EM Zntinge EA vn der Wilk S vn Wieren CG Schoemker (redctie) RIVM Rpport 270462001/2011 Gezond ouder worden in Gezond ouder worden in Nederlnd Dit is een uitgve vn: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Postbus 1 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl 002206 pril 2011
Gezond ouder worden in Nederlnd
Colofon RIVM Rpport 270462001/2011 Redctie: E.M. Zntinge E.A. vn der Wilk S. vn Wieren C.G. Schoemker Contct: Else Zntinge Centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen else.zntinge@rivm.nl Dit rpport is gemkt door het centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen vn het RIVM, in opdrcht vn het ministerie vn Volksgezondheid, Welzijn en Sport, directie Publieke Gezondheid, in het kder vn een dditionele opdrcht bij kennisvrg 1.1 vn progrmm 1. RIVM 2011 Delen uit deze publictie mogen worden overgenomen op voorwrde vn bronvermelding: Auteursnmen, de titel vn de publictie, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het jr vn uitgve.
Inhoud Rpport in het kort 5 Abstrct 6 Voorwoord 7 Kernboodschppen 9 1 Inleiding 11 1.1 Anleiding en chtergrond 11 1.2 Uitgngspunten vn dit rpport 12 1.3 Leeswijzer per hoofdstuk 13 2 Ouderen nu en in de toekomst 15 2.1 Inleiding 15 2.2 Ontwikkeling vn het ntl ouderen in Nederlnd 15 2.3 Levensverwchting 16 2.4 Gezonde levensverwchting 18 2.5 Vn zelfstndig tot hulpbehoevend 19 2.6 Cijfers over ouderen in perspectief 19 3 Mtschppelijke prticiptie en kwliteit vn leven 21 3.1 Inleiding 21 3.2 Mtschppelijke prticiptie 21 3.3 Kwliteit vn leven 24 4 Beperkingen en ziekten 27 4.1 Inleiding 27 4.2 Beperkingen 27 4.3 Ziekten en ndoeningen 29 4.4 Oorzken vn ziekte en beperkingen bij ouderen 35 5 Determinnten vn gezondheid 37 5.1 Inleiding 37 5.2 Socile omgeving 37 5.3 Fysieke omgeving 40 5.4 Leefstijl 41 5.5 Persoonsgebonden determinnten 44 6 Zorg 49 6.1 Inleiding 49 6.2 Zorg gericht op ziekten en ndoeningen 50 6.3 Zorg gericht op beperkingen 51 6.4 Zorg gericht op complexe problemtiek 54 7 Preventie gericht op ouderen 57 7.1 Inleiding 57 7.2 Preventienbod gericht op ouderen in Nederlnd 59 7.3 Bereik en effectiviteit vn het nbod gericht op ouderen 62 Gezond ouder worden in Nederlnd 3
8 Conclusies, discussie en nbevelingen 69 8.1 Reikwijdte vn dit rpport 69 8.2 Conclusies en beschouwing 70 8.3 Anknopingspunten voor gemeentelijk beleid 73 Litertuur en bronnen 75 Lijst vn tbellen en figuren 85 Bijlgen 87 Bijlge 1 Projecttem, uteurs en referenten 87 Bijlge 2 Afkortingen 88 Bijlge 3 Epidemiologische cijfers 90 4 Gezond ouder worden in Nederlnd
Rpport in het kort Ouderen die ziek zijn, hoeven niet per se beperkt te zijn in hun functioneren. De helft vn de zelfstndig wonende Nederlndse ouderen leeft met één of meer chronische ziekten. Ondnks dt gegeven ervrt twee derde vn de zelfstndig wonende ouderen geen lichmelijke beper kingen, en voelt meer dn de helft zich gezond. Dit blijkt uit Gezond ouder worden in Nederlnd, een overzicht vn het RIVM vn de gezondheid en preventie bij zelfstndig wonende ouderen. Vnf 75 jr neemt de kns op ziekten en beperkingen duidelijk toe en neemt de ervren gezondheid en de lichmelijke kwliteit vn leven f. De ziekten die op oudere leeftijd het meest voor komen en het grootste verlies n gezonde levensjren met zich meebrengen zijn coronire hrtziekten, beroerte, rtrose en dibetes. Het rpport Gezond ouder worden in Nederlnd is geschreven in opdrcht vn het ministerie vn VWS. De lndelijke gegevens kunnen gemeenten ondersteunen bij de uitvoering vn de preventieve gezondheidszorg voor ouderen. In 2010 heeft het ministerie vn VWS deze tk vn gemeenten nder uitgewerkt. Tussen 2010 en 2050 zl het ntl 65-plussers in Nederlnd oplopen vn 2,6 miljoen nr 4,5 miljoen. Een kwrt vn de Nederlndse bevolking is dn 65 jr of ouder; vn de ouderen is 40 procent dn 80 jr of ouder. De vergrijzing brengt zowel knsen ls problemen met zich mee. De ndruk ligt vk op de problemen, bijvoorbeeld door de hoge kosten voor de gezond heidszorg. Drtegenover stt verzilvering : ouderen brengen vk wrdevolle kennis en ervring in en zetten zich vrijwillig in voor mt schppelijke doelen. Zo verleent bijvoorbeeld ruim een kwrt vn de ouderen informele hulp n bekenden en een derde is ctief in georgniseerd vrijwilligerswerk. Een ndere bevinding uit het rpport is dt het ndeel ouderen dt zich mtig tot sterk eenzm voelt (bijn een derde) nuwelijks verschilt vn dt vn jongere mensen. Dt komt wrschijnlijk doordt wensen en verwchtingen over socile contcten met de leeftijd vernderen. Binnen de groep ouderen neemt eenzmheid wel toe met de leeftijd: ongeveer de helft vn de 85-plussers, voorl de, voelt zich eenzm. In het rpport wordt bendrukt dt de preventieve mtregelen voor ouderen meerdere doelen hebben. Enerzijds is de insteek ziekten en ndoeningen te voorkomen en sterfte uit te stellen. Drnst is het bij het ouder worden steeds meer vn belng het functioneren te optimliseren, bijvoorbeeld door ouderen drin te begeleiden of door npssingen vn de leefomgeving. Belngrijke doelgroepen voor preventieve interventies zijn ouderen vnf 75 jr, (lleenstnde) oudere, ouderen met een lg opleidingsniveu, llochtone ouderen en oudere mntelzorgers. Gezond ouder worden in Nederlnd 5
Abstrct Helthy geing in the Netherlnds Older people who re ill do not necessrily experience limittions in their dily functioning. One-hlf of the Dutch elderly who live independently suffer from one or more chronic diseses; however, two thirds of this group re not limited physiclly, nd more thn hlf of these feel helthy. These re the results reported in Helthy geing in the Netherlnds, n overview of the helth sttus nd prevention of disese nd disbility mong the Dutch elderly popultion. From the ge of 75 yers onwrds, the risk of morbidity nd disbility clerly increses, while perceived helth sttus nd physicl well-being decrese. The most common diseses in old ge re coronry hert disese, stroke, rthritis nd dibetes, which lso cuse the gretest loss of helthy life yers. The report Helthy geing in the Netherlnds ws commissioned by the Dutch Ministry of Helth, Welfre nd Sport. The dt included in this report my provide useful informtionl support for municiplities in the implementtion of preventive helth cre services for the elderly. In 2010 the Ministry mde this municipl tsk more explicit. Between 2010 nd 2050 the number of people ged 65 yers nd older in the Netherlnds will increse from 2.6 million to 4.5 million. At this time, this ge group will comprise one qurter of the Dutch popultion, with 40 percent being over 80 yers of ge. The focus is often on the problems tht ccompny incresing numbers of elderly, such s high helthcre costs. However, the term silvering is coming into vogue (s opposed to greying, the Dutch word for geing), with the cknowledgement tht older people possess knowledge nd experience tht cn be of vluble to society nd tht they voluntrily provide services in vrious socil sectors. For exmple, more thn one qurter of elderly people provide informl help to friends nd one third re ctive in orgnised volunteer work. Another finding is tht the proportion of older people feeling modertely to very lonely (lmost one third) scrcely devites from tht of younger people. The likely reson for this is tht desires nd expecttions regrding socil reltions nd contcts chnge with ge. In elderly people, loneliness increses s people ge: bout hlf of those ged 85 yers nd older, especilly women, report feeling lonely. The report emphsises tht effective preventive mesures imed t mintining the helth nd utonomy of elderly people hve multiple gols. The first of these is to prevent illness nd disese nd to postpone deth. A second gol is to optimise the functioning of the elderly s they ge, such s by providing guidnce nd support in how to do this or by chnging elements in the environment. Importnt trget groups for preventive interventions re the elderly ged 75 yers nd over, (single) older women, those with low eductionl level, ethnic minority elderly nd elderly cregivers. 6 Gezond ouder worden in Nederlnd
Voorwoord Gemeenten stn dichter bij de burger dn ministeries. Drom kunnen gemeenten ook vk beter mtwerk leveren. Gemeenten kijken ook breder dn zorg en ondersteuning en zorgen dt de omgeving toegnkelijk is en dt er geschikte woningen zijn voor mensen met beperkingen. Ik vind het essentieel dt de eigen krcht vn mensen optiml wordt benut bij het vinden vn oplossingen voor hun beperkingen. Dit betekent dt ouderen bij het vormgeven vn het preventieve gezondheidsbeleid worden betrokken. Zols de huisrtsenprktijk de poortwchter is tot de zorg voor mensen die ziek zijn, zo zie ik de gemeente ls de poortwchter voor de ondersteuning die mensen nodig hebben om te prti ciperen. Het spreekt voor zich dt een oudere niet per se in de ene of de ndere ctegorie vlt mr dt het belngrijk is een brug te sln tussen de gemeente en de zorgverlening, tussen de preventie en de curtie. Met Gezond ouder worden in Nederlnd geeft het RIVM inzicht in de gezondheidstoestnd vn ouderen in ons lnd. Het rpport gt in op determinnten en indictoren voor de gezondheids situtie vn ouderen en biedt ngrijpingspunten voor lokl gezondheidsbeleid. Het gt bij gezond ouder worden niet lleen om het voorkómen en uitstellen vn ziekten en sterfte, mr met nme ook om het voorkómen en terugdringen vn beperkingen in het functioneren en het bevorderen vn zelfredzmheid, prticiptie en een goede kwliteit vn leven. Het RIVM heeft met Gezond ouder worden in Nederlnd een scht n informtie bij elkr gebrcht. Het rpport is niet lleen voor mij of het ministerie. Het is voorl bedoeld voor diegenen die het lokle gezondheidsbeleid hnden en voeten geven. Voor de bestuurder, de gemeentembtenren, de GGD-dviseur, de huisrts, de welzijnswerker, de wijkverpleeg kundige en voor iedereen die zich bekommert om het gezond ouder worden in ons lnd. Ik zie er nr uit dt we gezmenlijk kunnen bouwen n gezond oud zijn in Nederlnd. Mw. drs. M.L.L.E. Veldhuijzen vn Znten-Hyllner Sttssecretris vn Volksgezondheid, Welzijn en Sport Gezond ouder worden in Nederlnd 7
Kernboodschppen Gezondheid heeft bij ouderen een ndere betekenis dn bij jongeren Bij gezond ouder worden gt het niet lleen om het voorkómen, uitstellen en behndelen vn ziekten en ndoeningen, mr voorl om het voorkómen en terugdringen vn beperkingen in het functioneren en het bevorderen vn de zelfredzmheid, prticiptie en een goede kwliteit vn leven. Terwijl preventie en zorg bij jongere leeftijdsgroepen voorl gericht zijn op ziekten, zijn bij ouderen interventies gericht op het functioneren en de kwliteit vn leven steeds belngrijker. Veel ouderen die ziek zijn, functioneren nog goed Ouderen die ziek zijn, hoeven niet per se beperkt te zijn in hun functioneren. De helft vn de zelfstndig wonende Nederlndse ouderen (65-plussers) leeft met één of meer chronische ziekten, mr toch ervrt twee derde vn deze groep ouderen geen lichmelijke beperkingen, en voelt meer dn de helft zich gezond. Ongeveer de helft vn de zelfstndig wonende ouderen ervrt een goede lichmelijke kwliteit vn leven en 90% ervrt een goede psychische kwliteit vn leven. Nrmte men ouder wordt, neemt de kns op ziekten en beperkingen toe en neemt de ervren gezond heid en de lichmelijke kwliteit vn leven f. Opvllend is dt de psychische kwliteit vn leven niet slechter wordt met het ouder worden. Zo heeft de jongste groep ouderen zelfs een betere psychische kwliteit vn leven dn mensen vn middelbre leeftijd. Veel voorkomende ziekten leiden tot het meeste verlies n gezonde levensjren De ziekten die bij ouderen het grootste verlies n gezonde levensjren veroorzken zijn coronire hrtziekten, beroerte, rtrose en dibetes. Dit zijn tevens veelvoorkomende ziekten bij ouderen. De meest voorkomende psychische ndoeningen bij ouderen zijn dementie, depressie en ngststoornissen. Veel ouderen hebben meer dn één ziekte. Vn de 65-74-jrigen heeft één op de vijf mensen meer dn één chronische ziekte; onder de 75-plussers is dt één op de drie. Opvllend is dt ouderen vnf 75 jr duidelijk meer gezondheidsproblemen krijgen. Een derde vn de ouderen voelt zich eenzm Nrmte mensen ouder worden, neemt de grootte vn hun socile netwerk f, door bijvoorbeeld het overlijden vn geliefden of door het wegvllen vn werk of ndere bezigheden. In theorie hebben ouderen drdoor een grotere kns om eenzm te worden. Toch zijn ouderen niet vker (sterk) eenzm dn jongere mensen, wrschijnlijk door een verndering vn wensen en verwchtingen over socile contcten. Bijn een derde vn de ouderen voelt zich mtig of sterk eenzm. Binnen de groep ouderen neemt eenzmheid wel toe met de leeftijd. Ongeveer de helft vn de 85-plussers, voorl de, voelt zich eenzm. Vn vergrijzing nr verzilvering De vergrijzing leidt enerzijds tot problemen, zols ongezond heid, kosten en lsten en de zorgen hierover voor de toekomst. Dr tegenover stt een positieve knt, ook wel verzilvering genoemd. Ouderen brengen vk wrdevolle kennis en ervring in en zetten zich in voor mtschppelijke doelen, ook wel mtschppelijke prticiptie genoemd. Ruim een kwrt vn de ouderen verleent bijvoorbeeld informele hulp n bekenden en een derde is ctief in georgniseerd vrijwilligerswerk. Nr verwchting zullen ouderen in de toekomst nog meer gn prticiperen. Beperkingen zijn voorl beplend voor mtschppelijke prticiptie Niet de ziekten, mr voorl de beperkingen die drmee smenhngen, vormen voor ouderen de belngrijkste obstkels om te prticiperen. Ook spelen mtschppelijke ontwikkelingen en persoonlijke wensen en belemmeringen een rol bij prticiptie. Gezondheid is een belngrijke voorwrde voor prticiptie, mr prticiptie kn ook de gezondheid vn ouderen bevorderen, bijvoorbeeld door de socile contcten die het oplevert. Diverse mnieren om de gezondheid vn ouderen te beïnvloeden De gezondheid vn ouderen is te beïnvloeden vi specten uit hun socile en fysieke omgeving, door hun eigen leefstijl en door persoonsgebonden fctoren, zols de mnier wrop zij omgn met ziekten en beperkingen. Het nbod vn interventies voor Nederlndse ouderen is zeer divers. Interventies zijn enerzijds gericht op het voorkómen vn ziekten en ndoeningen, zols de lndelijke screenings progrmm s en leefstijlinterventies. Anderzijds zijn er interventies gericht op het functioneren vn ouderen, zols interventies gericht op gezond ouder worden in het lgemeen, en interventies die gericht zijn op het ge-friendly mken vn de omgeving. Vn de interventies die in Nederlnd worden ngeboden n ouderen, ontbreekt het overzicht welke interventies het beste bereik hebben en het meest effectief zijn. Leefstijlverndering leidt ook bij ouderen tot gezondheidswinst Ook bij ouderen leidt leefstijlverndering nog tot gezondheidswinst, l zijn de positieve effecten vn leefstijlverndering het grootst ls dt op jonge leeftijd gebeurt. Drbij is leefstijlverndering bij ouderen lstig; het gt immers om lngdurig ingesleten gewoonten. Het Gezond ouder worden in Nederlnd 9
is de vrg of de moeite die het ouderen kost om hun leefstijl te vernderen in lle gevllen opweegt tegen de verbetering vn hun kwliteit vn leven. Er zijn geen Nederlndse interventies bekend die specifiek gericht zijn op roken, lcoholgebruik of gezonde voeding bij ouderen. Leefstijl interventies voor ouderen zijn voorl gericht op bewegen. Interventies gericht op mtige lichmelijke ctiviteit in groepsverbnd blijken het meest effectief te zijn bij ouderen. Preventie richten op risicogroepen Ouderen vnf 75 jr, (lleenstnde) oudere, ouderen met een lg opleidingsniveu en llochtone ouderen zijn groepen ouderen die extr kwetsbr zijn en drmee doelgroepen zijn voor preventiectiviteiten. Behlve voor deze groepen is specifieke ndcht voor oudere mntelzorgers essentieel. De mntelzorger speelt een crucile rol in de ouderengezondheidszorg en deze rol zl in de toekomst lleen mr toenemen. Een vijfde vn de oudere mntelzorgers ervrt zelf gezondheidsproblemen en is dus extr kwetsbr. Grote stijging ntl ouderen in de toekomst Het ntl 65-plussers in Nederlnd zl oplopen vn 2,6 miljoen in 2010 tot 4,5 miljoen in 2050. Het ndeel ouderen in de Nederlndse bevolking zl drmee toenemen vn 16% in 2010 tot 25% in 2050. De levensverwchting voor een 65-jrige zl de komende tijd blijven stijgen. In 2050 zl 40% vn de ouderen 80 jr of ouder zijn, ten opzichte vn ruim een kwrt in 2010. Het bereiken vn de leeftijd vn 65 jr zl in de toekomst een ndere betekenis krijgen, omdt er gemiddeld steeds meer jren gn volgen. Gemeenten hebben een belngrijke rol in ouderengezondheidszorg Medio 2010 is een specifiek rtikel over de ouderengezondheidszorg toegevoegd n de Wet publieke gezondheid (rtikel 5). Hierin is beschreven dt gemeenten zorg drgen voor het monitoren, signleren en voorkómen vn gezondheidsproblemen bij ouderen. In dit rpport is lndelijke informtie opgenomen die ondersteunend kn zijn bij deze tken. Nst lndelijke informtie hebben gemeenten regionle en lokle cijfers nodig om hun gezondheidsbeleid vorm te geven. Ook kn een gemeente ervoor zorgen dt de oudere inwoners betrokken worden in de beleidsplnnen, om te peilen wt er echt toe doet voor ouderen. Bijn 95% vn de ouderen woont zelfstndig Het ndeel ouderen dt in een verzorgings- of verpleeghuis woont, is sinds 1995 gehlveerd. In 2008 woonde bijn 95% vn de ouderen zelfstndig. In dit rpport ligt de ndruk op deze grote groep zelfstndig wonende ouderen. Ontwikkelingen in onder ndere woonzorgconcepten en technologie zorgen voor een vervging vn de scheidslijn tussen zelfstndig wonende ouderen en ouderen in een instelling. Deze trend zl zich voortzetten in de toekomst. Zorg zonder verblijf wordt intensiever Het merendeel vn de ouderen mkt gebruik vn curtieve zorg, zols huisrtsenzorg, medischspecilistische zorg of frmceutische zorg. Een veel kleiner deel vn de ouderen ontvngt zorg gericht op ondersteuning bij beperkingen. Zo ontvngt een vijfde vn de ouderen zorg zonder verblijf in de vorm vn huishoudelijke hulp, verpleging en/of verzorging, en 6% ontvngt mntel zorg. De hoeveelheid zorg die een oudere krijgt, is in de periode 2000-2007 sterker gestegen bij zelfstndig wonende ouderen met zorg zonder verblijf dn bij ouderen in verplegings- en verzorgingshuizen. Dit komt door een combintie vn een verminderd gebruik vn zorg met verblijf, technologische ontwikkelingen, verkorting vn de ligduren in ziekenhuizen en een stijgend ntl ziekenhuisbehndelingen. 10 Gezond ouder worden in Nederlnd
1 Inleiding 1.1 Anleiding en chtergrond Preventieve gezondheidszorg voor ouderen sinds medio 2010 in de Wpg De Wet publieke gezondheid (Wpg) is sinds juli 2010 uitgebreid met een rtikel over publieke gezondheidszorg voor ouderen (rtikel 5). Anleiding voor deze wetswijziging ws een mendement vn de Tweede Kmer: het Amendement-Knt. Hierin werd voorgesteld om ouderen ls specifieke doelgroep te benoemen in de Wpg. Hierbij is een belngrijke rol voor gemeenten weggelegd. In het toegevoegde wetsrtikel stt beschreven welke tken gemeenten hebben op het gebied vn de preventieve gezondheidszorg voor ouderen (VWS, 2009):. het systemtisch volgen en signleren vn de gezondheid vn ouderen en gezondheidsbevorderende en bedreigende fctoren; b. het rmen vn de behoeften n zorg; c. vroegtijdige opsporing en preventie vn zowel specifieke stoornissen ls co-morbiditeit; d. het geven vn voorlichting, dvies, instructie en begeleiding; e. het formuleren vn mtregelen om gezondheidsbedreiging te voorkomen. Onder, b en e wordt gemeenten gevrgd om de gezondheid vn ouderen te monitoren, behoeftermingen te mken en lokl beleid voor ouderen te formuleren. Deze ctiviteiten mkten l lnger deel uit vn het gezondheidsbeleid vn gemeenten. Niet lleen binnen ndere beplingen vn de Wpg, mr ook in het kder vn de Wet mtschppelijke ondersteuning (Wmo). De ctiviteiten onder c en d zijn direct gericht op individuele ouderen. Deze ctiviteiten kunnen ook vllen onder de Wmo, mr ook onder de Zorgverzekeringswet (Zvw) en de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), die gericht zijn op respectievelijk de curtieve en lngdurende zorg. Gemeenten hebben vnuit de Wpg de wettelijke tk de fstemming tussen de publieke gezondheidszorg en de curtieve gezondheidszorg te bevorderen. Het ministerie vn Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) bendrukt de rkvlkken met ndere wetgeving en de mogelijkheden om verschillende wetten en regelingen met elkr te combineren om tot een smenhngende preventieve gezondheidszorg voor ouderen te komen (VWS, 2009). Preventieve gezondheidszorg voor ouderen in de preventiecyclus In de Wpg is de verdeling vn verntwoordelijkheden tussen Rijk en gemeenten vstgelegd. In de uitwerking hiervn wordt in de prktijk gewerkt volgens de zogenmde preventiecyclus (zie figuur 1.1). Met de toevoeging vn de preventieve gezondheidszorg voor ouderen n de Wpg kn deze cyclus nu ook worden toegepst op dit beleidsterrein. De vierjrlijkse preventiecyclus begint ltijd met de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) vn het RIVM, wrin de cijfers over de Nederlndse volksgezondheid worden geïntegreerd en genlyseerd. Op Gezond ouder worden in Nederlnd 11
Figuur 1.1 De preventiecyclus. VTV Stnd vn zken en ontwikkelingen volksgezondheid IGZ Stt vn de openbre gezondheidszorg Preventiecyclus Wet publieke gezondheid Rijksnot Prioriteiten voor collectieve preventie Gemeentelijke not s Lokl gezondheidsbeleid bsis vn de VTV stelt de minister vn VWS vervolgens in een lndelijke not Gezondheidsbeleid de lndelijke beleidsprioriteiten vst. Deze not biedt weer ngrijpingspunten voor de lokle not s Gemeentelijk gezondheidsbeleid. De Inspectie voor de Volksgezondheid (IGZ) evlueert vervolgens dit gemeentelijke beleid, wrop een nieuwe lndelijke VTV de volgende cyclus inluidt. De plts vn dit rpport in de preventiecyclus Eind 2009 vroeg het ministerie vn VWS n het RIVM om in de VTV 2010 fzonderlijk ndcht te besteden n de gezondheidstoestnd vn ouderen. Omdt het grootste deel vn de VTV op dt moment l klr ws, kon dt niet lsnog worden ingevoegd. In overleg met het ministerie is toen fgesproken om tegelijkertijd met het verschijnen vn de VTV een fctsheet over de gezondheid vn ouderen op te leveren en een prte rubriek over ouderen op het Ntionl Komps Volksgezondheid (www.ntionlkomps.nl) te reliseren. Drnst heeft het ministerie het RIVM verzocht een rpport over de gezondheid vn ouderen te schrijven. Bij het verschijnen vn dit rpport is de nieuwe preventiecyclus net begonnen; in 2010 verscheen de VTV 2010 en medio 2011 zl de not Gezondheidsbeleid vn het ministerie vn VWS verschijnen. De informtie uit dit rpport, die wordt gepresenteerd op lndelijk niveu, kn drbij op hoofdlijnen ondersteunend zijn. In de lokle not s Gemeentelijk gezondheidsbeleid die vervolgens zullen verschijnen, worden de lndelijke speerpunten vertld nr de lokle wensen, behoeften en mogelijkheden. Voor het vertlen vn cijfers en feiten nr de lokle situtie kn ook gebruik worden gemkt vn instrumenten die specifiek voor regionle of lokle informtie zijn ontwikkeld, zols de regionle VTV s, gezondheidsenquêtes of ouderenmonitors vn GGD en en de Vrg Anbod Anlyse Monitor (VAAM). Drnst kn de Hndreiking Gezonde Gemeente vn het Centrum Gezond Leven (CGL) vn het RIVM gebruikt worden om de vertlslg vn de lndelijke not nr lokle not s te ondersteunen. Deze Hndreiking wordt in 2011 gectuliseerd. Gezond ouder worden ook hoog op de gend vn de Europese Unie De ndcht voor ouderen in het Nederlndse volksgezondheidsbeleid is niet los te zien vn Europese ontwikkelingen. Zo wordt 2012 het Europese jr voor ctief ouder worden en solidriteit tussen generties. Drop vooruitlopend lnceert de EU begin 2011 een proef met een Europees innovtieprtnerschp rond ctief en gezond ouder worden. Doel is ervoor te zorgen dt EU-burgers tegen 2020 twee jr lnger zullen leven in goede gezondheid. De Europese Commissie hecht veel belng n het promoten vn gezond ouder worden. Het bevorderen vn een goede gezondheid gedurende de loopbn vn werknemers en het reliseren vn effectieve en efficiënte gezondheidszorg zijn essentieel om te voorkomen dt werknemers door een slechte gezondheid vervroegd met pensioen gn. Volgens de Europese Commissie heeft dit een direct effect op de prticiptie en productiviteit vn ouderen. 1.2 Uitgngspunten vn dit rpport Zelfstndig wonende ouderen onderwerp vn dit rpport Dit rpport geeft een lndelijk beeld vn de gezondheid vn zelfstndig wonende ouderen vn 65 jr en ouder. Ongeveer 5% vn de ouderen verbleef op 1 jnuri 2008 in een verzorgings- of verpleeghuis (Verweij et l., 2009). 12 Gezond ouder worden in Nederlnd
Zij vllen buiten het bereik vn dit rpport, omdt de preventieve gezondheidszorg voor ouderen zols beschreven in de Wpg zich in eerste instntie niet richt op de groep ouderen in instellingen. Onder zelfstndig wonende ouderen vllen gezonde en vitle ouderen, mr ook ouderen met gezondheidsproblemen en/of beperkingen die nog zelfstndig wonen. Begin 2011 is ook een rpport vn het Socil en Cultureel Plnbureu (SCP) verschenen, dt specifiek gericht is op kwetsbre ouderen in Nederlnd, inclusief ouderen die in instellingen wonen (Vn Cmpen, 2011). Gezond ouder worden ls centrl them In dit rpport is gezond ouder worden de leidrd om de gezondheid vn ouderen te beschrijven. Het ministerie vn VWS onderstreept het mtschppelijk belng vn gezond ouder worden en de Gezondheidsrd onderbouwt het begrip (VWS, 2009; Gezondheidsrd, 2009). De term gezond ouder worden ( helthy geing ) stt voor het proces wrin de knsen op lichmelijke, socile en geestelijke gezondheid worden geoptimliseerd, zodt ouderen ctief n de smenleving kunnen deelnemen en een onfhnkelijk leven kunnen leiden met een goede kwliteit vn leven (SNIPH, 2006). Het gt bij gezond ouder worden niet lleen om het voorkómen en uitstellen vn ziekten en sterfte, mr voorl ook om het voorkómen en terugdringen vn beperkingen in het functioneren en het bevorderen vn de zelfredzmheid, prticiptie en een goede kwliteit vn leven. Oud en ziek, mr niet ongezond Nederlnders leven steeds lnger en ook in de toekomst zl de levensverwchting blijven toenemen (Vn der Lucht & Polder, 2010). Wel blijken mensen steeds vker één of meer ziekten te hebben. Toch gt het hebben vn (chronische) ziekten lng niet ltijd smen met meer beperkingen en voelen mensen zich ook niet per se ongezond. Dit is een belngrijk onderscheid, voorl bij ouderen. Nrmte mensen ouder worden, hebben zij steeds vker te mken met ziekten. Bij ouderen wordt voorl ingezet op het beperken vn de gevolgen vn ziekten en het behoud vn een goede kwliteit vn leven óndnks een ziekte. Dit betekent dt de gezondheidsdoelen bij ouderen, met nme bij de oudste ouderen, nders liggen dn bij de rest vn de bevolking, wrbij ziektepreventie vk de boventoon voert. Dit heeft consequenties voor de keuzes die moeten worden gemkt binnen de ouderengezondheidszorg. Expliciete ndcht voor mtschppelijke prticiptie en kwliteit vn leven In dit rpport richten we ons op twee belngrijke indictoren vn gezond ouder worden: mtschppelijke prticiptie en kwliteit vn leven. Dit zijn brede begrippen die op veel mnieren in te vullen zijn. Bij de uitwerking vn mtschppelijke prticiptie beperken we ons tot het doen vn vrijwilligerswerk in georgniseerd verbnd en het onbetld verlenen vn zorg n bekenden. Andere vormen vn mtschppelijke prticiptie vllen, hoe belngrijk ook, buiten het bereik vn dit rpport. Bij kwliteit vn leven richten we ons op gezondheidsgerelteerde kwliteit vn leven: het functioneren vn personen op fysiek, psychisch en socil gebied en de subjectieve evlutie drvn (Sprngers, 2009). Andere begrippen die smenhngen met gezond ouder worden, zijn zelfstndigheid en zelfredzmheid. Dit zijn lstig meetbre begrippen wr we ons niet expliciet op richten in dit rpport. Gezondheidstoestnd speelt een belngrijke rol bij kwliteit vn leven en prticiptie De kwliteit vn leven en mtschppelijke prticiptie vn ouderen worden beïnvloed door hun gezondheidstoestnd. Door ziekten en beperkingen kunnen de prticiptie en kwliteit vn leven fnemen (Sdirj et l., 2009; Hoeymns et l., 2005). Voor prticiptie geldt dt niet zozeer de ziekten, lswel de beperkingen ls gevolg vn ziekten de belngrijkste obstkels vormen (Hoeymns et l., 2005). Ziekten en beperkingen worden weer beïnvloed door determinnten, zols leefstijl en de omgeving, en door zorg en preventie. Drnst zijn er (onfhnkelijk vn ziekten) ook rechtstreekse relties tussen determinnten vn gezondheid en kwliteit vn leven en prticiptie. In dit rpport beschrijven we beide soorten determinnten, die dus direct dn wel indirect vn invloed kunnen zijn op de kwliteit vn leven en de prticiptie vn ouderen. Dé oudere bestt niet In dit rpport mken we zo veel mogelijk onderscheid tussen verschillende groepen ouderen. Dé oudere bestt immers niet. In hoofdstuk 2 besteden we expliciet ndcht n de diversiteit onder ouderen. In de drop volgende hoofdstukken mken we wr mogelijk onderscheid nr leeftijd (65-74, 75-84, 85+), geslcht (indien relevnt), socileconomische sttus en regio binnen Nederlnd. In sommige hoofdstukken bespreken we interntionle verschillen en verwchte toekomstige ontwikkelingen. 1.3 Leeswijzer per hoofdstuk Cijfers en feiten in perspectief in hoofdstuk 2 In hoofdstuk 2 geven we een beschrijving vn Nederlndse ouderen n de hnd vn een ntl socildemogrfische kenmerken en schetsen we verwchte toekomstige ontwikkelingen in de vergrijzing en de levensverwchting. Vervolgens pltsen we deze cijfers over de hele groep ouderen in perspectief. Gezond ouder worden in Nederlnd 13
Prticiptie en kwliteit vn leven in hoofdstuk 3 In hoofdstuk 3 geven we de stnd vn zken vn de door Nederlndse ouderen ervren kwliteit vn leven. Ook gn we in op hun mtschppelijke prticiptie, zols het verlenen vn mntelzorg en informele zorg. Vervolgens geven we een overzicht vn wt er bekend is over determinnten vn prticiptie en kwliteit vn leven. In de rest vn het rpport richten we ons op gezondheidsgerelteerde determinnten vn kwliteit vn leven en prticiptie. Conclusie, discussie en nbevelingen in hoofdstuk 8 In het slothoofdstuk worden de bevindingen in de voorgnde hoofdstukken smengevt en met elkr in verbnd gebrcht. Dit leidt tot een discussie met nknopingspunten voor gemeentelijk beleid. Ziekten, ndoeningen en beperkingen in hoofdstuk 4 In hoofdstuk 4 geven we een beeld vn de beperkingen en de belngrijkste ziekten en ndoeningen bij ouderen en hoe deze zich ontwikkelen. We gn onder ndere in op lichmelijke en cognitieve beperkingen, lichmelijke en psychische ziekten en ndoeningen, chronische ndoeningen, multimorbiditeit en verlies n gezonde levensjren bij verschillende ziekten. Determinnten vn gezondheid in hoofdstuk 5 In hoofdstuk 5 beschrijven we de belngrijkste determinnten vn ziekten, ndoeningen en beperkingen bij ouderen. We bespreken eerst in welke mte specten vn de socile en fysieke omgeving vn invloed zijn op de gezondheid vn ouderen. Hierbij gn we onder ndere in op socile contcten, socile steun en eenzmheid. Vervolgens beschrijven we specten vn de leefstijl vn ouderen: bewegen, voeding, lcoholgebruik en roken. Tot slot gn we in op persoonsgebonden fctoren, zols zelf mngement, en beschrijven we het vóórkomen vn overgewicht, hoge bloeddruk en een ongunstig cholesterol bij ouderen. Zorg in hoofdstuk 6 In hoofdstuk 6 geven we een globl overzicht vn de zorg die zelfstndig wonende ouderen krijgen. Drbij bespreken we eerst het zorggebruik dt tot doel heeft om een ndoening te genezen, dn wel te voorkomen dt de ndoening verslechtert of tot complicties leidt. Vervolgens besteden we ndcht n het zorggebruik dt gericht is op het omgn met beperkingen. Hier komt ook het gebruik vn voorzieningen uit de Wmo n bod. Ten slotte stn we stil bij het zorggebruik vn ouderen met complexe problemtiek. Preventie en interventies in hoofdstuk 7 In dit hoofdstuk geven we een overzicht vn het huidige nbod vn interventies in Nederlnd die specifiek gericht zijn op ouderen. Vervolgens gn we in op het bereik en de effectiviteit vn dit nbod vn interventies. Bij vier problemen gn we in detil in op de (kosten)effectiviteit vn verschillende soorten interventies bij ouderen. Het gt om de them s vllen, inctiviteit, depressie en eenzmheid. 14 Gezond ouder worden in Nederlnd
2 Ouderen nu en in de toekomst Csper Schoemker en Eveline vn der Wilk 2.1 Inleiding Cijfers over ouderen in perspectief Dit rpport gt over een grote groep inwoners vn Nederlnd die mr één ding gemeen hebben: ze zijn ten minste 65 jr geleden geboren. Het is een grote groep die de komende decenni nog verder zl groeien. In dit hoofdstuk geven we eerst een overzicht vn de getlsmtige ontwikkeling vn het ntl ouderen. Hierbij is voorl gebruikgemkt vn de bevolkingsprognoses vn het Centrl Bureu voor de Sttistiek (CBS). Vervolgens pltsen we deze cijfers in perspectief. 2.2 Ontwikkeling vn het ntl ouderen in Nederlnd Bijn 2,6 miljoen ouderen in 2010 Op 1 jnuri 2010 telde Nederlnd bijn 2,6 miljoen ouderen. Bijn 16% vn de bevolking ws op dt moment ouder dn 65 jr. Vn lle 65-plussers is meer dn een kwrt 80 jr of ouder, wt neerkomt op 4% vn de bevolking. Vn lle ouderen is 43% mn en 57% vrouw. Hoe hoger de leeftijd, hoe groter het ndeel in de bevolking. Vergrijzing: in 2050 ongeveer 4,5 miljoen ouderen In 2011 worden de eerste leden vn de zogenmde bbyboomgenertie (de genertie geboren n de Tweede Wereldoorlog) 65 jr. Mede door deze geboortegolf zl het ntl ouderen in Nederlnd de komende decenni sterk toenemen. Rond 2040 zl het grootste ntl ouderen worden bereikt. Volgens de meest ctuele CBS-prognose (december 2010) groeit hun ntl in dertig jr tijd vn bijn 2,6 miljoen nr 4,6 miljoen. Dt is iets meer dn een kwrt vn de totle bevolking. N 2040 zet een dling in (Vn Duin & Grssen, 2010). In 2050 zullen er 4,5 miljoen ouderen zijn; 25% vn de Nederlndse bevolking is dn ouder dn 65 jr. Niet lleen worden we gemiddeld ouder, ook de groep oudste ouderen groeit gestg. Het ndeel 80-plussers binnen de groep 65-plussers zl vnf ongeveer 2025 sterk stijgen, vn een kwrt tot ruim 40% in 2050. Steeds meer mensen worden ouder dn honderd Ook het ntl 100-plussers zl de komende jren verder toenemen (zie tekstblok 4.2 in hoofdstuk 4). Begin 2010 telde Nederlnd 1.743 inwoners vn 100 jr of ouder (Grssen & Hrmsen, 2010). Dt wren er 115 meer dn een jr eerder. Voor het eerst in lnge tijd groeide het ntl mnnelijke 100-plussers, l is vn lle 100-plussers nog steeds slechts één op de zeven mn. De oudste vrouw vn Nederlnd is geboren in 1901, de oudste mn in 1902. Vnf 2046, ls de eerste bbyboomers 100 jr worden, zl het ntl 100-plussers snel toenemen. Gezond ouder worden in Nederlnd 15
Figuur 2.1 Regionle prognoses vn percentge ouderen per gemeente in 2010 en 2040 (Bron: CBS SttLine; www.zorgtls.nl). 2010 2040 Percentge vn de bevolking 8-16 16-21 21-26 >=26 provincies Percentge vn de bevolking <16 16-21 21-26 26-33 provincies Nederlnd minder vergrijsd dn veel ndere EU-lnden Nederlnd is minder vergrijsd dn veel ndere lnden in de EU-27. Dit heeft voor een deel te mken met het echoeffect vn de bbyboomgenertie. Een gestegen levensverwchting, gecombineerd met een hoog vruchtbrheidscijfer tijdens de fgelopen decenni, heeft ervoor gezorgd dt Nederlnd minder snel vergrijst dn lnden wr het vruchtbrheidscijfer dlde en tegelijkertijd de levensverwchting steeg, zols Itlië. In 2009 is in de EU-27 ls geheel 17% vn de bevolking 65 jr of ouder (vergeleken met 9% in 1960). Lnden met het grootste percentge ouderen zijn Duitslnd en Itlië (rond de 20%). De kleinste percentges zijn te vinden in Ierlnd en Slowkije (Eurostt, 2011; WHO-HFA, 2011). Anzienlijke regionle verschillen in vergrijzing De bovenstnde cijfers geven een lndelijk beeld vn het ntl ouderen nu en in de toekomst. Voor veel regio s geldt een fwijkende situtie. Zo tellen nieuwe gemeenten ls Almere in verhouding weinig ouderen, terwijl de vergrijzing in regio s ls Zeelnd en Groningen veel hrder gt (zie figuur 2.1). 2.3 Levensverwchting Gemiddeld leven 65-jrigen in Nederlnd nog bijn twintig jr De resterende levensverwchting op 65-jrige leeftijd is in 2010 voor mnnen nog 17,6 jr en voor 20,8 jr. Vrouwen vn 65 jr leven dus gemiddeld 3,2 jr lnger dn mnnen. Gemiddeld hebben 65-jrigen nog 19,3 jr te leven (Vn Duin & Grssen, 2010). De levensverwchting stijgt Tussen 2010 en 2050 neemt de levensverwchting vn 65-jrige mnnen met 3,5 jr toe, vn 17,6 nr 21,1 jr. Bij bedrgt deze toenme 2,8 jr, vn 20,8 nr 23,6 jr. De levensverwchting op 80-jrige leeftijd bedrgt in 2050 9,5 jr voor mnnen en 11,1 jr voor 16 Gezond ouder worden in Nederlnd
(Vn Duin & Grssen, 2010). De levensfse n het 65e jr beslt drmee een steeds groter deel vn het leven; vn slechts een tiende in 1970 tot een kwrt in 2050. De getlsverhouding tussen de werkzme bevolking en de ouderen, dit wordt ook wel grijze druk genoemd, verschuift drmee ook. Op dit moment is de grijze druk ongeveer 25%: per 100 mensen tussen de 20 en 64 jr zijn er 25 mensen 65 jr of ouder. De grijze druk zl oplopen tot 47% in 2050 (Vn Duin & Grssen, 2010). Op mtschppelijk niveu heeft dt belngrijke socileconomische consequenties, bijvoorbeeld voor de druk op de rbeidsmrkt, de bemensing vn de zorg en de betlbrheid vn de pensioenen. Figuur 2.2 Trend in levensverwchting bij 65 jr, voor Nederlnd en de EU-27, 1980-2009 (Bron: WHO-HFA, 2011). jren 21 19 17 15 De resterende levensverwchting bij 65 jr ligt ongeveer op Europees gemiddelde De levensverwchting voor een 65-jrige in Nederlnd ligt voor zowel mnnen ls net iets boven het gemiddelde in de EU-27 (zie figuur 2.2). De resterende levensverwchting bij 65 jr is de fgelopen decenni bij Nederlndse verslechterd ten opzichte vn ndere EU-lnden. 13 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 Nederlndse mnnen Nederlndse EU-mnnen EU- Tekstblok 2.1: Gevolgen vergrijzing overdreven door mnier vn berekenen In de politiek en in het mtschppelijk debt wordt de vergrijzing veell ls een lst voor de smenleving gezien. De zorg en de pensioenen dreigen door de vergrijzing onbetlbr te worden. Ouderen zijn hiervn de dupe, mr voorl ook de oorzk. Onlngs verscheen in Science het rtikel Remesuring Aging, wruit een heel nder geluid klinkt (Snderson & Scherbov, 2010). De uteurs menen dt de huidige voorspellingen vn mtschppelijke kosten door de vergrijzing op misleidende informtie worden gebseerd. Bij de huidige berekeningen wordt de Old-Age Dependency Rtio (OADR) gebruikt. Deze mt impliceert dt mensen vnf hun 65e fhnkelijk zijn vn de werkende bevolking. Er wordt dus voorbijgegn n het feit dt veel mensen ook n hun 65e fit en gezond zijn en sterker nog: dt zij zich juist nog zeer verdienstelijk mken voor de mtschppij, bijvoorbeeld in de vorm vn mntelzorg. De uteurs pleiten drom voor een nieuwe mt, de Adult Disbility Dependency Rtio (ADDR). Dit getl drukt de verhouding uit tussen het ntl mensen dt hulp nodig heeft en het ntl mensen dt hulp kn geven. Deze mt houdt ook rekening met het feit dt ouderen in toenemende mte gezond kunnen zijn op ltere leeftijd en met een lngere levensduur. Als de gevolgen vn het ouder worden gebseerd worden op de ADDR, komt een getl uit de bus dt bijn vier vijfde lger is dn bij berekeningen met de OADR (0,12 in plts vn 0,53 in de voorspelling voor 2045-2050). De wrde vn ouderen voor de mtschppij wordt steeds vker erkend. Uit het World Alzheimer Report 2010 blijkt bijvoorbeeld dt mntelzorg onmisbr is om de dementiezorg betlbr te houden, zeker met het oog op een kostenstijging vn 70% voor de komende 20 jr die het RIVM becijferde (Wimo & Prince, 2010). Een vijfde vn de mntelzorgers in Nederlnd is ouder dn 65 jr (zie hoofstuk 3). Het rpport beschrijft de wereldwijde economische impct vn dementie. Voor het eerst is hierbij de finnciële wrde vn mntelzorg in de berekeningen meegenomen. Hieruit blijkt dt, ls we mntelzorgers zouden betlen voor zorg, de dementiezorg in rijke lnden 67% duurder zou zijn. Nederlnd besprt hierdoor zo n drie miljrd euro per jr op de dementiezorg. Alzheimer Nederlnd vindt dt de overheid de enorme wrde vn mntelzorgers veel meer moet koesteren. Uit onderzoek blijkt nmelijk dt bijn zes op de tien mntelzorgers vn dementerenden nvullende ondersteuning wil. Vn deze mntelzorgers is 18% dusdnig overbelst, dt het risico s oplevert voor de gezondheid vn zowel de mntelzorger ls de ptiënt (Zwnswijk et l., 2009). Gezond ouder worden in Nederlnd 17
Figuur 2.3 Levensverwchting bij 65 jr per gemeente, 2005-2008 (Bron: CBS, gegevens bewerkt door het RIVM; www.zorgtls.nl). Figuur 2.4 Levensverwchting en gezonde levensverwchting voor mnnen en vn 65 jr in 2008 (Bron: CBS SttLine, 2010). jren 25 20 15 Jren (gemiddelde is 19,3) < 18,5 18,5-19,5 19,5-20,5 20,5-21,5 >= 21,5 GGD-regio's 10 5 0 mnnen Geen grote regionle verschillen in resterende levensverwchting op 65-jrige leeftijd Er zijn in Nederlnd niet l te grote regionle verschillen in levensverwchting op 65-jrige leeftijd. Gemeenten met een boven- dnwel ondergemiddelde levensverwchting liggen redelijk verspreid over het lnd (zie figuur 2.3). Gemiddelde levensduur is niet zomr te vertlen nr individuele personen In dit rpport doen we uitsprken over de gemiddelde levensduur vn beplde groepen ouderen. De spreiding binnen die groepen is echter groot: er zijn grote individuele verschillen. Voorf is nooit precies te voorspellen wnneer iemnd zl overlijden. Wnneer het bijvoorbeeld bij kwetsbre ouderen op één terrein mis gt, gt het vk snel verder bergfwrts (Vn Cmpen, 2011). Door chterf nr de periode vlk vóór het sterven te kijken, kunnen de mensen in de omgeving vk wel zien wr en hoe het misging. Mr op het moment zelf is dt vk niet goed te zeggen; ook niet op grond vn gemiddelden uit onderzoek. 2.4 Gezonde levensverwchting Gezonde levensverwchting geeft nuwkeuriger beeld vn volksgezondheid De levensverwchting is een goede lgemene indictor vn de volksgezondheid vn een lnd, mr geeft geen informtie over de gezondheidstoestnd wrin de levensjren worden doorgebrcht. Om in de huidige tijd vn uitgestelde sterfte toch een goed beeld te geven vn de volksgezondheid, is drom de gezonde levensverwchting ls nvullende mt ontwikkeld (Bruggink et l., 2009). totle levensverwchting (lv) lv in ls goed ervren gezondheid lv zonder lichmelijke beperkingen lv zonder chronische ziekten lv in goede geestelijke gezondheid Vier soorten gezonde levensverwchting De gezonde levensverwchting kn op verschillende mnieren worden geopertionliseerd (Robine & Romieu, 1998). Het CBS gebruikt vier mten: De levensverwchting in goede ervren gezondheid op een beplde leeftijd is het ntl jren dt een persoon vn die leeftijd nr verwchting (nog) zl leven in goede ervren gezondheid. De levensverwchting zonder chronische ziekten op een beplde leeftijd is het ntl jren dt een persoon vn die leeftijd nr verwchting (nog) zl leven zonder chronische ziekten. De levensverwchting zonder lichmelijke beperkingen op een beplde leeftijd is het ntl jren dt een persoon vn die leeftijd nr verwchting (nog) zl leven zonder lichmelijke beperkingen (Bruggink et l., 2009). De levensverwchting in goede geestelijke gezondheid (LGGG) op een beplde leeftijd is het ntl jren dt een persoon vn die leeftijd nr verwchting (nog) zl leven in goede geestelijke gezondheid. Voor de berekening vn de LGGG worden gegevens gebruikt uit de MHI-5 (Mentl Helth Inventory-5), die de lgemene psychische gezondheidstoestnd in een bevolking meet. Ruim de helft vn de jren n 65e jr in goede ervren gezondheid Vnf hun 65e jr leven mensen gemiddeld nog ruim 19 jr (zie prgrf 2.2). Drvn brengen ouderen 18 Gezond ouder worden in Nederlnd
gemiddeld 11 jr door in goede ervren gezondheid, 12 jr zonder lichmelijke beperkingen, 4 jr zonder chronische ziekten en 17 jr in goede geestelijke gezondheid (zie figuur 2.4). 2.5 Vn zelfstndig tot hulpbehoevend Een kleine groep ouderen woont niet zelfstndig Op 1 jnuri 2008 woonden 113.000 personen vn 65 jr en ouder in een verzorgings- of verpleeghuis (Verweij et l., 2009). Dit betreft bijn 5% vn lle 65-plussers en bijn 15% vn de 80-plussers. Vrouwen vormen de ruime meerderheid, voorl in de hoogste leeftijdsctegorieën. Een klein ndeel vn de ouderen woonde in een ndere instelling, zols een psychitrisch ziekenhuis of een inrichting voor verstndelijke gehndicpten. In totl woonde het overgrote deel vn de ouderen (bijn 95%) zelfstndig. In dit rpport gt zols gezegd de meeste ndcht uit nr deze groep. Het grootste deel vn de ouderen is redelijk zelfstndig Er zijn enkele ongemkken die bij grote groepen ouderen voorkomen, zols chteruitgnde ogen. Mr dt is vk met hulpmiddelen eenvoudig op te lossen. Zo drgen bijn lle ouderen een bril of contctlenzen (zie hoofdstuk 6). Fysieke hulpmiddelen, zols een stok of rolltor, kunnen ook zo worden gezien. Ongeveer 80% vn de ouderen slikt voorgeschreven medicijnen. In veel gevllen niet voor een specifieke ziekte, mr voorl ter voorkoming of vermindering vn klchten ls hoge bloeddruk of slpeloosheid. Het grootste deel vn de ouderen is, eventueel met medicijnen of hulpmiddelen, in stt voor zichzelf te zorgen. Over die groep ouderen gt dit rpport voorl. Tussen gezond en ziek: kwetsbre ouderen Midden in die glijdende schl tussen die twee uitersten de zelfstndige gezonden en de zorgbehoevende zieken is er een tussengroep. Er zijn verschillende benmingen voor, zols kwetsbre ouderen (Vn Cmpen, 2011), of fril elderly. Het gt dn om een groep die zelfredzm is, mr die wel een vergrote kns loopt om binnen fzienbre tijd zorgfhnkelijk te worden. Oorzken zijn vn verschillende rd: beginnende dementie, een zieke mntelzorger, een vl vn de trp, verhuizing vn kinderen, et ceter. Deze kwetsbre ouderen vormen, nst de gezonde ouderen, een belngrijke doelgroep in dit rpport. Een deel vn hen ontvngt een vorm vn extrmurle zorg, ook wel zorg zonder verblijf genoemd. Een vijfde vn de ouderen ontvngt zorg zonder verblijf In 2007 ontving een hlf miljoen ouderen zorg zonder verblijf (CBS SttLine, 2010). Dit is circ 20% vn lle ouderen. Bijn drie kwrt vn de ouderen met zorg zonder verblijf ontvngt huishoudelijke hulp. De helft hiervn ontvngt lleen huishoudelijke hulp, de ndere helft ontvngt huishoudelijke hulp in combintie met verpleging en/of verzorging. Een kwrt vn de ouderen die gebruik mkt vn zorg zonder verblijf ontvngt lleen verpleging en/of verzorging (zie ook hoofdstuk 6). Verschuiving vn zorg met verblijf nr zorg zonder verblijf Er is een duidelijke verschuiving vn zorg met verblijf nr zorg zonder verblijf bij ouderen (zie ook hoofdstuk 6). Ondnks de vergrijzing is tussen 1995 en 2010 het ntl ouderen dt in een verpleeg- of verzorgingshuis woont gedld. Het ntl ouderen dt zorg zonder verblijf ontvngt is in deze periode gestegen. Het wordt overigens steeds lstiger om een strikt onderscheid n te brengen tussen zorg zonder verblijf en zorg met verblijf, onder ndere door ontwikkelingen in woonzorgconcepten en technologie. 2.6 Cijfers over ouderen in perspectief Dé oudere bestt niet Zols dé Nederlnder niet bestt, bestt ook dé Nederlndse oudere niet. Er zijn grote onderlinge verschillen. Denk n sportieve echtpren die de ene n de ndere reis mken, mensen die dg en ncht voor hun zieke prtner zorgen en hulpbehoevende dementerende bewoners vn een verpleeghuis. Dt betekent dt lgemeen geldende uitsprken over dé oudere niet mogelijk zijn. Die zult u in dit rpport dn ook vrijwel niet ntreffen. In deze prgrf bekijken we het diffuse begrip ouderen vn verschillende knten en pltsen we de voorgnde cijfers in perspectief. We lten een genunceerder beeld zien vn deze groep, hoe dit beeld in het verleden vernderde en hoe het in de toekomst opnieuw zl vernderen. Genertie ouderen verndert Ouderen vormen, net ls jongeren of ndere leeftijdsgroepen, een zich steeds vernieuwende doelgroep voor beleid. En in die zich vernieuwende doelgroep zijn genertiewisselingen te zien. Dt geldt bijvoorbeeld voor het ndeel mensen dt ctief is binnen een kerk. De ontkerkelijking onder jongeren en jongvolwssenen in de ltste decenni leidde tot vergrijzing vn de kerkelijke groeperingen. Op termijn zl de ontkerkelijking ook bij ouderen veel zichtbrder worden. Dtzelfde geldt ook voor de genoten opleiding; nieuwe generties ouderen zijn gemiddeld hoger opgeleid en in veel gevllen beter bekend met de nieuwe (socile) medi. Wij zijn zelf de ouderen vn 2050 In dit rpport gn we niet lleen in op de ouderen vn 2011, mr ook op de ouderen in de toekomst, zeg 2020 of 2050. Bij het kijken in de toekomst treedt bij ons ls Gezond ouder worden in Nederlnd 19
schrijvers, en bij u ls professionele lezer, een interessnte perspectiefwisseling op. Als we het hebben over de ouderen vn 2011, mken wij dr ls schrijvers en professionele lezers geen deel vn uit. Het gt over nderen, wrvn sommigen dichtbij, zols ouders en grootouders. Mr dt verschuift in de toekomstscenrio s. Hoe verder we de toekomst in kijken, hoe groter de kns dt we het (ook) over ons zelf hebben. Vn de huidige beroepsbevolking vn 2011 zl in 2050 vrijwel iedereen deel uitmken vn de doelgroep vn dit rpport, of zijn overleden. En dt geldt dus ook voor u en voor ons. Drmee komen we ook op de vrg of de oudere vn 2050 nog dezelfde zl zijn ls die vn 2011. We verwchten vn niet. Net zols degenen die op dit moment 65 worden, ook wel ngeduid ls de bbyboomgenertie, wrschijnlijk nders ouder worden dn de ouderen die zijn geboren vlk vóór de Tweede Wereldoorlog, of nog eerder. De pensionering ls strt vn een tweede jeugd? De stijgende levensverwchting heeft ook op individueel niveu consequenties. Iemnd die 65 werd in 1970, hd gemiddeld nog 15 jr voor de boeg. Inmiddels is dt opgelopen tot 19 jr en dt stijgt nog verder tot 22 jr in 2050. Dt is een zeer lnge periode. En omdt tot op heden het werkzme leven n het bereiken vn de 65-jrige leeftijd voor de meesten voorbij is, en doorgns ook de eventuele kinderen het huis uit zijn, is het een periode met minder verntwoordelijkheden en mits de gezondheid dt toelt dus ook veel vrijheid. Voor veel mensen die dit jr 65 worden in een goede gezondheid, geldt niet dt ze het rustig n gn doen. Integendeel: voor een deel vn hen begint een soort tweede jeugd. Ze benutten de mogelijkheden om (lsnog) te gn reizen, te gn studeren of een hobby te ontwikkelen. Deze ouderen zijn te vergelijken met de jongere genertie vn deze tijd; ze hebben geen verplichtingen en zijn finncieel in stt om te consumeren (Vollebergh, 2008). Het is drom ook commercieel een zeer interessnte doelgroep. Het gt voorl over deze groep ls er in rpporten wordt geschreven over mtschppelijk ctief of succesvol ouder worden. niet zomr te hlen. Niet lleen ouders en grootouders sterven, of zijn gestorven, mr nu zijn het ook steeds vker vrienden en leeftijdsgenoten die overlijden. Door de nderende dood is dit ook een levensfse vn terugkijken en de blns opmken. Het is een fse wrin mensen met zingevingsvrgen worstelen en op zoek gn nr ntwoorden (zie tekstblok 5.2). Ook gn mensen ndenken over wensen rondom hun eigen levenseinde. Dit zijn de onderwerpen die er voor ouderen echt toe doen. Tot slot: de oudere ls zorgverlener In dit rpport zullen we uitgebreid ingn op ziekten, beperkingen en zorggebruik vn ouderen. Mr dt beeld moet wel wt genunceerd worden. Immers: met veel vn de mensen boven de 65 jr gt het gewoon goed. Een groot deel vn hen speelt een belngrijke mtschp pelijke rol. Zo verleent een kwrt vn de ouderen informele zorg. Anders gezegd: er zijn onder ouderen minstens zo veel ouderen die informele zorg verlenen ls ouderen die AWBZ- of Wmo-zorg ontvngen. En met de verdere vergrijzing zl het ntl en ndeel mtschppelijk ctieve ouderen nog verder stijgen. Dt is misschien wel de belngrijkste uitdging voor beleid: die verborgen mtschppelijke rol vn ouderen zichtbr mken en ouderen drin prktisch ondersteunen. Is een 65-jrige in 2050 nog een oudere? Zols gezegd, zijn ouderen in dit rpport gedefinieerd ls mensen vn 65 jr en ouder. Dit is geen vststnde definitie. Deze leeftijdsgrens is gekoppeld n de pensioengerechtigde leeftijd. Het is de vrg of deze definitie ook in 2050 nog gehnteerd wordt. De pensioengerechtigde leeftijd zl de komende jren immers gn stijgen. Als dit rpport in 2050 zou zijn geschreven, behoorden mensen wrschijnlijk ps tot de groep ouderen ls ze 70 worden. Een levenfse vn terugblikken en betekenis geven In de levensfse n het 65e jr komt de eindigheid vn het leven ineens veel dichterbij, l is dt uit de kille cijfers 20 Gezond ouder worden in Nederlnd