Taal: vakspecifieke toelichting en tips Taalverwerving en -onderwijs verlopen als het ware in cirkels: het gaat vaak om dezelfde inhouden, maar de complexiteit en de mate van beheersing nemen toe. Anders gezegd: het onderwijs in Nederlandse taal is er op gericht dat kinderen in de beheersing van deze taal in en buiten school steeds competentere taalgebruikers worden (http://tule.slo.nl/nederlands/c-k-kdnederlands.html). Met deze kennis als uitgangspunt is het mogelijk om de suggesties voor de hele taak in meerdere leerjaren in te zetten. De eisen t.a.v. de uitvoering van de taak zullen naarmate de leerjaren vorderen toenemen. Hierdoor is het mogelijk om de taalmethodes minder star te gebruiken, door ze aan te passen aan het ontwikkelingsniveau van de leerling. Aan leerlingen in groep 4 die al verder dan hun leeftijdgenootjes zijn op een bepaald taalaspect, kunnen hogere eisen gesteld worden en inhouden aangeboden worden die bijvoorbeeld in leerjaar 5 aan bod komen. In het voorbeeld schrijven van een artikel voor de schoolkrant kunnen lessen uit het leerjaar 4 genomen worden, maar ook lessen uit het leerjaar 5 of hoger. Maar je kunt ook terug in de leerstof van het voorafgaande leerjaar. Tip: Gebruik voor de planning van de activiteiten de overzichten van de methode. Hierin wordt schematisch de leerstof per leerjaar weergegeven. Daardoor krijg je een duidelijk overzicht van de doorgaande lijn van de verschillende taalonderdelen. Het flexibel inzetten van de taalmethode heeft te maken met de functie van taal. Taal dient ter ondersteuning van alle vakken van het basisonderwijs en kan daardoor ook niet los worden gezien van de andere vakken die op de basisschool aan bod komen. Teksten die bij wereldoriëntatie aan bod komen moeten begrepen worden (begrijpend lezen en woordenschat). Een verslag schrijven over een onderwerp vereist naast inhoudelijke zaken ook veel kennis van taalaspecten als spelling en zinsbouw. Ook in de rekenmethode staan opgaven, waarbij kennis van de taal noodzakelijk is. Tip: Lees de (wereldoriënterende) teksten of rekenopgaven goed door met de kinderen. Selecteer van te voren de woorden, die belangrijk zijn om de tekst te begrijpen en biedt die in clusters aan zodat er verbanden gelegd kunnen worden. Geef de kinderen ook de gelegenheid de woorden die ze niet begrijpen te onderstrepen en bespreek ze vervolgens met hen. Laat kinderen vervolgens met de geselecteerde woorden oefenen (woordenschatoefeningen). Vakspecifieke uitwerkingen 99
Als men zich bewust wordt van het belang van taal voor het hele onderwijs, kan de taalmethode op een flexibele wijze ingezet gaan worden en biedt het werken met als uitgangspunt de hele taak veel mogelijkheden om taallessen te koppelen aan de opdrachten die ontstaan uit andere vakken. Taalonderwijs wordt dan functioneel ingezet en de leerlingen ervaren dan de noodzaak ervan, omdat hierdoor zichtbaar wordt gemaakt dat de vaak technische oefeningen uit de taalmethode ter ondersteuning dienen van de betekenisvolle taak. De methodes voor taal bevatten naast reguliere (werk)boeken ook plusboeken of - taken, met daarin uitdagende opdrachten voor kinderen die versneld door de stof gaan. Deze boeken bevatten veel ideeën, die uitermate geschikt zijn om als hele taak te gebruiken. Vaak wordt verondersteld dat kinderen die opdrachten zelfstandig doen, maar door ze te koppelen aan de reguliere leerstof zijn ze ook geschikt voor kinderen die meer instructie en begeleiding nodig hebben. Uitgeverijen geven via de site extra lessuggesties aan, die naast de methode gebruikt kunnen worden: http://www.malmberg.nl/basisonderwijs/mijn-malmberg/mijn-malmberg.htm http://www.taalkabaal.nl/ In de leerlijn schrijven en spreken en luisteren van de taalmethode worden veel suggesties gegeven die als hele taak gebruikt kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn: de weg uitleggen, een telefoongesprek voeren, een handleiding schrijven, een zakelijke brief met een klacht schrijven. Op de site van Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) worden suggesties genoemd bij de uitwerking van de kerndoelen Nederlands (Tule), per leerjaar, die goed te gebruiken zijn als hele taak. http://tule.slo.nl/nederlands/f-kdnederlands.html Informatie over de referentieniveaus en de uitwerking daarvan zijn te vinden op: http://www.taalenrekenen.nl/ Uitgewerkte voorbeelden vind je op: http://www.taalenrekenen.nl/ref_niveaus_taal/voorbeeldmateriaal/ www.taalpilots.nl Methoden voor wereldoriëntatie bieden vaak suggesties voor verwerkingsopdrachten, die aan de taaloefeningen gekoppeld kunnen worden. Door bij het begeleiden 100 Uitdagend gedifferentieerd vakonderwijs
en beoordelen van deze opdrachten naast de inhoud en de creativiteit ook aandacht te besteden aan taalaspecten als spelling en grammatica, worden deze opdrachten optimaal benut. Op deze wijze wordt tegemoet gekomen aan totaalonderwijs en wordt ervoor gezorgd dat leerlingen het belang van goed taalonderwijs als functioneel ervaren. Zie voor voorbeelden ook: http://www.docentenplein.nl/lesmateriaal/basisschool Referentieniveaus taal en Interactief taalonderwijs in relatie tot De hele taak eerst Taal is een belangrijk onderdeel van het onderwijs. Het bepaalt voor een belangrijk deel het schoolsucces van leerlingen (Verhoeven, Aarnoutse & Wagenaar, 2000). Taal speelt in alle vakken een cruciale rol bij het verwerven van kennis en vaardigheden en heeft een sociale functie (http://tule.slo.nl/nederlands/c-k- KDNederlands.html). Communiceren, zowel schriftelijk als mondeling en lezen zijn basisvaardigheden om goed mee te kunnen doen in de maatschappij. Goed taalonderwijs is daarom van groot belang. Om het niveau van het taalonderwijs op de scholen te verhogen is in opdracht van het ministerie van OCW het referentiekader taal vastgesteld (Meijerink, Letschert, Rijlaarsdam, van den Bergh, van Streun, 2009). Hier is in kaart gebracht welke basiskennis en -vaardigheden m.b.t. taal gelden voor alle leerlingen in het hele onderwijs, van basisschool tot het hoger onderwijs. Aan de hand van richtlijnen (de referentieniveaus) wordt omschreven wat de leerlingen voor deze vakken moeten kennen en kunnen. Er worden vier domeinen onderscheiden: mondelinge taalvaardigheid, lezen, schrijven en begrippenlijst en taalverzorging. Op veel scholen wordt de taalmethode gebruikt om al deze deelaspecten van taal aan bod te laten komen en zo te voldoen aan de eisen die wettelijk gesteld worden. Veelal worden de deelvaardigheden via de taalmethode afzonderlijk en in aparte lessen met korte oefeningen aangeboden. Kritiek hierop is dat de taalmethodes te mechanisch zijn en weinig liefde voor taal laten zien (Smits en Van Koeven, 2014). Kinderen worden niet taalvaardig door op een technische manier bezig te zijn met taal, maar door verschillende taalaspecten met elkaar in verband aangeboden te krijgen en door de leerlijnen zo dicht mogelijk te laten aansluiten bij het proces van natuurlijke taalontwikkeling van kinderen. Interactief taalonderwijs komt hier aan tegemoet (Verhoeven, Aarnoutse & Wagenaar, 2000). Uitgangspunt van interactief taalonderwijs is dat kinderen taal leren door taal te gebruiken in interactie met Vakspecifieke uitwerkingen 101
anderen. De pijlers zijn: betekenisvol leren, sociaal leren en strategisch leren (Sijtstra, Aarnoutse & Verhoeven, 1999). Werken met als uitgangspunt De hele taak eerst, sluit aan bij de drie uitgangspunten van interactief taalonderwijs. Doordat voor kinderen de eindtaak bekend is, wordt leren betekenisvol. Er wordt door het einddoel zichtbaar te maken, duidelijk gemaakt waarom de deelgebieden van taal aangeboden en geleerd moeten worden. De individuele lessen staan in dienst van de praktijk en sluiten aan bij de wereld waarin zij leven (betekenisvol leren). Gedurende het proces worden kennis en vaardigheden geleerd die de leerlingen over moeten dragen naar deze specifieke situatie. Leerlingen leren hierdoor dat de leerstof van de individuele lessen omgezet kan worden naar andere situaties (strategisch leren). Het leren op deze manier vindt plaats in samenspraak en samenwerking met anderen. De leerkracht speelt een rol in het geven van instructies, maar ook medeleerlingen kunnen kennis en vaardigheden aan medeleerlingen overbrengen. Vanwege de gedifferentieerde opbouw van de lessen wordt uitgegaan van verschillen tussen de leerlingen en kan hier op ingespeeld worden door gebruik te maken van elkaars kennis en vaardigheden (sociaal leren). Kinderen worden zich hierdoor meer bewust van hun eigen leergedrag en gestimuleerd te reflecteren op wat en hoe ze leren en welke kennis en vaardigheden ze nodig hebben om de taak uit te voeren. De verantwoordelijkheid wordt meer bij de leerlingen gelegd en dat stimuleert het zelf oplossen van problemen (strategisch leren). De taalmethode wordt door het werken op deze manier meer een hulpmiddel om het taalonderwijs aantrekkelijk en betekenisvol voor de leerlingen te maken. Door verbanden te leggen tussen de verschillende taaloefeningen en het eindresultaat (de hele taak) zal voor de leerlingen de motivatie toenemen, omdat zij inzien wat de functie van de oefeningen is. Ze zullen zich meer verantwoordelijk voelen om de tussendoelen te halen, omdat het gekoppeld is aan een aantrekkelijke opdracht. Daarnaast is het mogelijk veel meer gedifferentieerd te werken en de lesstof aan te passen aan het niveau van de individuele kinderen. Ook hier komt de verantwoordelijkheid meer bij de leerlingen te liggen met als gevolg dat zij inzicht krijgen in hun eigen kunnen. In samenspraak met de leerkracht wordt de leerlingen op deze wijze zelfverantwoordelijk gemaakt voor wat geleerd moet worden. 102 Uitdagend gedifferentieerd vakonderwijs
Literatuur Meijerink, H.P., Letschert, J.F., Rijlaarsdam, G.C.W., Van Den Bergh, H.H., Van Streun, A. (2009). Referentiekader taal en rekenen, de referentieniveaus. Enschede: Expertgroep Doorlopende leerlijnen Taal en Rekenen. Sijtstra, J.M., Aarnoutse, C., & Verhoeven, L. (1999). Taalontwikkeling van nul tot twaalf. Nijmegen: Expertise centrum Nederlands. Smits, A. & Koeven, E. van, (2014). Geletterdheid en schoolsucces. Wat uit de taalmethode kan worden weggelaten. Pabo en MSEN Windesheim. Verhoeven, L., Aarnoutse, C. & Wagenaar, E. (2000). Taalonderwijs, taalontwikkeling, taaldidactiek, Nijmegen: Expertise Centrum Nederlands. Vakspecifieke uitwerkingen 103