca 10% 47% 14% zakelijke dienstverlening 40% 63% 45% overige dienstverlening 34% 47% 35% TOTAAL 28% 53% 32% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 53
Tabel 29 - Innovatie door actief aan R&D te doen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 20% 30% 21% voedings- en genotmiddelenindustrie 11% 54% 25% overige industrie 18% 43% 25% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 50% 70% 60% industrie metaalindustrie 30% 53% 38% bouw 8% 16% 10% autosector 7% 28% 10% groothandel 37% 51% 40% detailhandel 13% 18% 13% transportsector 15% 25% 18% communicatiesector 12% 29% 14% financiële dienstverlening 21% 29% 22% verhuur en exploitatie van onroerend 26% 24% 26% goed horeca 17% 30% 18% zakelijke dienstverlening 36% 46% 38% overige dienstverlening 27% 24% 27% TOTAAL 22% 36% 24% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 54
1.12 Samenwerking De verenigde krachten van het MKB Twee derde van de ondernemers in het MKB is met zijn bedrijf of als persoon aangesloten bij een ondernemersvereniging, brancheorganisatie, beroepsorganisatie of businessclub. De verenigingen en organisaties vervullen alle een belangrijke rol op het gebied van kennisdeling en vergaring. Daarnaast hebben ze ieder hun eigen specia-lisatie : brancheorganisaties ontpoppen zich als dé belangenbehartiger, ondernemersverenigingen als de local socializer, beroepsorganisaties als de kwaliteitsbewaker en businessclubs als de netwerker. De hoogste organisatiegraad vinden we in de sector vervoer, opslag & communicatie (83%) en de laagste organisatiegraad in de sectoren bouw (48%) en verhuur & zakelijke diensten (51%). Van alle MKB-ondernemers in ons land is 28% lid van een brancheorganisatie, 21% van een ondernemersvereniging, 11% van een beroepsorganisatie en 6% van een businessclub. De keuze voor een bepaald type vereniging of organisatie is sterk sector gebonden. Ander factoren die meespelen in deze keuze zijn: de aanwezigheid van een kwaliteitssysteem, keurmerk of gedragscodes, van een grote invloedrijke brancheorganisatie met een traditie van een levendige belangenbehartiging en van een bepaalde cultuur in een sector. 20-06-2010 Samen werken aan samenwerking In opdracht van de ministeries van LNV en EZ hebben Wageningen UR (LEI en PPO) en EIM onderzoek gedaan naar horizontale samenwerking. Op het gebied van horizontale samenwerking is er veel mogelijk qua vorm, intensiteit, werkterrein en juridische constructie, zowel in de agrosector als in het MKB. De vele samenwerkingsmogelijkheden MKB & Ondernemerschap in zakformaat 55
bieden talrijke aangrijpingspunten om privé- en bedrijfsdoelen te kunnen bereiken. Samenwerking leidt bijvoorbeeld tot voordelen als meer denk- en slagkracht, ook financieel, en tot sociale voordelen als steun en meer vrije tijd. Samenwerking vraagt echter ook veel van de ondernemers en hun competenties. Samenwerking faciliteert ondernemers om nieuwe combinaties te maken, aanvullende activiteiten te ontwikkelen of bestaande processen en producten te verbeteren wanneer de omgeving of markt daartoe uitnodigt. 16-03-2010 Figuur 28 - Aantal MKB-bedrijven met een of meer lidmaatschappen van verenigingen en organisaties (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 56
Tabel 30 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende grootteklasse), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 sector brancheorganisatie ondernemersvereniging beroepsorganisatie andere vereniging of club industrie 44 33 16 6 bouw 28 21 5 12 handel/reparatie 43 32 9 7 logies/maaltijden 53 35 4 12 vervoer/opslag/ 62 30 18 7 communicatie financiële 30 16 16 16 instellingen verhuur/zakelijke 16 25 21 8 diensten overige diensten 47 15 24 3 TOTAAL 42 32 17 10 Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 29 - Samenwerking door MKB-bedrijven, 2008 Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 57
1.13 Duurzaam ondernemen Wat bepaalt of een MKB-bedrijf duurzaam gaat ondernemen? In samenwerking met Nyenrode heeft EIM onderzoek gedaan naar determinanten van duurzaam ondernemerschap in het Nederlandse MKB. Hieruit komen vier bepalende factoren naar voren. 1) Relatief grote MKB-bedrijven doen vaker aan duurzaamheid. Grote bedrijven kunnen gemakkelijker capaciteit hiervoor vrijmaken dan kleine. 2) Bedrijven in de industrie geven vaker op duurzaam te ondernemen, wat verklaard zou kunnen worden uit het feit dat in die sector meer mogelijkheden zijn om onderscheidend te zijn op dit gebied. 3) Familiebedrijven blijken vaker duurzaam te ondernemen. Dit zou kunnen voortkomen uit het feit dat familiebedrijven vaker een sterke band hebben met de lokale gemeenschap. 4) Innovatiegerichte bedrijven doen vaker aan duurzaamheid. Dit suggereert dat duurzaamheid onder bedrijven gestimuleerd kan worden door het stimuleren van veranderingsgezindheid bij bedrijven. 30-03-2010 Figuur 30 - MBO-inzet door MKB-bedrijven Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 58
Tabel 31 - Belangrijkste MBO-inzet door MKB-bedrijven naar sector materialen/ ruimte/ lobby/ netwerken arbeid/ kennis/ geld (munten) producten (middelen) (massa) kunde (mensen) industrie 22 2 47 40 bouw 6 9 29 58 handel 9 7 48 35 logies 13 9 47 38 vervoer en ICT 18 8 42 42 financiële diensten 13 6 29 53 zakelijke diensten 6 4 57 26 overige diensten 20 0 55 35 Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 31 - Belangrijkste redenen van MKB-bedrijven om aan MBO te doen (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 59
Tabel 32 - Geldwaarden van MBO-activiteiten per jaar door MKBbedrijven, naar sector Sector < 1.000 1.000-5.000 5.000-10.000 10.000-25.000 >= 25.000 niet bekend industrie 32 41 15 7 2 3 bouw 51 35 7 5 1 1 handel 32 40 13 8 1 6 logies 32 51 11 4 2 0 vervoer en ICT 23 46 13 13 3 2 financiële diensten 17 52 22 4 4 1 zakelijke diensten 30 39 17 8 2 4 overige diensten 64 24 6 5 0 1 Bron: MKB-Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 32 - Aantal MKB-bedrijven dat actief op zoek is naar milieuvriendelijker productiemethoden, producten of diensten, per sector in 2008 en 2009 (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2008 en 2009 60
Figuur 33 - Aantal MKB-bedrijven dat op zoek is naar milieu- vriendelijker productiemethoden, producten of diensten, maar niet actief, per sector in 2008 en 2009 (in %) Bron: MKB-Beleidspanel, EIM 2008 en 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 61
1.14 Internationalisering MKB steeds internationaler Ruim één op de drie MKB-bedrijven is op enige wijze actief op de internationale markt. Import is als vorm van internationalisering het populairst, gevolgd door export. Het middenbedrijf opereert relatief vaker internationaal dan het kleinbedrijf. Toch zijn in het kleinbedrijf veel internationale bedrijven te vinden. Het MKB in de groothandel, industrie en transportsector zijn het vaakst internationaal actief. Eén op de acht MKB-bedrijven maakt deel uit van één of meer internationale samenwerkingsverbanden. Tabel 33 - Internationale activiteiten van het MKB, 2010 Vorm van internationalisering % van het MKB Export 19 Import 27 Directe buitenlandse investeringen 4 Internationale samenwerking 13 Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. 62
Figuur 34 - Aandeel bedrijven dat op enige wijze internationaal actief is, naar sector en grootteklasse Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. Export Figuur 35 - Verdeling exporteurs in het MKB naar sector * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 63
Figuur 36 - Aandeel exporteurs, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. Figuur 37 - Exportontwikkeling 2009, naar grootteklasse en sector** * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. ** Zie tabel 4 in bijlage I voor gedetailleerde gegevens over de exportontwikkeling. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010 64
Figuur 38 - Verwachte exportontwikkeling 2010, naar grootteklasse en sector** * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. ** Zie tabel 5 in Bijlage I voor gedetailleerde gegevens over de verwachte exportontwikkeling in 2010. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010 Import Figuur 39 - Verdeling importeurs in het MKB naar sector * Overige sectoren: horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening.. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 65
Figuur 40 - Aandeel importeurs, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. Buitenlandse investeringen en samenwerking Figuur 41 - Aandeel bedrijven dat in de afgelopen drie jaar investeringen gedaan heeft in het buitenland, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: landbouw, bouw, autosector, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. 66
Figuur 42 - Aandeel bedrijven met één of meerdere vaste samenwerkingsverbanden met een buitenlands bedrijf, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: landbouw, bouw, autosector, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 67
1.15 Potentieel en jong ondernemerschap Nederland wordt steeds ondernemender Het aandeel Nederlanders dat bezig is om een nieuw bedrijf op te richten of onder-nemer is van een bedrijf dat korter dan 3,5 jaar bestaat, is van 5,2% in 2008 naar 7,2% in 2009 gestegen. Hiermee behoort Nederland tot de top 5 van EU-landen die deelnemen aan het jaarlijkse wereldwijde onderzoek van Global Entrepreneurship Monitor (GEM). Vergeleken met landen met een vergelijkbaar niveau van inkomen blijft ondernemerschap onder hoger opgeleiden echter nog achter in Nederland. Het aandeel Nederlanders dat denkt de vereiste kennis, expertise en vaardigheden te hebben om een eigen bedrijf op te richten, is eveneens gestegen (47% in 2009 versus 38% in 2008). Ook het aandeel Nederlanders dat de intentie heeft om binnen drie jaar een eigen bedrijf op te richten, is gestegen van 5,3% in 2008 tot 7,4% in 2009. Nederland zeer ondernemend Het aandeel ondernemers in de beroepsbevolking, de ondernemersquote, ligt relatief hoog in Nederland. Dit blijkt uit de Internationale Benchmark Ondernemerschap uitgevoerd door EIM. Van de benchmarklanden heeft alleen Italië, dat zeer veel kleine ondernemingen kent, een hogere ondernemersquote. Bij de internationale benchmark wordt Nederland vergeleken met België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Japan. Zo n 12% van de Nederlandse beroepsbevolking was in 2008 ondernemer. Het verloop van de ondernemersquote in de periode 1972 t/m 2002 in Nederland is U-vormig: tot halverwege de jaren tachtig daalde de ondernemersquote. 68
Daarna is de aandacht en waardering voor ondernemerschap toegenomen. Dat heeft zich vertaald in een stijgende ondernemersquote. Deze stijgende trend heeft zich vanaf 2002 voortgezet. De toegenomen waardering voor het ondernemerschap is ook in andere landen waarneembaar. 22-06-2010 Tabel 1 - Total early-stage Entrepreneurial Activity (TEA) in Nederland, 2001-2009 (in % van de bevolkingsgroep 18-64 jaar) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 TEA*) 4.9 4.6 3.6 5.1 4.4 5.4 5.2 5.2 7.2 *) = Personen die betrokken zijn bij het opzetten van een onderneming waarvan zij zelf (deels) eigenaar zullen zijn, en personen die een onderneming (jonger dan 3,5 jaar) hebben en leiden Bron: GEM, EIM 201 Figuur 2 - Beroepsstatus van potentiële jonge ondernemers in Nederland, 2009 (in % van de bevolkingsgroep 18-64 jaar) Bron: GEM, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 69
Figuur 3 - Ontwikkeling van de aandelen potentiële en jonge ondernemers in de totale groep van potentieel en jong ondernemerschap in Nederland, 2001-2009 (in % van de bevolkingsgroep 18-64 jaar) Bron: GEM, EIM 2010 70
2 Ondernemerstypen MKB & Ondernemerschap in zakformaat 71
2.1 Kenmerken ondernemers Vertrouwen van ondernemers in economie flink toegenomen In het voorjaar van 2009 bereikte het vertrouwen van ondernemers in de Nederlandse economie een dieptepunt als gevolg van de internationale kredietcrisis. Het aantal ondernemers dat zegt (enigszins) vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie is in 2010, in vergelijking met het voorjaar van 2009, gestegen van 53% naar 72%. Ook wat betreft de vooruitzichten voor de eigen onderneming is de ondernemer positiever. Meer ondernemers verwachten een omzet- en winstgroei. 08-06-2010 Figuur 43 - Leeftijd van ondernemers (in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2010 72
Figuur 44 - Opleidingsniveau van ondernemers (mannen en vrouwen, in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2010 Figuur 45 - Etniciteit van ondernemers (in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 73
Tabel 34 - Provinciale herkomst van ondernemers (in %), 2007 Provincie Aantal ondernemers Groningen 3,3% Friesland 4,7% Drenthe 3,1% Overijssel 6,0% Flevoland 1,9% Gelderland 13,6% Utrecht 7,2% Noord-Holland 18,7% Zuid-Holland 18,2% Zeeland 2,6% Noord-Brabant 14,8% Limburg 5,9% Nederland 100,0% Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2007 74
2.2 Starters Startende ondernemer is steeds vaker vrouw of allochtoon In de periode 2000 tot en met 2009 is het aandeel vrouwelijke starters gegroeid van 25% naar 35% van het totale aantal starters. In dezelfde periode is het aandeel van etnische starters, startende ondernemers geboren in het buitenland, toegenomen van 15% naar 25%. Meer dan de helft van het aantal starters is daarmee vrouw of allochtoon. Dit blijkt uit de EIM Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap. In absolute zin nam het aantal vrouwelijke ondernemers toe van ongeveer 300.000 tot 350.000. Vrouwelijke ondernemers hebben in zeven op de tien gevallen een winstgevend bedrijf, maar blijven wat winstniveau betreft wel achter bij hun mannelijke collega s. De gemiddelde winst van de vrouwelijke ondernemer ligt rond de 60 procent van wat mannelijke ondernemers door de bank genomen in de wacht slepen. In het jaar 2000 waren er in Nederland 114.000 ondernemers van buitenlandse afkomst. In 2009 was het aantal van deze etnische ondernemers toegenomen tot ongeveer 155.000. Evenals vrouwen hebben etnische ondernemers qua winstniveau een achterstand. Het winstniveau ligt op ongeveer 85% van het niveau van hun autochtone collega s. 24-02-2011 Minder administratieve lasten: meer starters Gedurende de jaren 1998 t/m 2006 zijn de administratieve lasten per bedrijf gemiddeld genomen afgenomen. Dit heeft een aantoonbare positieve invloed gehad op de mate van ondernemerschap in Nederland. De invloed geldt echter alleen voor arbeidsintensieve sectoren zoals de bouw, de horeca en de handel. Voor het arbeidsintensieve kleinbedrijf geldt dat wanneer de administratieve lasten per bedrijf met MKB & Ondernemerschap in zakformaat 75
1.000 zouden dalen, gemiddeld genomen het aantal starters op jaarbasis met krap 5.000 zou stijgen. Dat is een toename van het aantal starters met circa 10%. 17-06-2010 Oudere starters minder snel werkgever Oudere starters blijven vaker als zzp er actief. Als ze er al voor kiezen om werknemers in dienst te nemen, werven ze minder werknemers dan jongere starters. Dit hangt samen met het zelfvertrouwen dat startende ondernemers in hun eigen ondernemersvaardigheden hebben, dat bij jongere starters over het algemeen sterker is. Dit vertrouwen speelt een belangrijke rol bij het nemen van de stap van zzp er naar werkgever, en vervolgens bij de groei van het bedrijf. Het is niet duidelijk of oudere starters hun vaardigheden onderschatten, of dat jongere starters hun vaardigheden juist overschatten. 11-05-2010 Figuur 46 - Leeftijd van starters Bron: EIM starterscohort 2008 76
Figuur 47 - Startmotieven van starters uit 2008 en 2003 Bron: EIM starterscohorten 2003 en 2008 Figuur 48 - Aantal uren per week dat de ondernemers bij de start in het bedrijf werkten, starters uit 2008 en 2003 Bron: EIM starterscohorten 2003 en 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 77
Tabel 35 - Mate waarin parttime ondernemers streven naar fulltime ondernemerschap, starters uit 2008 en 2003 (%) starters uit 2008 starters uit 2003 kiest bewust voor parttime 53 41 ondernemen streeft op termijn meer uren met het 27 20 bedrijf bezig te zijn streeft spoedig fulltime met het bedrijf 15 28 bezig te zijn weet het niet 5 11 totaal 100 100 Bron: EIM starterscohort 2008 Figuur 49 - Mate waarin de ondernemers afhankelijk zijn van de inkomsten uit het bedrijf Bron: EIM starterscohort 2008 78
Figuur 50 - Plaats waar de bedrijfsactiviteiten worden uitgeoefend Bron: EIM starterscohort 2008 Figuur 4 - Mate waarin verschillende aspecten de ondernemers zijn meegevallen of tegengevallen Bron: EIM starterscohorten 1998-2000, onderzoek 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 79
2.3 Technostarters 1 Figuur 51 - Aantal technostarters tot 5 jaar oud Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Figuur 52 - Werkgelegenheid bij technostarters in fte s in de nijverheid en de diensten Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. 1 Een bedrijf wordt als technostarter aangemerkt indien: de onderneming veel investeert in onder-zoek en ontwikkeling, oftewel Research and Development, en de onderneming producten, proces-sen of diensten verkoopt die gebaseerd zijn op nieuwe technische vindingen en/of op nieuwe toepassingen van bestaande technologieën. 80
Figuur 53 - Omzet bij technostarters (x 1 miljoen euro)* * Uit de huidige meting blijkt dat de arbeidsproductiviteit in 2007 en 2008 lager is dan eerder verwacht. Om deze reden is ook de arbeidsproductiviteit van 2006 met terugwerkende kracht naar beneden bijgesteld. Vanwege de lagere arbeidsproductiviteit in 2006 is ook het omzetniveau in 2006 lager dan in eerdere rapportages (1,61 mld. euro t.o.v. 1,85 mld. euro). Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Tabel 36 - Internationalisering van technostarters technostarters tot 5 jaar oud aandeel technostarters dat* diensten nijverheid totaal internationaal actief is 68% 80% 69% exporteert 39% 60% 41% aan internationale samenwerking doet 49% 64% 50% * De som van exporterende technostarters en internationaal samenwerkende technostarters telt niet op tot het totaal van internationaal actieve technostarters. Een onderneming die internationaal actief is, kan alleen exporteren, maar ook exporteren en tegelijk internationaal samenwerken. Overigens is het ook mogelijk dat een onderneming internationaal actief is en niet exporteert of samenwerkt. Een voorbeeld hiervan is een technostarter die alleen importeert. Bron: Enquête EIM 2009. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 81
Figuur 54 - Overlevingsfractie technostarters en niet-technostarters Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Tabel 37 - Gebruikgemaakt van subsidies en overheidsregelingen voor technostarters technostarters cohort 2004-2008 technostarters cohort 1999-2003 beschrijving regeling diensteheisteheid nijver- totaal dien- nijver- totaal WBSO, een regeling ter 62% 83% 64% 61% 83% 63% bevordering van speuren ontwikkelingswerk Investeringsfondsen 31% 11% 29% 6% 4% 6% die gericht zijn op technostarters (SEEDfondsen) Ondersteuning vanuit 23% 15% 22% 6% 4% 5% de regio door lokale kennisinstellingen i.s.m. het be-drijfsleven (SKE-projecten) Borgstellingkredieten zoals het BB-MKB- of het TechnoPartnerlabel 29% 17% 28% 22% 6% 21% 82
technostarters cohort 2004-2008 technostarters cohort 1999-2003 beschrijving regeling diensteheisteheid nijver- totaal dien- nijver- totaal Innovatievouchers 62% 45% 60% 11% 8% 11% Innovatiekrediet 6% 4% 6% 89% 90% 89% Groeifaciliteit 0% 2% 0% 0% 2% 0% Regeling durfkapitaal (Tante Agaath regeling) 0% 5% 0% 11% 4% 10% Bron: Bron: Enquête EIM 2009 Tabel 38 - Percentage technostarters ontstaan vanuit een spin-off 1 % technostarters dat is ontstaan vanuit een spin-off diensten nijverheid totaal technostaters tot 5 jaar oud 22% 17% 22% technostarters cohort 5-10 jaar oud* 16% 28% 17% * Cohort 1999-2003, resultaten uit meting technostarters 2004. Bron: Enquête EIM 2009. Tabel 39 - Aandeel snelle groeiers 2 onder technostarters 5 tot 10 jaar oud sector WP snelle groeier diensten 12,8% nijverheid 29,4% totaal 13,8% Bron: Bron: REACH, bewerking EIM. 1 Een bedrijf dat is ontstaan vanuit een moederbedrijf of kennisinstelling dat de afgelopen jaren steun heeft ontvangen op het gebied van kennis, competenties of financiële middelen van het moederbedrijf of de kennisinstelling. 2 Aandeel ondernemers die in 3 jaar tijd een werkgelegenheidstoename van tenminste 60% gerealiseerd hebben in percentage van het totaal aantal ondernemers. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 83
2.4 Zzp ers Zzp er smeermiddel van innovaties binnen MKB Zzp ers vervullen een belangrijke rol bij innovatie in het MKB. Van de MKB-bedrijven die innoveren met behulp van externe partijen geeft 33% aan dat zij daarbij zzp ers inschakelen. Dat is circa 8% van het totale MKB (ruim 60.000 bedrijven). Daarmee zijn zzp ers een smeermiddel voor innovatieprocessen bij MKB-bedrijven. Het inhuren van zzp ers gebeurt nog frequenter dan bijvoorbeeld gebruikmaken van kennisinstellingen (circa 25%). Dit blijkt uit het rapport Smering voor de nering van EIM. 10-02-2011 Aantal zzp ers in tien jaar verdubbeld Het aantal zelfstandigen zonder personeel is in de periode 2000-2009 bijna verdubbeld tot ruim 350.000. In deze periode is het aandeel van de zzp ers in de beroepsbevolking toegenomen van 2,6% naar 4,6%. In 2009 was van de werkzame beroepsbevolking bijna een op de twintig personen een zzp er. 04-11-2010 Zelfstandigen Zonder Personeel in crisistijd Zzp ers kenden ten tijde van de crisis in 2009 een omzetdaling van ongeveer 6%. Dat is vergelijkbaar met de omzetdaling voor andere ondernemingen in het MKB. De voornaamste oorzaken voor de omzetdaling zijn de druk op de tarieven (prijzen), de afgenomen omvang per opdracht en een verslechterd betalingsgedrag (langere termijn en meer wanbetaling). Het aantal opdrachten is in 2009 per saldo amper afgenomen. Zelfstandigen zonder personeel die zichzelf karakteriseren als ondernemers presteerden beter dan mensen die zichzelf freelancer, zzp er of zelfstandige noemen. 84
Relatief veel zzp ers hebben in 2009 geïnvesteerd in immateriële posten en in zichzelf: ten opzichte van 2008 is meer geïnvesteerd in opleiding, scholing en cursus, in software, in productontwikkeling en in marktbewerking. 16-02-2010 Zzp ers koesteren ondanks crisis ondernemerschap Zzp ers kiezen bewust voor ondernemerschap en 88% zou dat ondanks de crisis opnieuw doen. Zzp ers kunnen niet terugvallen op collectieve werknemersverzekeringen en moeten zich daarom verzekeren tegen risico s in de toekomst. Wat blijkt? - 20% is verzekerd tegen ziekte en 36% tegen arbeidsongeschiktheid; - de helft bouwt een reserve op voor de oudedagvoorziening; - in de (land)bouw zijn zzp ers vaker dan gemiddeld verzekerd tegen risico s; - in de bouw en zakelijke diensten hebben zzp ers vaker een pensioenvoorziening. 29-09-2010 Tabel 40 - Aantal zzp ers en hun procentuele aandeel in de beroepsbevolking, 2000-2009 jaar aantal zzp ers aandeel in de beroepsbevolking aandeel in de werkzame beroepsbevolking 2000 183.000 2,6% 2,7% 2001 189.000 2,6% 2,7% 2002 209.000 2,9% 3,0% 2003 213.000 2,9% 3,0% 2004 231.000 3,1% 3,3% 2005 242.000 3,3% 3,5% 2006 262.000 3,5% 3,7% 2007 283.000 3,7% 3,9% MKB & Ondernemerschap in zakformaat 85
jaar aantal zzp ers aandeel in de beroepsbevolking aandeel in de werkzame beroepsbevolking 2008 326.000 4,2% 4,4% 2009 353.000 4,6% 4,8% Bron: EIM en CBS, 2010 Figuur 55 - Aantal zzp ers per sector in 2009 Bron: EIM en CBS, 2010 86
Figuur 56 - Persoonskenmerken van zzp ers Bron: Enquête Zzp ers in de crisis, EIM 2010 Figuur 57 - Kenmerken van de zzp-ondernemingen Bron: Enquête Zzp ers in de crisis, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 87
Figuur 58 - Typering van zzp ers * Meerdere antwoorden mogelijk (de som kan dus meer dan 100% zijn). Bron: EIM enquête zzp ers in de crisis (2009). 88
Figuur 59 - Omzetverdeling van zzp ers in 2009 in euro s Bron: EIM enquête zzp ers in de crisis (2009). MKB & Ondernemerschap in zakformaat 89
2.5 Innovatieve ondernemers Helft MKB-octooiaanvragers uit industrie en dienstverlening In totaal hebben bijna 5.000 bedrijven in de periode 2003-2007 octrooi aangevraagd. Hiervan behoort 95% tot het MKB. De overige 5% betreft grote bedrijven, De kleine groep van grote bedrijven is wel verantwoordelijk voor 70% van de in totaal 35.000 aangevraagde octrooien. De top 10 van MKB-bedrijven met de meeste octrooiaanvragen bestaat uit zowel bedrijven in de industrie als bedrijven in de dienstverlenende sector. Octrooiaanvragende MKB-bedrijven zijn relatief vaak afkomstig uit Brabant en met name Zuidoost Brabant. Andere hotspots met veel octrooiaanvragende MKB-bedrijven zijn Den Haag (Delft/ Westland), de Gelderse Vallei, Twente en Noord-Limburg. Regio s met een technische universiteit (Delft, Eindhoven, Enschede) of landbouwuniversiteit (Wageningen) scoren goed. 07-10-2010 Tabel 41 - Percentage vernieuwende ondernemers naar sector en leeftijd van het bedrijf Sector % jonge bedrijven % gevestigde bedrijven Totaal (gevestigd na 2003) (gevestigd in 2003 of daarvoor) Detailhandel 52 55 54 Horeca 61 59 60 Ambacht 39 43 41 Bron: EIM, 2009. 90
Tabel 42 - Percentage vernieuwende ondernemers naar sector en leeftijd van het bedrijf Persoon Hij/zij is tussen de 35 en 50 jaar oud (relatief jonge ondernemer) Hij/zij heeft 1 tot 5 jaar werkervaring als zelfstandig ondernemer Hij/zij heeft een middelbare tot hogere (beroeps)opleiding Het bedrijf Hij/zij heeft een bedrijf met circa 1 tot 5 werkzame personen Zijn/haar bedrijf bestaat circa 10 jaar (niet jong, niet oud) Hij/zij bezoekt geregeld de vakbeurs Oriëntatie Hij/zij pluist de vakbladen uit Hij/zij participeert in een eigen netwerk van bedrijven Hij/zij heeft een goede marktkennis Houding Hij/zij is 'eager': steeds op zoek naar vernieuwing Hij/zij heeft lef: is bereid risico s te nemen Hij/zij heeft een goede neus voor kansen Bron: EIM, 2009 Tabel 43 - Percentage vernieuwende (V) en niet-vernieuwende ondernemers (NV) dat aangeeft dat de betreffende informatiebron van vernieuwing belangrijk is Detailhandel Horeca Ambacht Informatiebron V NV V NV V NV Medewerkers 62% 42% 82% 76% 47% 28% Collega-ondernemers 73% 67% 80% 79% 78% 68% Franchiseorganisatie/ 38% 34% 28% 30% 34% 24% inkoopvereniging Brancheorganisatie 54% 50% 63% 55% 66% 54% Klanten 94% 89% 95% 93% 89% 83% Leveranciers 87% 85% 80% 80% 85% 80% Vakliteratuur (tijdschriften, 77% 64% 71% 54% 78% 70% publicaties) Internet 84% 73% 82% 66% 81% 73% Bron: EIM, 2009. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 91
2.6 (Snelle) groeiers Economische potentie niet alleen bij snelgroeiende bedrijven Snelgroeiende bedrijven groeien gemiddeld met 20% per jaar. Met deze prestatie zorgen zij voor meer dynamiek in het economisch landschap. Nederland had lange tijd minder snelgroeiende bedrijven dan andere landen, maar nu zit ons land in de middenmoot met 11% snelgroeiende bedrijven. De macro-economische effecten van normaal groeiende bedrijven zijn echter zeker zo belangrijk. Zij creëren hetzelfde aantal extra banen. 17-02-2011 Tabel 44 - Percentage bedrijven getypeerd als groeiers, gelijkblijvers en (groei)krimpers, 2009 sector groeiers gelijkblijvers (groei) krimpers voedings- en 42 34 24 genotmiddelenindustrie metalektro 36 42 21 bouwnijverheid 21 50 29 groothandel 36 49 16 detailhandel 38 45 17 horeca 40 42 18 autosector 38 45 17 transportsector 36 48 16 zakelijke dienstverlening 26 54 20 overige dienstverlening 17 66 17 Totaal bedrijfsleven 38 45 17 Bron: Bedrijvendynamiek en Werkgelegenheid, Determinanten Bedrijfsprestaties MKN, EIM 2010 92
Figuur 60 - Percentage snelgroeiende bedrijven 1, Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 Tabel 45 - Percentage snelle groeiers (geselecteerd op basis van omzet; bedrijven 50 tot 1.000 werknemers), per sector, Nederland in vergelijking met het buitenland Land industrie, handel, vervoer, totaal techno bouw horeca diensten België 16 14,6 22,9 17,6 16,7 Duitsland 17,3 13,7 17,2 16,5 19,4 Denemarken 25,9 23,3 26,9 25,4 22,3 Finland 29,2 24,8 29,6 28,4 32,4 Frankrijk 18,4 11,2 21,3 17,5 17,9 Ierland 30 19,9 34,4 27,0 28,6 Italië 23,6 17,5 21,7 22,2 24,6 Japan 12,6 9,9 15,2 12,4 12,9 Nederland 17,8 17,5 21,2 18,8 19,4 Verenigd Koninkrijk 20,3 15,7 32,3 23,1 20,3 Verenigde Staten 36,5 37,1 39,4 37,6 37,6 Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 20102010 1 Snelle groeiers zijn geselecteerd op basis van omzet (minimaal 60% groei in 3 jaar) en op basis van werkgelegenheid (minimaal 60% groei in 3 jaar). Beide zijn in de figuur weergegeven. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 93
Tabel 46 - Percentage snelle groeiers (geselecteerd op basis van werkgelegenheid; bedrijven 50 tot 1.000 werknemers), per sector, Nederland in vergelijking met het buitenland Land industrie, handel, vervoer, totaal techno bouw horeca diensten België 6,3 9,8 14,0 9,0 8,1 Duitsland 4,4 6,2 8,6 5,9 6,1 Denemarken 10,5 13,2 18,6 13,5 11,7 Finland 8,2 12,5 17,4 11,6 10.9 Frankrijk 5,7 7,3 11,6 7,8 7,1 Italië 6,4 12,2 10,8 8,2 7,9 Japan 2,2 2,9 5,9 3,4 2,7 Nederland 5,7 14,0 16,0 11,0 11,3 Verenigd Koninkrijk 7,5 9,5 18,7 11,7 9,9 Verenigde Staten 21,7 21,9 30.4 24,3 24,3 Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 Figuur 61 - Gemiddelde omzet- en werkgelegenheidsgroei per jaar van snelgroeiende en niet-snelgroeiende bedrijven (geselecteerd op basis van omzet), Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 94
Figuur 62 - Gemiddelde omzet- en werkgelegenheidsgroei per jaar van snelgroeiende en niet-snelgroeiende bedrijven (geselecteerd op basis van werkgelegenheid), Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 95
2.7 Sociale ondernemers Wereldwinkels succesvol in sociaal ondernemen Wereldwinkels ontvangen meer bezoekers dan ooit, draaien meer omzet dan ooit en krijgen meer publieke waardering dan ooit. Ze hebben ook meer concurrentie en ervaren dit als zeer welkom. De 400 verenigingen en stichtingen dragen in grote mate bij aan de groei van fairtrade in Nederland. De Wereldwinkels laten zien dat sociaal ondernemen ook zakelijk en commercieel kan zijn. De grootste economische prestatie is wellicht het feit dat de Wereldwinkels als nichespeler de aanjager van de mainstream blijken te zijn. Fairtrade ligt nu gewoon in de supermarktschappen. 07-06-2010 Tabel 47 - Kenmerken van sociale ondernemers Leeftijd gemiddeld 38 jaar Geslacht 55% vrouw en 45% man Werkervaring 10 tot 15 jaar Locatie (groot)stedelijke omgeving Bedrijfshuisvesting 1) thuis, 2) kantoor/winkel, 3) op klantlocatie, 4) openbare locatie, 5) café en openbaar vervoer, 6) gedeelde werkruimte, buiten en bij vrienden/familie thuis Motieven 1) people: sociaal/maatschappelijke oriëntatie 2) personal: persoonlijk/zelfontplooiing 3) profit: zakelijk/economisch 4) planet: milieu/duurzaamheid Doelstellingen 1) verandering teweegbrengen 2) verbinden van mensen, organisaties, initiatieven 3) bewustzijnsontwikkeling (wakker schudden) 4) vrijheid (doen wat je droomt) 5) nieuwe producten leveren 6) nieuwe oplossingen vinden (onderzoeken) 96
Rechtsvorm Sector Financieringsbron 41% eenmanszaak, 25% stichting, 19% BV, 8% VOF, 6% overig Focus ligt vaak op persoonlijke ontwikkeling, training & coaching en sociaal-economische ontwikkeling. Deze sectoren worden gecombineerd met: 1) duurzaamheid, ecologie, milieu & natuur 2) organisatieadvies 3) ontwikkeling buurten 1) eigen geld, 2) overheidssubsidies, 3) fondsen & giften, 4) prijzengelden Bron: Ondernemen voor anderen!, EIM (o.b.v. Realize! SSO en The Hub) 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 97
2.8 Stoppers Macro-economisch effect van bedrijfsbeëindigingen vooral werkgelegenheidseffect De macro-economische effecten van het beëindigen van kleine bedrijven (< 10 werkzame personen) vallen relatief mee: in 2009 ging hiermee 1,6 miljard euro aan omzet verloren; dit komt overeen met 1% van de omzet van het Nederlandse klein-bedrijf. De kapitaalvernietiging bedroeg 379 miljoen euro. Het werkgelegenheidseffect valt echter minder positief uit: door bedrijfsbeëindiging verloren 76.000 mensen hun baan, dit komt overeen met 4% van het totaal aantal personen dat in het Nederlandse kleinbedrijf werkzaam is. 01-06-2010 Figuur 63 - Aantal opheffingen 2000-2009 Bron: EIM, Dataset bedrijvendynamiek en werkgelegenheid, 2010 98