De eco-sociale benadering van het sociaal werk: van denkkader tot boek Boekvoorstelling Een veerkrachtige samenleving Leuven, 6 oktober 2010 Situering Project SOWEDO: Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Sociaal werk als beroep: eigen missie en praktijk Gepaste interpretatie van DO Binnen missie en traditie van SW Huidige analyse van ecologische crisis Toetsing van ideeën: Werkveld: interviews en focusgroepen Leterend netwerk Leidt in uitwerking tot dubbele beweging: SW ecologiseren Sociale dimensie van DO versterken 3 5 delen I. Een oriënterend kader II. Processen van sociale verandering III. Thema s en praktijken IV. Knopen in het netwerk V. Leren voor duurzame ontwikkeling I. Een oriënterend kader 1. De uitdaging: transitie - De urgentie van ecologische rechtvaardigheid (H1) 2. DO en Sociaal Werk Tussen droom en daad (H2) 3. DO en SW-literatuur Op zoek naar bronnen (H3) 4. Paradigmaverandering: anders leren kijken Een gepast beeld voor DO (H4) 5. Duurzame ontwikkeling in de praktijk (H5) 6 1
Ecologische Overshoot 1. De uitdaging: transitie naar andere samenleving (H1) Een duidelijk uitgangspunt dat de ecologische crisis en sociale problemen verbindt LPR-rapport 2008: Mondiale ecologische voetafdruk in 2005 meer dan 25% groter dan draagvlak planeet aarde 7 Transitie Ecol Econ (PTJONES) 8 September 2008 Uitstoot broeikasgassen per land in 2002 De huidige consumptie- en productiepatronen zijn sociaal en ecologisch niet duurzaam Bron: www.worldmapper.org nr.299 Gebaseerd op Carley en Spapens Rechtvaardige consumptie- en productiepatronen : niet noodzakelijk duurzaam De uitdaging Behoeftebevreding en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het natuurlijk kapitaal. Dat vereist: dematerialisering van de economie een rechtvaardige verdeling van welvaart: binnen biofysische grenzen (ecologische rechtvaardigheid) een nieuwe visie op welzijn Dat betekent: transitie naar een andere samenleving Gebaseerd op Carley en Spapens 2
Contractie en convergentie Duurzame productie en consumptie: sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar levenskwaliteit macht en inspraak draagkracht rechtvaardigheid Naar P.T. Jones en R. Jacobs: "Terra Incognita", 2006 Gebaseerd op Carley en Spapens Vragen voor SW DO is een politiek begrip 2. SOCIAAL WERK & DUURZAME ONTWIKKELING (H2 + 3) www.seppo.net 15 Welk begrip van DO? Welke agenda, criteria, processen? Wat is onze visie op DO? Vertrekkend van de uitdaging = context: Business as usual is onmogelijk! Duurzame ontwikkeling: een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat. Op die manier is DO een onontkoombaar kader om vandaag naar SW te kijken: impliceert keuze voor transformationeel SW Brede morele agenda DO Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert (behoeftebevrediging) Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak Intragenerationele rechtvaardigheid of solidariteit (environmental justice) Intergenerationele rechtvaardigheid of solidariteit Actieve participatie en inspraak Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit Op basis van WCED-proces 18 3
Missie van het sociaal werk The social work profession promotes social change, problem solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of human behaviour and social systems, social work intervenes at the points where people interact with their environments. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work (IASSW & IFSW, 2001) 19 Vergelijking van normatieve principes Duurzame ontwikkeling behoeftebevrediging respect voor ecologische grenzen gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid (in de eerste plaats tussen landen) mondiale rechtvaardigheid intragenerationele solidariteit intergenerationele solidariteit actieve participatie en inspraak gendergelijkeid en aandacht voor diversiteit Sociaal werk verhogen welzijn - afwezig - compatibel: afhankelijk van het gehanteerde begrip van welzijn: hier deelt het SW in de problemen van onze samenleving, zoals zich die ook voor DO stellen - impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid, aandacht voor eigen mogelijkheden/beperkingen mensen - kenmerkt ook empowerment - accent op onderscheid tussen individuen en tussen groepen in de samenleving, i.p.v. tussen landen ja ja compatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip (als gedifferentieerd compatibel met empowerment) Ja ja Overeenkomsten SW en DO Grote normatieve gelijkenis wat betreft aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechten, diversiteit en participatie Gemeenschappelijke kenmerken: procesgericht: sociale verandering (transformationeel) multi-level multi-actor Stelling: Het SW heeft de potentie om de noodzakelijke holistische aanpak van de sociale, ecologische en economische dimensies van een maatschappelijk probleem te bevorderen. SW & DO: kunnen elkaar versterken SW dient zijn contextuele kijk te verbreden tot de fysische omgeving (cf. eco-social approach) de notie biofysische grenzen in rekening brengen betekenis van natuurlijke omgeving voor welzijn aandacht voor ruimtelijke planning en inrichting SW kan sociale dimensie van DO verder uitdiepen emancipatorische focus bottom-up benadering van empowerment en participatie vormen daarbij een troef focus op verdelingsvraagstukken verscherpen bevorderen van sociale economie SW kan de focus van DO op behoeften helpen verbreden naar andere aspecten van welzijn, in het bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op een betekenisvol leven (cultureel aspect). Ecologische tradities in sociaal werk (H3) Tijdslijn 1880-1940 opkomende industrialisering Benadering van sociaal werk Addams: urban ecology community work Richmond: holistisch denken van persoon-in-omgeving 1950-1960 eco-kritische benadering syteemtheoretisch denken verlichting en positivisme ontwikkeling nieuw milieubewustzijn 1970-1980 alternatieve bewegingen en radicalisme vanaf 1985 risicomaatschappij 1990- laatmoderne samenleving vanaf ca. 1995 Alternativbewegung,Ökologie und Sozialarbeit (1981) Opielka (1985) Beck (1986) Matthies (publ. vanaf 1987) Hoff & McNutt (1994) publicaties vanaf 1973 Germain & Gitterman (1980) Wendt (1982) Meyer (1983) Wendt (1990) Germain (1991) Meyer (1995) convergentie van verschillende perspectieven - ecological social work: Besthorn (1997), Coates (2003) - eco-social approach: Matthies e.a. (2001) Naar Närhi & Matthies 2001 3. Een gepast beeld voor DO (uit H4) 4
Belang van een beeld DO is een politiek begrip: het krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten. Een voorstelling daarvan is maatschappelijk niet neutraal: De communicatieve kracht van een beeld is een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten. Opdracht: een beeld van DO ontwikkelen dat: aansluit bij een ecologisch wereldbeeld; de missie en bijhorende agenda van het SW tot uitdrukking kan brengen. Het gangbare beeld van DO Ecologie Economie Samenleving Het domein van DO DO als een balans van 3 dimensies Concept en beeld DO Een alternatief (holistisch) beeld Ecologisch = relationeel wereld- en mensbeeld (verbondenheid) Interpretatie vanuit systeemtheorie Voorstelling van de dimensies van DO via ingebedde systemen Sluit aan bij gecontextualiseerde multilevelvoorstellingen van SW: micro-, meso- en macrosystemen Economie Samenleving Ecosysteem Voordelen holistisch beeld Reëler d.i. ecologischer wereldbeeld Maakt belang van behoud natuurlijk kapitaal duidelijker Sluit aan bij contextuele visie in traditie van SW: Person-in-Environment means that a new multidimensional and holistic way of working can rebuild connections between service users, decisions and politics in a given living area. (Matthies 2001:141) Maakt duidelijk waarom ecologische vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn Bemiddelende positie van de sociale sfeer voor maatschappelijke (en politieke) actie Een alternatief (holistisch) beeld Samenleving streeft naar Ecologisch duurzamer en sociaal meer cohesief systeem Economie draagt bij via MVO Leefmilieu wordt beter beschermd en verbeterd Actie via collaboratief bestuur (governance), innovatie en verandering Bron: Nigel Roome 5
Paradigma SW: empowerment Beslissend als fundamentele paradigmaverandering in de praktijk van het SW: 4. DO en SW-praktijk (H5): Empowerment, sociaal kapitaal en veerkracht omruilen van het medisch/pathologisch model met zijn klemtoon op deficiënties, voor een positieve visie op de eigen mogelijkheden van cliënten en doelgroepen, die daarbij benaderd worden als partners van het SW, als participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering. Gemeenschapsopbouw Stelling: Meer algemeen is het mijn overtuiging dat vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling gemeenschapsopbouw (in de meest brede zin) het belangrijkste perspectief is voor het sociaal werk. SW-praktijk: opbouw sociaal kapitaal Een grondige transitie van de samenleving vereist een grote veerkracht ervan: - diversiteit en verbondenheid Iedereen heeft het recht om daaraan te participeren en bij te dragen. Wat om solidariteit en sociale inclusie vraagt. Werken aan de opbouw van sociaal kapitaal is dus zowel voorwaarde als onderdeel van een duurzaamheidtransitie. Centrale plaats van empowerment als visie en als praktijk (sociaal-psychologisch kapitaal) Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht én efficiëntie Bron: www.lietaer.com 6
Beeld van SW & DO SW & DO: sociale economie Ecosysteem Samenleving streeft naar ecologisch duurzamer en sociaal meer cohesief systeem Sociaal Werk draagt bij via empowerment Opbouw Sociaal kapitaal Economie: MVO Samenleving SE SW: Empowerment Meer inclusief arbeidsmodel Geïnspireerd door Nigel Roome Empowerment als kern Uitgangshypothese: empowerment is een min of meer uitgewerkt normatief-methodisch kader dat het SW toelaat om bij het werken met de eigen specifieke doelgroepen op een goede manier de verbinding te maken met een omvattender proces van DO. Uitdieping via The Eco-Social Approach, een onderzoeksproject rond sociale exclusie in Europese steden: drie basisconcepten: Eco-sociale benadering als een brede contextuele kijk, met meer aandacht voor de fysische omgeving dan gebruikelijk; In de kern: het sociale actieconcept van empowerment en burgergerichte praktijk; Social impact assessment (SIA) onder de vorm van participatief onderzoek door sociaal werkers maakt de band tussen beide. The eco-social approach Eco-sociale context Sociaal leren Empowerment Participatief onderzoek (SIA) SW &DO: ecosociale benadering (DII) Samenleving Sociaal leren Participatief onderzoek Structureel werken SW: Empowerment Ecosysteem Opbouw Sociaal kapitaal II. Processen van sociale verandering H6. De transitie naar een duurzame samenleving: van management naar politiek H7. Sociaal werk, duurzame ontwikkeling en sociaal leren: een vruchtbare coalitie? H8. Verbindend werken in de hulpverlening: bouwsteen voor een veerkrachtige samenleving H9. Participatief onderzoek in eco-sociaal perspectief: een nieuwe kans voor het sociaal werk 7
Sociaal kapitaal Coöperatief en multilevel actieproces: sociaal kapitaal voor SW is a process of building trusting relationships, mutual understanding and shared actions that bring together individuals, communities and institutions. (Loeffler) Sociaal kapitaal: 3 niveau s Sociaal-psychologisch niveau: veerkrachthuis (H8) Naar Mathbor, Int.SW 2007 Van Giils 1999 (Driessens en Van Regenmortel 2006:121) Netwerken Deel III Knopen in het netwerk : verbreding van het basiskader verschillende SW-praktijken verbinding als voorwaarde voor vermogen tot structurele verandering (power) 10 apart staande praktijkverhalen 8
3 samenhangende multilevelconcepten Empowermentproces Empowerment: Praktijkparadigma: proces + resultaat Multilevel: van individu tot politiek niveau Sociaal kapitaal: basis voor veerkracht Veerkracht: voorwaarde voor empowerment Verbonden via versterkende feedback Eigen sterktes (krachten) Sociaal (cultureel) kapitaal Veerkracht Empowerment (als resultaat) Gekoppelde processen van individuele en sociaal-politieke verandering Empowermentproces Eigen sterktes (krachten) Sociaal (cultureel) kapitaal Veerkracht Empowerment (als resultaat) Gekoppelde processen van individuele en sociaal-politieke verandering Gewenste richting? 5. Opbouw van het boek Een veerkrachtige samenleving : kader + uitdieping en verbreding 5 delen III. Thema s en praktijken I. Een oriënterend kader II. Processen van sociale verandering III. Thema s en praktijken IV. Knopen in het netwerk V. Leren voor duurzame ontwikkeling Uitdiepen van enkele belangrijke thema s die in het kader aangeraakt werden Vanuit of verbonden met een concrete praktijk uit het sociaal werk Consistent met basisvisie Arbeid tewerkstelling laaggeschoolde vrouwen Consumptie empowerende schuldhulpverlening Ecologische rechtvaardigheid burgerverzet tegen infrastructuurprojecten en sociale verdringing in stad Ecologisch burgerschap sociaal-artistieke praktijk Betekenis van natuur herstelbemiddeling 9
III. Thema s en praktijken H10. Gender als spiegel van duurzaamheid: Een andere visie op arbeid en levensloop als sleutel tot een veerkrachtige samenleving H11. Door schulden geraakt. Duurzame budgethulpverlening in onze consumptiesamenleving H12. Concrete mensen op concrete plaatsen en de strijd voor ecologische rechtvaardigheid H13. Ecologisch burgerschap en het sociaalartistieke als nieuwe burgerschapspraktijk H14. Wat de natuur ons leren kan: als duurzaam en existentieel samenvallen in herstel na delinquentie IV. Knopen in het netwerk H15. Samenlevingsopbouw timmert aan duurzame ontwikkeling H16. Lokaal Sociaal Beleid als hefboom voor een duurzaamheidstransitie? H17. Het waardegerichte ondernemen achter de lokale diensteneconomie H18. Duurzaam organiseren: personeelswerk als sociale innovatie H19. ACW op zoek naar een geïntegreerde benadering van duurzame ontwikkeling H20. Sociaal werkers in de Vlaamse milieubeweging en - administratie V. Leren voor duurzame ontwikkeling EDO: educatie voor DO Opleidingen sociaal werk Educatieve praktijken in het sociaal werk Welke competenties en hoe implementeren in HO? (H21) Veel is herkenbaar voor SW; uitdieping twee specifieke klemtonen: Systeemdenken (H22) Toekomstdenken (H23) 2 praktijkvoorbeelden: Educatieve projectwerking (SSH EDO-kader) (H24) Maatschappelijke stages in Nederland (H25) V. Leren voor duurzame ontwikkeling H21. Educatie voor duurzame ontwikkeling: een vernieuwde visie op leren en onderwijzen H22. Inzicht verwerven in duurzaamheidsvraagstukken door systeemdenken H23. Zeven generaties ver: duurzame ontwikkeling en de kunst van het ver(der)-kijken H24. Educatief werken: integreren van duurzame ontwikkeling in een opleiding voor sociaal werkers H25. Maatschappelijke stages in Nederland. Opvoeding tot burgerschap voor een duurzame samenleving? Met dank aan: alle auteurs alle medewerkers leden lerend netwerk uitgeverij EPO provincie Vlaams-Brabant KHLeuven jullie allen als aandachtig publiek 10