Werk dankzij spoor Het spoor is elangrijk voor edrijven, ook in Delft. Een van grootste Delftse edrijven, DSM, staat naast het spoor. Vroeger was dit de Nederlandshe Gist en Spiritusfariek N.V. en later kreeg de fariek de naam Gist-roades. De Delftse fariek is al ruim 100 jaar werelderoemd en heeft veel voor Delft etekend. Er heen veel Delftenaren gewerkt en er werken nog steeds ruim 1000 mensen. Maar stel dat we in de toekomst alles zelf kunnen printen met een 3D-printer? Blijven onze Delftse farieken dan estaan? En wat zijn de gevolgen voor het spoor? delftse edrijvigheid Bovenouw foto: Erfgoed Delft, arhief olletie Beeld en Geluid (21 deemer 1960) 25
vroeger Fariek voor goede gist Jaques van Marken startte in 1869 de Gist- en Spiritusfariek met het doel er gist te kweken van een onstante kwaliteit. De akkers klaagden in de negentiende eeuw namelijk enorm over de slehte kwaliteit van de gist in Nederland. Ze hadden de gist nodig om het deeg van hun rood te laten rijzen. Dat ging niet altijd goed. De kwaliteit was steeds zo vershillend, dat ze er niet op konden vertrouwen dat ze iedere dag lekker knapperig rood konden akken. Bakkersgist maakt voeding luhtig Het oude geouw van de Nederlandshe Gist en Spiritusfariek N.V. staat op het DSM-terrein, middenin de Spoorzone. Zonder gist zou onze voeding maar saai zijn. Geen rood, geen ake, geen koekjes en ook geen ier en wijn. Vroeger gingen de akkers ij de ierrouwer langs om een kannetje iergist te halen. Het shuim van het ier evatte gist dat nodig is om deeg te laten rijzen. Pas in de negentiende eeuw werd voor het eerst akkersgist in een fariek gekweekt. Deze was van onstante kwaliteit en had geen ittere smaak. Slim: goede gist Jaques van Marken edaht het slimme plan om gist van goede kwaliteit te kweken. In het noorden van Delft koht hij daarom een stuk grond en liet daar, aan de rand van de stad, zijn fariek ouwen. Vlak naast de rivier de Vliet én diret naast de spoorlijn van Rotterdam naar Den Haag. Het edrijf werd al snel een groot sues, hij verdiende er veel geld mee. Veel Delftenaren gingen er aan het werk. Heel soms ruik je in de stad nog de weeë, zoete geur van gist. Vroeger rook het veel sterker, maar doordat de fariek nu filters geruikt is dit minder geworden. He jij het wel eens geroken? 26
1 PRT vroeger Broodje akken Bak zelf je rood in a. 3 uur. Leg het deeg daarna weer een kwartiertje te rusten en herhaal daarna de kneedronde nog een keer. Uiteindelijk 2 Deeg maken: half uur tot drie kwartier Rijzen: anderhalf uur is het deeg heerlijk zaht en soepel. Leg het terug in de (shoongemaakte!) kom. Wat is spiritus? Bakken: drie kwartier Maak de theedoek nat met heet water, Zoek op wat spiritus is (kijk op in- wring hem goed uit en leg de theedoek ternet of op het etiket van een fles). Je het nodig: over de kom. Laat het deeg 30 minuten Wat is het elangrijkste ingrediënt? twee mengkommen, een vork, een roodvorm rijzen. Niet tussentijds spieken! Waarom is het elangrijk dat je er (12 x 19 m), een oven, een kookwekker, een theedoek, een weegshaal, een werklad, een rooster. d Bestrijk de akvorm met olie en een eetje loem en doe het gerezen deeg voorzihtig mee ent? Kijk op het relame-affihe. Waar ge- Zet de volgende ingrediënten klaar: 500 gram volkorenmeel, 1,5 eetlepel verse gist, in de vorm. Vervolgens laat je het (met een vohtige warme theedoek) een uur ruikten ze spiritus in die tijd voor? Vraag een volwassene (of kijk 350 gram water (handwarm), een grote lepel olie, rijzen. Verwarm de oven na een half uur nogmaals op het etiket) waar spiritus een snufje zout en een handje loem. voor op 220 graden. nu nog voor wordt geruikt. Was je handen goed voordat je egint. Doe de gist e Besproei het deeg van oven met een in de kom en giet het water erij. Roer met een vork net zo lang tot de gist is opgelost. Meng in een andere kom het meel met het zout. Voeg vervolgens het gezouten meel toe aan het gistpapje. Nu moet je hard gaan kneden, zodat alles goed mengt. Laat je rooddeeg 10 minuten rusten met een theedoek erover. Giet na 10 minuten een klein sheutje olie op je werklad en een sheutje olie over het deeg. Haal het deeg uit de kom en leg het op je werklad dat je eerst met een eetje loem estuift. Zo plakt het deeg niet. Je kneedt voor f paar druppels water, maak met een mesje een paar inkepingen in het deeg. Zet het deeg in de oven. Verlaag na een kwartier akken de temperatuur van de oven naar 190 graden. Zo laat je hem nog een half uur akken. Je rood is gaar als de zijkanten ij de vorm loslaten. Draai de vorm op z n kop en laat het rood zo afkoelen. Na een tijdje kun je het snijden. Eet smakelijk! foto: Jaques Zon, Erfgoed Delft, arhief olletie Beeld en Geluid de tweede maal heel goed: vouw het deeg duel, maak het weer open, knijp en kneed tot het helemaal soepel is. Herhaal dit wel 10 keer! Zonder gist zal je deeg niet rijzen. Het deeg wordt een harde klomp en geen luhtig rood. 27
vroeger 3 De loatie van een fariek Wijs op de kaart van Delft aan waar de fariek van Jaques van Marken stond. PRT Waarom zou hij zijn fariek langs de Vliet en naast de spoorlijn geouwd heen? Bedenk goede plekken om zelf een fariek te ouwen. Waar moet je allemaal rekening mee houden? Wat zijn slehte plekken om een fariek te ouwen? Waarom? 1931 watertoren foto: rhief DSM De industriële revolutie, ook in Delft Een fariek is een grote werkplaats Dat was een periode waarin in een waar iets wordt geprodueerd. heel snel tempo nieuwe farieken Lang geleden maakte men alles en industrieën ontstonden en er met de hand, maar in de 19e eeuw heel veel in het leven van mensen veranderde dit. De mahines veranderde. De Delftse Gist- en namen het over. Door de uitvinding Spiritusfariek is een typish vooreeld van een nieuwe 19e eeuwse van de stoommahine kon men veel meer en ook veel sneller fariek die niet had kunnen estaan produeren. zonder de uitvinding van de stoommahine. Delft deed dus hard mee De uitvinding van de stoommahine leidde tot de industriële revolutie. aan de industriële revolutie. 4 Hoezo revolutie PRT Industrie etekent edrijvigheid en revolutie een snelle verandering. Wat etekent industriële revolutie? NU N Waarom was de stoommahine zo n elangrijke uitvinding? Zoek in een geshiedenisoek op wat er tijdens de industriële revolutie allemaal veranderde. het spoor watertoren Wat etekende de industriële revolutie voor de ontwikkelin- 28 molen innenstad gen op het spoor? foto: www.stoommahine.info
5 PRT vroeger Goed voor de mensen van de fariek Bespreek met elkaar wat de leus De fariek voor allen. llen voor de fariek etekent. Zoek op internet op wat een tuindorp is. foto: rhief DSM Het gnetapark Een ijzonder paar: Jaques en gneta van Marken Jaques van Marken werd in 1845 in Dordreht georen en stierf in 1906 in de Hof van Delft. Hij trouwde met gneta Matthes. Samen werkten ze hard voor de Gist- en Spiritusfariek. Naast die fariek rihtten ze ook de Delftse parfumeriefariek Maison Neuve op. De alohol die ontstond ij het maken van de gist kon je namelijk geruiken om parfum te maken. De Delftse aardewerkfariek De Porseleyne Fles maakte de flesjes voor de parfum. Het ehtpaar Van Marken is heel ekend geworden om de manier waarop zij met hun werknemers omgingen. Zij zorgden goed voor hen. Dat was voor die tijd heel ijzonder. Hun leus was De fariek voor allen. llen voor de fariek. Ze ouwden naast de fariek een tuindorp met huizen speiaal voor de areiders. gneta liet deze huizen preies ouwen volgens de wensen van deze mensen. Om te weten hoe ze het liefst woonden, voerde ze vele gesprekken met de farieksareiders uit de Gisten Spiritusfariek. De inrihting van de wijk en het ijehorende park werden edaht door de ontwerper Louis Paul Zoher. Hij edaht slingerende straten in plaats van rehte lijnen en plaatste kleine ronde meertjes in het park. Tip! Neem in het weekend je ouders of opa en oma eens mee naar het gnetapark voor een wandelingetje. Het voelt er nog als vroeger. Vertel je ze dan ook even waarom het Park gneta heet? kaart: S. Lankhout & Co, Erfgoed Delft, arhief olletie Beeld en Geluid 29
vroeger 6 Bainol Nadat de heer en mevrouw Van Marken waren overleden leef de fariek suesvol produeren. In de Tweede Wereldoorlog werd er in de fariek in het geheim - onder de odenaam Bainol - aan een elangrijk nieuw produt gewerkt: peniilline. Dit is een elangrijk ingrediënt voor antiiotia, een mediijn dat ateriën doodt en daardoor zieke mensen eter maakt. lexander Fleming De ontdekker van peniilline was lexander Fleming, een Engelsman. Hij ehandelde in de Eerste Wereldoorlog soldaten, van wie er velen stierven aan infeties. Na de oorlog wilde hij weten hoe je infeties kunt stoppen. Tijdens een experiment ontdekte hij dat de shimmel met de naam peniillinium ervoor zorgde dat ateriën stopten met groeien. Dit was een elangrijke ontdekking! In de Tweede Wereldoorlog redde peniilline het leven van vele gewonde soldaten. Fleming kreeg de Noelprijs voor zijn ontdekking. Na de Tweede Wereldoorlog startte de fariek in Delft met het verder ontwikkelen van de peniilline en andere mediijnen. In de jaren tahtig groeide de fariek uit tot een van de grootste peniillinefarieken ter wereld. Zelf een shimmel kweken Nodig: een oterham, een stevig plasti zakje (druksluitzakje), water. Sheur je oterham in stukken, druppel er wat water overheen en stop de vohtige oterham in het zakje. Sluit de zak en leg hem op een warme plaats (oven de verwarming of in de zon voor het raam). Na twee of drie dagen zit het vol shimmel! Was goed je handen als je het het aangeraakt. 30
PRT 7 nu DSM Delft Googelen naar DSM De Gist- en Spiritusfariek (die roades was gaan heten) in de ls je op Google zoekt naar DSM Delft, dan lees je: ze ook wel de Gist noemden) leef al die jaren groeien en jaren tahtig van de twintigste eeuw zelf een eigen aanslui- DSM is top in voeding en farma. Wat edoelen ze hiermee? groeien en werd werelderoemd. ting op de proviniale weg. Op Wat maken ze ij DSM? Het terrein werd steeds groter die manier hoefden er minder Waarin lijkt de fariek op de fariek uit de tijd van en er kwamen steeds meer vrahtwagens door de stad Van Marken en waarin vershilt hij? geouwen op te staan. Ook en merkten de mensen in de kwam er meer verkeer rondom omgeving van de fariek minder het terrein. Vrahtwagens met van de edrijvigheid. materialen en stoffen voor de In 1998 ging de Delftse fariek farieken, maar ook veel auto s Gist-roades samen met een van de mensen die er werkten. groot elangrijk Nederlands Om de mensen in de stad niet edrijf: DSM. DSM Delft is nu de teveel tot last te zijn, ouwde grootste fariek van Delft, er de fariek (die sinds 1968 Gist- werken ongeveer 1100 mensen. DSM ligt aan de lexander Fleminglaan nummer 1. Straten zoeken 8 Straten worden vaak vernoemd naar elangrijke mensen, geeurtenissen of edrijven. In de lesrief zijn twee elangrijke namen uit de geshiedenis van DSM genoemd die geruikt zijn voor een park- en straatnaam. Weet je nog welke? Kun je zelf nog twee straatnamen edenken die met de fariek te maken heen? Zoek op de kaart van Delft of jouw straten ook eht estaan. 31
nu Chemishe reatie Dagelijks vinden in de keuken de mooiste hemishe proessen plaats. Het rood van pagina 27 dat jij het gemaakt is daar een vooreeld van: je stopt diverse ingrediënten ij elkaar, zet het in de oven en er ontstaat een nieuw produt. De losse onderdelen samen worden één rood. Heel ijzonder eigenlijk. Smaakmakers Bij DSM maken ze stoffen en doen ze ook onderzoek naar hoe ze nieuwe stoffen kunnen maken. Zo maken ze van de gist die wordt geprodueerd smaakmakers in soepen en sauzen. Gist smaakt een eetje als soep. Het heeft een hartige smaak. ls je gist aan een produt toevoegt, hoeft er minder zout te worden toegevoegd en dat is gezonder. Laoratoria In laoratoria kweken de mensen van DSM Delft nieuwe gistsoorten om nieuwe smaken te maken. Ook onderzoeken ze of ze ijvooreeld vetten en eieren uit produten kunnen vervangen in rood en ake. Op het terrein staat een ehte akkerij en een kaasmakerij. 32 Ingrediënt en eindprodut 9 Chemie is niets anders dan het maken van stoffen (en hiermee edoelen we geen lapjes waar je kleren van maakt, maar ijvooreeld vloeistoffen). Welke produten in de lauwe rondjes zijn gemaakt van de ingrediënten in de groene rondjes? Verind de juiste ominatie door een lijn met elkaar. ingrediënten 10 aardolie melk zand suiker Chemishe uitdrukkingen eindproduten PRT plasti zakken Er is een goede hemie tussen hen, Een hemishe reatie, Wat een hemish goedje, zijn drie uitdrukkingen waarin het woord hemie een rol speelt. Wat etekenen die uitdrukkingen? Waar zouden ze vandaan komen denk je? glas kaas alohol
Vervoer Voor de toekomst van DSM is de ereikaarheid over de weg, het spoor en het water van groot elang. De trein en het ship zijn etrouwaar en goed voor het milieu. Ook is het elangrijk dat deze twee vervoersvormen veilig zijn. Voordat de tunnel werd geouwd, kwamen er elke week wel twee tot zes spoorwagons met zwavelzuur en ammoniawater aan ij DSM. Die zijn nodig voor de produtie in het edrijf, maar ze zijn ook randgevaarlijk als ze in aanraking komen met vonken. ls deze stoffen niet per trein kunnen worden aangevoerd, moet het over de weg, met vrahtwagens. Dit is niet alleen sleht voor de luhtkwaliteit, maar het is ook iets minder veilig om met die gevaarlijke stoffen over de weg te rijden. Stel je voor dat er een otsing is, dan vliegt alles in rand! foto: rhief DSM Voordelen en nadelen Vervoer over water Vervoer over het spoor Vervoer over de weg Vervoer door de luht Voordeel 11 Het raordement Wat zijn de voordelen en nadelen van vershillende soorten vervoer? Je kunt meerdere antwoorden opshrijven. Noteer de letters in het vakje ahter de vervoersoorten. Een deel van de aanleg van de Delftse spoortunnel vindt plaats op het DSM-terrein, hier komt de ingang van de tunnel. Het kleine rangeerterrein (het raordement) is tijdens de ouw van de spoortunnel gesloten. Tijdens de ouw van de tunnel kunnen er geen goederen per spoor worden aan- en afgevoerd. Dit geeurt nu over de weg. ls de ouwwerkzaamheden klaar zijn, lijft DSM ook in de toekomst verzekerd van de aanvoer van alle grondstoffen en goederen over het spoor en kan zij laden en lossen op het eigen terrein. Nadeel nu Keuze uit: goed voor het milieu veilig geen last van files d wel last van files e sleht voor het milieu f kan alleen van naar B g kan overal heen h gaat heel snel i kan heel ver j gaat langzaam k kan veel tegelijk vervoeren l kan maar een eperkte hoeveelheid vervoeren 33
nu Woon-werkverkeer Er werken ruim duizend mensen ij DSM in Delft. ls deze mensen in Delft wonen, kunnen ze op de fiets naar hun werk. Maar als ze uit andere plaatsen komen, dan moeten ze met de auto of het openaar vervoer: de trein of de us. Het zou handig zijn als er een station zou zijn ij DSM, dan konden de mensen zo ij hun werk uit de trein stappen, het spoor ligt er toh. Wie weet komt er in het nieuwe spoorplan wel een station Delft Noord naast het farieksterrein? 12 13 Het spoor, DSM en woon-werkverkeer Welke drie funties heeft het spoor voor het edrijf DSM? Met welke vervoersmiddelen kunnen mensen naar hun werk? Forenzen van Delft Mensen die niet wonen in de plaats waar ze werken maar elke dag heen en weer reizen tussen hun woonplaats en hun werk, heten forenzen. d Wat zijn de voor- en nadelen van de vershillende vervoersmiddelen? Hoe zit dat ij jou thuis? Hoe gaat jouw vader of moeder Uit welke taal komt het woord forens? Uit welke plaatsen kunnen de forenzen die dagelijks naar het werk? Vraag thuis na hoeveel kilometer je vader aankomen op station Delft ijvooreeld komen? of je moeder dagelijks moet reizen te voet, per OV, per Bedenk 5 plaatsen en eshrijf de route die ze fiets of per auto. dagelijks maken. 34
Een uitvinding die ons leven verandert PRT toekomst In deze lesrief zag je dat de uitvinding van de stoommahine leidde tot de Industriële Revolutie: er kwamen grote farieken en mensen hoefden niet meer alles met de hand te maken. 14 De stad veranderde. Meer mensen gingen aan het werk in de fariek, er kwamen stoomtreinen. Stel je eens voor dat we in onze tijd ook een elangrijke uitvinding zouden doen die het hele leven zou veranderen Driedimensionaal printen Waarom zouden we geen farieken meer nodig heen als je alles kan 3D-printen? De 3D-printer Wat daht je van de gevolgen van de ontwikkeling van de 3D-printer? Dit is een printer die ehte dingen kan printen. Gaan we nu nog naar de winkel om onze produten te kopen, in de toekomst zou dat wel eens kunnen veranderen. Misshien kunnen we ons eten en onze meuels over een Wat zijn de gevolgen voor het vervoer? Komen er meer files of juist minder denk je? Op internet staat een tekst die heet De 3Dprinter een edreiging voor de speelgoedfariek. Bespreek in de klas waarom je het wel of niet eens ent met deze stelling. Zie je ook een uitdaging voor de speelgoedfariek? aantal jaren wel 3D-printen, thuis, of in een 3D-printshop. Dan heen we uiteindelijk helemaal geen farieken meer nodig, want dan maken we alles zelf. 15 foto: Delftse Modelouw Vereniging Een geprinte dueldekker Bij de Delftse Modelouw Vereniging maken ze op dit moment een minitrein met een 3D- Ontdek het zelf Zoek op internet informatie over de 3D-printer op. Waar wordt hij al geruikt? Wat printer. Het wordt een maken ze met een 3D-printer dueldekker die nog op dit moment? verder wordt afgewerkt. 35
toekomst Slim én suesvol uitvinden Op ladzijde 26 kon je lezen over het slimme plan van Jaques van Marken om een fariek te starten. Zijn fariek is nu al ruim honderdveertig jaar suesvol. Dat is natuurlijk de droom van iedere uitvinder of ondernemer: iets slims edenken dat suesvol is. In 2009 wonnen drie Delftse asisshoolkinderen ij Het este idee van Nederland. Zij hadden de Zzzleeplight verzonnen, een lamp waar kinderen eter door gaan slapen. Zo worden er dagelijks slimme oplossingen edaht voor een proleem. Ze worden niet allemaal suesvol, maar sommige produten wel. Vooreelden van slimme produten uit Delft: http://ftp.senzumrellas.om PRT http://images.vauvin.om Met de Vauvin lijft wijn veel langer houdaar. Je kunt met een speiale dop en apparaatje de fles vauüm trekken. Yes!Delft helpt mensen die een fantastish idee heen, om dat idee ook uit te voeren. Het is een idee van de Tehnishe Universiteit in Delft om met Yes!Delft nieuwe edrijven te helpen om suesvol te worden. De Senz paraplu kan windvlagen tot 100 kilometer per uur weerstaan zonder duel te klappen. Met de roothand van Laguey kunnen paprika s geplukt worden door een root. www.laquey.nl Op de wesite van gemeente Delft vind je een heleoel Delftse uitvindingen. Ga naar: www.delft.nl, klik aan: inwoners > thema s en ampagnes > uitvindingen 16 ndere toepassingen De roothand van Laquey heeft twee elangrijke ijzondere eigenshappen: hij kan vershillende dingen oppakken en wat vooral elangrijk is: hij kan het heel erg voorzihtig. Zou je deze roothand ook nog ergens anders in kunnen zetten? Bedenk een slim plan. Misshien wordt het wel een heel suesvol idee. Kun je ook nog andere mogelijkheden verzinnen voor de paraplu of de Vauvin? 36