Duurzaam 28 januari 2009 aanbieden en inkopen in de bouw De kunst van risicomanagement in de bouw

Duurzaam 28 januari 2009 aanbieden en inkopen in de bouw De kunst van risicomanagement in de bouw Bouwend Nederland Zilverstraat 69 Postbus 340 2700 AH Zoetermeer t 079 3 252 252 f 079 3 252 290 i www.bouwendnederland.nl 201105003

Inhoudsopgave Van Voorschrijven naar Uitvragen 6 PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde 8 Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham 10 Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie 12 61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft 14 Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde 16 Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd 18 Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal 20 Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad 22 Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen 24 Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardije 26 Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem 28 Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg 30 Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel? 32 Solids: flexibiliteit ten top 34 De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten 36 Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar 38 Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch 40 Maastricht rolt Groene Loper uit; N2 wordt A2 42 Duurzaamheid leidend op De Weg van de Toekomst 44 Waterberging Weijerswold. Innovatief door eenvoud 46 TNT-Green Office in Hoofddorp 48 Colofon 50 4 5

Van Voorschrijven naar Uitvragen Steeds duidelijker tekent zich een nieuwe markt af: de klant vraagt, daagt uit, de markt biedt aan. De bouw verandert, vernieuwt! De moderne opdrachtgever weet heel goed wat hij/zij wil. De klant van de 21ste eeuw formuleert zijn/haar ambities, zet randvoorwaarden en prestatie-eisen op papier en daagt de markt uit om met een goede en duurzame oplossing te komen. s van de 21ste eeuw zijn blij met de uitdaging die de klant hen biedt. Ze laten graag zien waartoe ze in staat zijn en staan garant voor de duurzame kwaliteit van hun werk. Steeds meer bouwbedrijven gaan de uitdagingen van de koplopers onder de klanten aan of ze nemen zelf initiatieven waarbij ze actief hun diensten aanbieden. Slimme opdrachtgevers gaan in dialoog met de markt: er is veel meer mogelijk als de klant in gesprek gaat met de ondernemers die het project kunnen maken. Door met elkaar in gesprek te gaan en gebruik te maken van de expertise van alle betrokken partijen, door integraal aan te besteden, op gebiedsniveau, of door bouwen en beheren te combineren is meer mogelijk dan opdrachtgevers ooit voor mogelijk hielden. Moderne klanten willen ook niet langer tot in detail gaan vertellen aan bouw- en infrabedrijven hoe te bouwen. De inhoudelijke kennis is er ook vaak niet meer. Het inzicht groeit bij klanten dat de traditionele aanbesteding op basis van een bestek soms een tijdrovende, dure en weinig efficiënte manier kan zijn om een bouwproject te realiseren. Een advies aanvragen en een bestek laten maken kost tijd en geld en schakelt de inventiviteit en creativiteit van de markt uit. Versneld door de kredietcrisis en de daarmee samenhangende bezuinigingsronden is er ruimte ontstaan voor nieuwe vormen van aanbesteden. EMVI, de Economisch Meest Voordelige Inschrijving, wint terrein in de infrasector en geïntegreerde contracten, Design & Construct en allerlei andere nieuwe contract- en samenwerkingsvormen veroveren de woning- en utiliteitsmarkt. Het rijksoverheidsprogramma Duurzaam Inkopen draagt ook bij aan deze ontwikkeling, evenals de door Prorail ontwikkelde CO2-ladder en duurzaamheidsmaatlatten als BREAAM en GPR-gebouwen. Kort samengevat gaan we van voorschrijven (klant) en afwachten (bouwer) naar uitvragen (klant) en aanbieden (bouwer). Samen komen we verder In dit inspiratiedocument kunt u lezen over de ervaringen opgedaan in 21 duurzame bouw- en infraprojecten. Of u nu opdrachtgever bent of bouwer, laat u inspireren door de koplopers. Het kan anders, het kan beter, het kan duurzamer! Peter Fraanje, senior beleidsmedewerker Duurzaamheid Bouwend Nederland Zoetermeer, mei 2011 6 7

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde Groningen Airport Eelde wil groeien. Door de verlenging van een bestaande start- en landingsbaan van 1800 naar 2500 meter verwacht de luchthaven aantrekkelijker te worden voor reisorganisaties en passagiers- en cargovervoer. Een langere landingsbaan maakt de luchthaven geschikt voor volledig beladen toestellen naar de meeste Europese bestemmingen. Naast de baanverlening is ook onderhoud en verbetering van de bestaande baan nodig, en er moeten een nieuw platform, een parallelle taxibaan en nieuwe taxiroutes worden aangelegd. Pilot PPS-light De aanbesteding van dit project is uitgevoerd in samenwerking met de PPS Kennispool van Rijkswaterstaat in Den Haag. Het is een pilot, die ook bedoeld is om ervaring op te doen met een light-versie van PPS, die geschikt is voor minder omvangrijke projecten. Na de Europese aankondiging in februari 2010 meldden zich acht partijen, waarvan er drie geselecteerd werden. De opdrachtgever presenteerde een programma van eisen en gaf ruimte voor een korte dialoog. De marktpartijen konden voor 70 procent punten verdienen met hun prijs; de resterende 30 procent werd bepaald door kwaliteit, waarbij duurzaamheid een prominente plek innam. De winnende combinatie scoorde niet alleen met een prijs die ruim beneden het plafondbedrag van de opdrachtgever lag, maar toonde zich ook sterk op het gebied van duurzaamheid, management en projectorganisatie. Ze maakte bovendien indruk met een slimme bouwfasering, waardoor er met vakantiecharters gevlogen kan blijven worden tijdens de werkzaamheden. Minder kopzorg Jos Hillen, directeur van Groningen Airport Eelde: Toen ik hier kwam, had ik al positieve ervaringen met DBFM-contracten bij de aanbesteding van de A59. Ik voelde er dan ook niet veel voor om de traditionele weg van aanbesteden te bewandelen, zoals het plan was. Bij de PPS-aanpak doen alle partijen waar ze goed in zijn. We hebben ons als opdrachtgeve beperkt tot het stellen van eisen, want als je je niet te veel bemoeit met het ontwerp, geef je de bouwer de kans om zijn eigen ideeën en oplossingen in te brengen. Het scheelt een hoop kopzorg, waardoor we ons kunnen blijven concentreren op onze kerntaak: de exploitatie van een groeiende luchthaven. Groningen Airport Eelde Combinatie Dura Vermeer Imtech Bouwkosten 20 miljoen exclusief btw, waarvan 20 procent voor onderhoudsfase PPS-constructie Contract Design, Build, Finance & Maintain Light Overzichtelijk en toegankelijk PPS-projecten zijn vaak zeer gecompliceerd, overgedocumenteerd en ondoordringbaar. Bij deze light-aanpak is het streven juist om het voor alle partijen zo overzichtelijk en toegankelijk mogelijk te houden. Bij een PPS is de standaardvariant eerst bouwen, dan betalen. Bij dit project betalen we 80 procent, gefaseerd, tijdens de bouw. De resterende 20 procent wordt betaald gedurende de tienjarige onderhoudsfase. Deze regeling zorgt er voor dat Geen kopzorgen voor de klant erveel minder ingewikkelde financiële constructies opgezet hoeven te worden en dat ook kleinere marktpartijen in aanmerking kunnen komen. Die 10 jaar onderhoud is voor een PPS-project relatief kort, maar voor ons is het juist prima. We hebben nu nog onvoldoende inzicht hoe de luchthaven er na die periode uit zal gaan zien. Geen moment spijt We hebben geen moment spijt gehad van keuzes die we hebben gemaakt. We hebben laten zien dat PPS en DBFM-contracten van deze omvang voor kleine organisaties goed behapbaar en hanteerbaar kunnen zijn, dat ze snel tot stand kunnen komen en dat ze kunnen leiden tot een goed en duurzaam plan. Het gaat nu om een project van 20 miljoen, maar het is de moeite waard om te onderzoeken of je een schaalsprong zou kunnen maken naar grotere projecten. www.groningenairport.nl Publicaties Koenen, Ingrid: PPS-light geschikt voor elk project, Cobouw 11 december 2009. Jos Hillen, directeur Groningen Airport Eelde E j.hillen@gae.nl T 050 309 70 01 Ronald Dirksen, directeur Ronald Dirksen, directeur Concessies en Gebiedsontwikkeling bij Dura Vermeer Divisie Infra B.V E r.dirksen@duravermeer.nl T 023 752 84 62 8 9

Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham Buiksloterham is een verouderd industriegebied in het Amsterdamse stadsdeel Noord. De laatste jaren hebben veel zware industrieën het gebied verlaten, waardoor lege kraters zijn ontstaan die geschikt zijn voor nieuwe bebouwing. Nog altijd zijn er zo n driehonderd bedrijven gevestigd, die samen werk bieden aan zo n drieduizend werknemers. Doordat juist de lichtere bedrijvigheid over is gebleven, leent het gebied zich goed voor de combinatie van wonen en werken. Stadsdeel Noord had de ontwikkelrechten op vier grote kavels te vergeven. Op elk daarvan moest een verhouding van twee op één gerealiseerd worden tussen wonen enerzijds en bedrijvigheid en voorzieningen anderzijds. Projectbureau Noordwaarts ontwikkelt dit project namens de gemeente Amsterdam en stadsdeel Noord. Niet teveel vastleggen De gemeente Amsterdam werkt gewoonlijk met een openbare aanbesteding met bouwenveloppenmethode, waarbij de grond gegund wordt aan de hoogste bieder. De gemeente heeft echter besloten dat 40 procent van Amsterdamse nieuwbouwprojecten tot 2015 klimaatneutraal moet worden. Daarna geldt dat voor alle nieuwbouw. Stadsdeel Noord besloot daarom duurzaamheid centraal te stellen in de ontwikkeling van Buiksloterham. Iedere kavel werd in de markt gezet voor een vaste prijs, waarover niet onderhandeld kon worden. In een eerste ronde werd aan de deelnemers gevraagd om hun visie op duurzame ontwikkeling in het gebied Buiksloterham te formuleren. Een onafhankelijke jury, met Jan Terlouw als voorzitter, selecteerde op basis daarvan maximaal vier kandidaten per kavel. Zij werden uitgenodigd hun visie uit te werken tot een schets van het gebouw. Om de duurzaamheid van de ontwerpen meetbaar te maken, koos Stadsdeel Noord voor een combinatie van het GPRsysteem, EPL en een gemeentelijk rekenmodel voor energiebesparing. Duurzaamheidprestaties zijn doorslaggevend geweest bij de keuze voor de vier plannen: alle geselecteerde ontwerpen zijn klimaatneutraal én flexibel, ook een belangrijke voorwaarde voor duurzaamheid. Ruimte laten voor innovaties Frodo Bosman, projectmanager Buiksloterham bij Projectbureau Noordwaarts: We hebben hier in Buiksloterham laten zien dat het mogelijk is klimaatneutrale gebouwen te ontwerpen tegen een normale grondprijs. In deze tender hebben we de ontwikkelaars alle vrijheid gelaten om hun eigen keuzes te maken. We hebben helder geformuleerd welke Stadsdeel Amsterdam-Noord Ontwikkelaars GTP Vastgoed, Heddes, Vink Bouw en Lemniskade Duurzame tender met vaste grondprijs Bouwenveloppenovereenkomst Duurzame prestatie tegen scherpe prijs prestatie we verwachten, maar de manier waarop ze dat realiseren is aan hen. Daarmee laten we ruimte voor nieuwe inzichten en nieuwe technieken. De bouwwereld weet echt veel meer dan wij, en ze zijn ook veel verder dan we denken. Het zou dus niet slim zijn als we zelf alles van te voren zouden bepalen. Het is beter om te vertrouwen op de kennis van zaken van de ontwikkelaars en daar gebruik van te maken. We hebben ook heel bewust niet om te veel details gevraagd bij de uitwerking van de ontwerpen: wanneer je nu te veel vastlegt, kun je nieuwe ontwikkelingen in de komende jaren blokkeren. Zoeken naar juiste rekenmethode Het was lastig om een goede rekenmethode te vinden. In eerste instantie kozen we voor GPR Gebouw, maar we werden erop gewezen dat je daarmee het risico loopt innovaties uit te sluiten. GPR werkt met afvinklijsten, en vinkjes kun je alleen maar zetten achter bestaande technieken. EPL laat meer ruimte voor innovaties, omdat het daar meer om de ambitie dan om de technieken gaat. Ik denk dat de combinatie van GPR en EPL goed heeft gewerkt, maar het is in ieder geval van belang om je te realiseren dat de keuze voor een methode dit soort consequenties kan hebben. www.noordwaarts.nl Frodo Bosman, projectmanager Buiksloterham Projectbureau Noordwaarts E f.bosman@noordwaarts.nl T 020 630 63 02 Contact ontwikkelaars/bouwers GTP Vastgoed T 072 512 66 49 Heddes T 0229 282 400 Vink Bouw T 0172 520 260 Lemniskade T 020 622 9831 10 11

Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie De Belastingdienst wil een aantal kleinere regionale vestigingen in de Graafschap samenvoegen in één nieuw gebouw in Doetinchem. Dat nieuwe gebouw, met een bruto vloeroppervlak van 7.500 m 2, moet plaats bieden aan 350 flexibele, niet-persoonsgebonden werkplekken voor 460 medewerkers. Om functieverandering in de toekomst mogelijk te maken, is het gebouw zo ontworpen dat het in drie of vier losse delen verkocht of verhuurd kan worden. De bouw is gestart in maart 2009 en de oplevering is eind 2010 gepland. Facilicom, het bedrijf waar bouwer Breijer deel van uitmaakt, blijft de komende vijftien jaar eigenaar. Facilicom is niet alleen verantwoordelijk voor het onderhoud van het gebouw, maar ook voor de dienstverlening aan de medewerkers van de Belastingdienst. Na de contractperiode heeft de Rijksgebouwendienst als eerste de mogelijkheid om het gebouw over te nemen. PPS-pilot voor duurzaam inkopen Rijksgebouwendienst stimuleert PPS vanuit het idee dat die aanpak bevorderlijk is voor de transparantie van bouwprocessen en bovendien leidt tot een beter resultaat. De Rijksgebouwendienst heeft dan ook al de nodige ervaring met PPS bij grote bouwprojecten. De PPS van het Doetinchemse kantoor is gebruikt als een pilot voor duurzaam inkopen: er werden niet alleen eisen gesteld aan de duurzaamheid van het gebouw zelf, maar ook aan het gebruik ervan. Dat betekende dat de drie partijen die deelnamen aan deze tender zich niet alleen moesten bewijzen op het gebied van hoge energieprestaties en verantwoord materiaalgebruik: ze dienden ook te laten zien hoe zij de milieu effecten van onderhoud en schoonmaak tot een minimum konden beperken. Behalve op duurzaamheid en kosten werden de plannen beoordeeld op aspecten als architectonische kwaliteit, flexibiliteit, procesorganisatie en onzichtbare dienstverlening. Rijksgebouwendienst en Belastingdienst Breijer Bouw en Installatie, onderdeel van Facilicom Services Group, Schiedam Investerings- en exploitatiekosten 26 miljoen (netto contante waarde over de looptijd van het contract) PPS Geïntegreerd contract, Design, Build, Finance, Maintain & Operate, met een looptijd van vijftien jaar ondubbelzinnige beoordelingscriteria, omdat de belangen van marktpartijen groot zijn: je investeert al met al wel een jaar in zo n tender. Nu is dat niet echt verloren tijd, want je leert veel tijdens zo n proces. Die kennis kun je een volgende keer goed gebruiken. Dat inzicht moet nog groeien, maar je kunt het meedoen aan een tender als deze zien als een training: als je niet traint, win je nooit een wedstrijd. Doe mij een fijn multifunctioneel gebouw http://www.rgd.nl/onderwerpen/ samenwerken-pps http://www.facilicom.nl Harold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van Facilicom E hhinfelaar@facilicom.nl T 010 298 14 50 Sander Ruitenbeek, projectleider PPS Doetinchem Belastingdienst E s.j.ruitenbeek@belastingdienst.nl Totale integratie Harold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van Facilicom: De dialoog met onze opdrachtgevers was perfect. Wij geloven, net als zij, heilig in de integratie van ontwikkeling en exploitatie. Daarom hebben we zoveel mogelijk disciplines in eigen huis. Het gaat niet alleen om stenen, maar om een goede beschikbaarheid van werkruimte en om de levering van diensten. Hoe vaak hoor je mensen niet klagen over een gebouw: hoe heeft die architect het verzonnen?. Dat kun je voorkomen door de onderhoudmensen over de instal latie mee te laten praten en de cateraar over de keuken. Bij dit project is de integratie totaal: van de eerste pennenstreek van de architect tot het allerlaatste rolletje toiletpapier dat een schoonmaker er over vijftien jaar ophangt. Ondubbelzinnige criteria Het is voor alle betrokken partijen spannend om een proces als dit in te gaan, maar iedereen heeft erbij te winnen. No guts, no glory. s wil ik op het hart drukken vooral te zorgen voor heldere, 12 13

61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft In de zomer van 2009 presenteerden acht gemeenten in de Achterhoek het Aanvalsplan Achterhoek Authentiek Anders, dat de regio moet helpen de economische crisis het hoofd te bieden. Onderdeel van het aanvalsplan is een versnelde uitvoering van bouwprojecten, om de Achterhoek een economische impuls te geven en tegelijkertijd een flinke slag te maken op het gebied van duurzaamheid. In de Bomenbuurt in Ulft, een onderdeel van gebiedsontwikkeling Biezenakker, realiseert Bouwbedrijf Klomps in opdracht van Wonion 61 energieneutrale woningen, waaronder 39 sociale huurwoningen. Het project stond gepland voor 2011, maar Klomps is al in april 2010 begonnen met de bouw. Naar verwachting worden de woningen eind 2010 of begin 2011 opgeleverd. Soft Selection Methodology Wonion ontwikkelde voor de aanbesteding van dit project een eigen methode: de Soft Selection Methodology. Na een eerste selectie nodigde de corporatie vijf consortia uit om in een maand tijd een plan te maken op basis van vijf uitgangs punten: investering, onderhoud, energieneutraliteit, gezondheid&comfort en duurzaamheid. Ieder consortium kreeg een procescoach toegewezen, die zich vooral bezighield met het stimuleren van de samenwerking tussen bouwer, architect en installateur. In twee plenaire bijeenkomsten werd uitgebreid gesproken over de te volgen aanbestedingsprocedure en de selectiecriteria. De consortia presenteerden hun plannen aan Wonion, aan de gemeente Oude IJsselstreek en aan elkaar. Ook de selectiecommissie besprak de plannen in alle openheid, in aanwezigheid van de consortia en andere belangstellenden. De winnaar werd het consortium dat het meest integrale plan presenteerde, dat hoog scoorde op stedenbouwkundig gebied en op gezondheid&comfort. Woningcorporatie Wonion, Varsseveld Consortium onder aanvoering van Bouwbedrijf Klomps, Dinxperlo Investeringssom 11,4 miljoen exclusief btw Soft Selection Methodology UAV Geïntegreerd contract Minder snel, minder partijen We hebben de complete aanbesteding in een week of acht afgerond, terwijl zo n proces normaal wel anderhalf jaar in beslag neemt. Terugkijkend denk ik dat dat misschien wel een beetje erg snel was. Door de snelheid loop je het risico dat consortia beslissingen nemen waar ze later moeilijk op terug kunnen komen. Hoewel ik best trots ben dat we hebben laten zien hoe snel het kan, zou een iets rustiger tempo misschien toch te prefereren zijn. Daarnaast vind ik dat we te veel consortia bij de aanbesteding hebben betrokken. Het is voor hen een zeer intensief traject en een forse investering waar alleen een rekenvergoeding tegenover staat. Wanneer je drie partijen uitnodigt, kun je de twee verliezers nog een fatsoenlijk bedrag bieden. Razendsnel, transparant & energieneutraal http://www.syntens.nl/artikelen/artikel/ Innovatiekansen-in-de-bouw.aspx Henk Veerman, directeur-bestuurder Wonion E h.veerman@wonion.nl T 0315 696 010 Bram Klomps, directeur Bouwbedrijf Klomps E bram.klomps@klomps.nl T 0315 657 000 Energieneutraliteit in sociale woningbouw Jan Willem van de Groep, indertijd manager vastgoedontwikkeling bij Wonion en tegenwoordig programmaregisseur van EnergieSprong bij SEV, innovatie in wonen: De Soft Selection Methodology is een onorthodoxe, transparante aanpak, waarin ruimte is voor subjectieve, minder goed meetbare elementen. Er is geen uitgebreid boekwerk waarin het hele traject beschreven wordt. Het heeft slechts enkele fundamentele pijlers, zoals transparantie en ketensamenwerking en de rest krijgt vorm gedurende het proces. In feite worden de procedure en de criteria door alle betrokken partijen samen vastgesteld; zo minimaliseer je de kans op misverstanden. Wanneer je streeft naar duurzame innovatie is het belangrijk dat je de marktpartijen de ruimte geeft om eigen ideeën in te brengen. Zo hebben wij gevraagd om energieneutraliteit, maar bewust geen eisen gesteld aan de manier waarop die gerealiseerd werd. Alle consortia kwamen met verschillende oplossingen, maar ze hebben allemaal laten zien dat energieneutraal bouwen voor sociale woningbouw gewoon kan binnen de uitgangspunten. 14 15

Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde De Boxtelse wijk In Goede Aarde is een duurzame wijk met vierhonderd woningen van uiteenlopende types: grondgebonden en gestapeld, vrijstaand en in een rij, starterswoningen en levensloopbestendige woningen. In Goede Aarde bestaat uit vijf deelprojecten: stuk voor stuk duurzaam en energiezuinig, maar allemaal met eigen accenten. In de ene buurt ligt, bijvoorbeeld, de nadruk op het gebruik van zonne-energie, terwijl in een andere buurt extra aandacht is besteed aan het gebruik van duurzame materialen of aan een natuurlijke benadering, bijvoorbeeld door de aanleg van vegetatiedaken. De openbare ruimte in de wijk is met zorg en aandacht voor duurzaamheid ingericht: zo is er gekozen voor inheemse, duurzaam gekweekte plantensoorten. Voortvarende opdrachtgever De plannen voor In Goede Aarde stammen uit de jaren negentig van de vorige eeuw. In 1996 werd de eerste fase van de buurt De Zonnegolven gerealiseerd. Daarna stagneerde het project, onder meer doordat de grond versnipperd in bezit was van de gemeente, van ontwikkelaars en van boeren. Toen de gemeente - raad in 1998 een nieuw plan van aanpak voor duurzaamheid in de gemeente aannam, kregen de plannen een nieuwe impuls. Toen in 2000 het bestemmingsplan voor de wijk was vastgesteld, ging de gemeente Boxtel voortvarend te werk: ze kocht grond aan, zette haar duurzaamheidsambities voor de wijk op papier in een plan van aanpak, ging opnieuw in gesprek met ontwikkelaars, en al snel kwam het tot concrete afspraken. Openheid en vertrouwen Vincent Snels van Minos & Twisk, projectleider namens de gemeente Boxtel: De gemeente heeft hoge eisen gesteld aan de duurzaamheid en aan de architectonische kwaliteit van de woningen. Hoewel de ontwikkelaars daar best voor open stonden, waren ze ook wel een beetje huiverig: ze maakten zich zorgen over de financiën en de prestatiemeting bij oplevering. Daar hebben we in alle openheid over gesproken en de gemeente is hen tegemoetgekomen, bijvoorbeeld door een groter bouwvolume aan te bieden. Dat zette de toon voor het verdere project: alle partijen hadden daarna het gevoel dat we in openheid en vertrouwen naar hetzelfde doel streefden. Duurzame woningbouw en duurzame openbare ruimte In alle fasen, van tekentafel tot oplevering, heeft de gemeente erop toegezien dat de afgesproken duurzaamheids- en kwaliteitsdoelen ook werkelijk gerealiseerd werden. Het is natuurlijk wel wat, dat Gemeente Boxtel s/ontwikkelaar Aannemersbedrijf Van Bergen, Heijmans Vastgoedontwikkeling, BAM Vastgoed en BAM Pennings svorm Bouwclaimmodel met toetsbare prestatieafspraken bij oplevering, voor woningen en openbare ruimte (PPS-vorm) Projectontwikkelingsovereenkomst Duurzaam resultaat bij oplevering je als gemeente zo veel noten op je zang hebt bij een project dat een ander financiert, maar aan de andere kant nam de gemeente zelf de verantwoordelijkheid op zich voor een duurzame en kwalitatief hoogstaande inrichting van de openbare ruimte. De ontwikkelaars mochten daarover op hun beurt hun mening en advies geven. De gemeente heeft bovendien ook haar eigen prestaties op het gebied van duurzaamheid extern laten toetsen. Meer focus op prestaties bij oplevering Bij dit project hebben we nog behoorlijk gestuurd op specifieke duurzaamheids-maatregelen. Een opdrachtgever kan er ook voor kiezen meer te focus sen op de prestatie, en ontwikkelaars en bouwers de vrijheid te geven om zelf te bepalen hoe ze duurzaamheid en kwaliteit realiseren. Ik denk dat je daarmee beter gebruik maakt van de creativiteit van de marktpartijen. GPR Gebouw is een instrument dat daar ruimte voor laat. Kennisdelen en communiceren Als opdrachtgever moet je zorgen dat je de juiste partijen aan tafel krijgt. Je moet mensen bij elkaar krijgen die bereid zijn kennis met elkaar te delen en elkaar op die manier stimuleren. Samen kun je een bijzonder plan op een hoger niveau tillen, mits iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, niet alleen de marktpartijen maar ook de opdrachtgever. De opdrachtgever moet bovendien zorgen voor goede communicatie met en tussen alle betrokken partijen. Goede communicatie zorgt voor wederzijds begrip, vertrouwen en betrokkenheid. En dat werkt beter dan welk contract dan ook. www.ingoedeaarde.nl Publicaties Resultaat bij oplevering ; Aeneas Uitgeverij, 2009 Vincent Snels, Minos en Twisk E v.snels@minostwisk.nl T 073 657 66 17 s Hugo van Boxmeer, directeur Aannemersbedrijf Van Bergen E hvboxmeer@vanbergenbv.nl T 024 677 12 52 Stefan Swinkels, ontwikkelingsmanager Heijmans Vastgoed E sswinkels@heijmans.nl T 073 543 51 11 Frank Homburg, directeur bouwbedrijf H. Pennings E fh@h-pennings.nl T 073 523 44 00 16 17

Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd In maart 2009 presenteerde de gemeente s-hertogenbosch het plan Waterstad s-hertogenbosch. Het plan moet leiden tot een kwalitatief beter en veiliger watersysteem in de waterrijke Brabantse hoofdstad. De aanleg van het bergbezinkbassin in de Coornhertstraat draagt bij aan dat streven. Het bassin, dat een inhoud heeft van 1500 m3, voorkomt dat er bij overvloedige regenval afvalwater in het oppervlaktewater terechtkomt en ook dat te veel schoon water het riool inloopt. Het water dat het riool niet aankan, wordt opgeslagen in het bassin, waar het vuil naar de bodem zakt. Het onderste, vervuilde water wordt via het riool afgevoerd naar de waterzuiverings installatie, het schone water wordt opgenomen in het oppervlaktewater. Prestaties in het verleden De gemeente maakte gebruik van Best Value Procurement (BVP), een Amerikaanse aanbestedings - methode waarbij de aanbieder in feite solliciteert bij de klant met de beste oplossing. Ingenieursbureau Breijn ondersteunde de gemeente bij het proces. Bij BVP loopt de aanbestedings procedure door verschillende filters. In ieder filter blijven de minst geschikte kandidaten hangen, de beste partijen gaan door. Anders dan in Amerika, waar alle gegadigden het filterproces ingaan, is een voorselectie van zes partijen gemaakt. Zij werden getoetst op prestaties in het verleden, waarbij gevraagd werd naar de ervaringen van voormalige opdrachtgevers. In een volgende stap deden ze hun aanbod, waarbij ze inzicht gaven in de risico s en de toegevoegde waarde van hun plan. Een volgend filter mat de kwaliteit van het beoogde projectteam, de organisatie van het werk en de planning, en op deze manier kwam stap voor stap de kandidaat met de beste papieren en het beste plan boven water. De prijs telde bij dit project voor 30 procent mee, kwaliteit bepaalde de rest. Winnaar Remmits bood de beste prijs, maar maakte vooral indruk met een alternatief systeem voor het schoonspoelen van de bak. Inkoopparadox Albert Oostra, aanbestedingscoördinator sector Stadsbedrijven van de gemeente s-hertogenbosch: We hebben met BVP kennisgemaakt tijdens een bijeenkomst van Breijn en Heijmans. We wilden er graag mee aan de slag. Dit project was heel geschikt: niet al te groot en overzichtelijk, zodat we ons goed konden focussen op het proces. Het was een bijzonder positieve ervaring. In de prijsvechtersaanbestedingen waar we zo aan gewend zijn, zit altijd een inkoop paradox: de opdrachtgever vraagt een minimumkwaliteit en hoopt Gemeente s-hertogenbosch Remmits, Wijchen Investeringssom 830.000 geraamd, inschrijfsom 780.000 exclusief btw Niet-openbare aanbestedingsprocedure op basis van Best Value Procurement (BVP) Traditionele aannemingsovereenkomst-plus biedt meerwaarde op meer, terwijl de aannemer het bestek beschouwt als de maximale kwaliteit en dus nooit meer zal bieden. Bij BVP doen aannemers echt hun best om meerwaarde te bieden. Een ander sterk punt is dat de risico s al tijdens het proces blootgelegd worden en er dus van meerwerk geen sprake meer kan zijn. Geen keurslijf Dit project was eigenlijk klaar om traditioneel in de markt gezet te worden; er lag al een bestek. Omdat het zonde zou zijn om daar niets mee te doen, hebben we het in de procedure ingebracht als referentie. Dat hadden we niet moeten doen: sommige bouwers hielden zich daar toch te veel aan en het bleef een keurslijf. Een volgende keer zou ik niet meer dan een voorlopig ontwerp mee willen geven. Kwaliteit zwaar mee laten wegen Andere opdrachtgevers die met BVP of een andere EMVI-aanpak willen werken, zou ik mee willen geven dat je ervoor moet zorgen dat kwaliteit echt zwaar mee weegt. Als je onder de 50 procent blijft zitten, geeft de prijs toch de doorslag en wordt het een schijnoefening. www.pbsrg.com (Best Value Procurement) Publicaties Apostol, Ramona: Best Value Procurement within the framework of ARW2005 ; in: Tijdschrift srecht, augustus 2009. Rijt, Jeroen van de & Santema, Sicco: Prestatie-inkoop ; Scenter Institute Driebergen, ISBN 978-90-77951-11-8. Albert Oostra, aanbestedingscoördinator sector Stadsbedrijven gemeente s-hertogenbosch E a.oostra@s-hertogenbosch.nl T 073 615 97 73 Frans Pesch, bedrijfsleider Remmits E f.pesch@remmitsgww.nl T 024 641 24 43 18 19

Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal Aan de oostkant van Veenendaal verrijst een nieuwe wijk met de toepasselijke naam Veenendaal- Oost. In deze groene, levensloopbestendige en duurzame wijk zijn 3200 woningen gepland. De wijk bestaat uit drie delen, waarvan Buurtstede het eerste gerealiseerd wordt. De eerste woningen in dit deel worden zijn in 2010 opgeleverd. Alle 1241 woningen in deze buurt en de gebouwen voor de voorzieningen krijgen een aansluiting op een collectief warmte/koudeopslag-systeem dat voorziet in verwarming, koeling en warm tapwater. Energieleverancier is DEVO, een publiek private samenwerking tussen de gemeente Veenendaal en Quattro Energie, een combinatie van LATEI projectontwikkeling, Patrimonium woonstichting en De Smalle Akker BV. Heijmans Infra Techniek maakte het ontwerp en realiseert de aanleg van het WKO-systeem. Heijmans blijft ook verantwoordelijk voor het onderhoud gedurende de eerste dertig jaar. Een opdrachtgever die bij een aanbesteding vraagt om een definitief ontwerp, compleet met prijsspecificatie, legt een groot beslag op de tijd en capaciteit van de aanbiedende partijen. Het is daarom misschien verstandig om met minder partijen dat traject in te gaan. Duurzaam bouwen én beheren www.veenendaal-oost.nl www.devo-veenendaal.nl Giedie Heijmans, directeur Heijmans Infratechniek Mannes Kippers, commercieel manager Heijmans Infratechniek E HIT@heijmans.nl T 073 543 68 01 Ruimte voor dialoog De aanbesteding bestond uit drie fases: voorontwerp, definitief ontwerp en definitieve aanbieding. Tijdens iedere fase was er een moment voor dialoog tussen de opdrachtgever en de aanbiedende bouwers. Dit gaf alle partijen de gelegenheid om vragen te stellen, informatie te verstrekken en de plannen bij te stellen wanneer daar aanleiding toe was. De prijs was voor vijftig procent bepalend; daarnaast konden de aanbieders scoren op onder meer innovatie, energieprestatie, kwaliteit van de stukken en houding tijdens de aanbieding. Eigen ideeën en oplossingen van de aanbiedende partijen waren zeer welkom. De opdrachtgever had voor alle criteria, ook voor de minder grijpbare, helder geformuleerd hoe zij beoordeeld zouden worden. De aanbieding van Heijmans was prijstechnisch het gunstigst, maar scoorde ook op de andere onderdelen hoog. Duurzame Energie Veenendaal-Oost (DEVO) Heijmans Infra Techniek Investeringssom 21 miljoen exclusief btw Europese aanbesteding voor geïntegreerde contracten Design, Construct & Maintain Elkaar leren kennen Giedie Heijmans en Paul Pieter Smeets, respectievelijk directeur en projectleider van Heijmans Infra Techniek: De opdrachtgever heeft gezorgd voor een heldere vraagspecificatie en ook het traject was goed omschreven. Hij had een zeer deskundige adviseur ingeschakeld: een belangrijke voorwaarde voor een succesvolle aanbesteding. De overlegmomenten met de opdrachtgever gaven ons de gelegenheid om te toetsen of we in de juiste richting zaten. Bovendien leerden alle partijen elkaar vast wat beter kennen. Dat was heel waardevol: je blijft voor dertig jaar aan elkaar verbonden, dus het is echt van belang dat je goed met elkaar door een deur kan. Nadenken over onderhoud Voor de klant is het een groot voordeel om ontwerp, realisatie en onderhoud bij één partij te leggen: als bouwer word je gedwongen al bij het ontwerp over die onderhoudsfase na te denken, want die bepaalt een groot deel van je total cost of ownership. Daardoor zorg je toch voor een nog betere oplossing, voor nog meer duurzaamheid. Een punt van aandacht: drie van de geselecteerde vijf partijen trokken zich gedurende het aanbestedingstraject terug. Het is niet onvoorstelbaar dat de hoeveelheid werk die een aanpak als deze met zich meebrengt daaraan mede debet was. 20 21

Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad De gemeente Assen streeft naar duurzaamheid en focust daarbij op duurzaam inkopen. De dienst Stadsontwikkeling besloot in de zomer van 2009 een pilot op te zetten. Gekozen werd voor een relatief klein project: fietspad Pitteloseweg, een twee kilometerlang recreatief betonfietspad, ten noorden van de Assense nieuwbouwwijk Kloosterveen. De gemeente hield de engineering in eigen hand. Duurzaamheid was ook daarbij een belangrijke leidraad: zo wordt gebruikgemaakt van gerecyclede materialen, zoals betongranulaat in plaats van grind. De Jong en Breunis kreeg de opdracht te zorgen voor een duurzame uitvoering van dit duurzame ontwerp. Het project is opgeleverd in het najaar van 2010. Inschrijfsom - duurzame meerwaarde = beste aanbieding Zeven bouwbedrijven schreven zich in, één van hen viel af tijdens de eerste selectie. De aanbiedingen moesten voldoen aan twee minimumcriteria op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast konden de inschrijvers zich onderscheiden door hun prestaties op het gebied van vier extra gunningscriteria: de toepassing van biologisch afbreekbare hydraulische olie in graafmachines, het gebruik van transportmiddelen met een lage CO2-uitstoot, een duurzaam transportplan en de inzet van werkzoekenden. De gemeente heeft van te voren helder vastgelegd hoe deze criteria beoordeeld en gewaardeerd zouden worden. Het totaal van de meerwaarde die de inschrijvers scoorden op duurzaamheid, werd afgetrokken van hun inschrijfprijs. Op die manier werd de beste inschrijving bepaald. Het werk werd, dat moge duidelijk zijn, wel uitgevoerd voor de oorspronkelijke inschrijfprijs. Project Fietspad Pitteloseweg, fase 1 Gemeente Assen De Jong en Breunis, Rouveen Aanneemsom 167.000 exclusief btw Openbare aanbesteding volgens EMVI-principe Traditionele aanneemovereenkomst te leggen. Daarnaast zou ik het goed vinden om bouwers te stimuleren duurzaam te werken door bonussen in te stellen. Zoals wij het in deze pilot hebben ingestoken maakt het niet uit of iemand tijdens de uitvoering extra inspanningen levert: hij krijgt alleen maar boetes als hij niet aan de verwachtingen voldoet. Maar als hij die overtreft, zou daar ook best iets tegenover mogen staan. Toon lef! Collega s wil ik het volgende meegeven: toon lef en ga het gewoon doen. Als we allemaal gaan zitten wachten op de buurman gebeurt er helemaal niks. www.dejongbreunis.nl www.energieoverheid.nl www.agentschapnl.nl Paul de Weerd, projectleider Dienst Stadsontwikkeling gemeente Assen E p.de.weerd@assen.nl T 0592 366 440 Bertus de Jong, directeur van aannemingsmaatschappij De Jong & Breunis BV E info@dejongbreunis.nl T 0522 291 122 Ontwerp nog in eigen beheer Paul de Weerd, projectleider Dienst Stads ontwikkeling gemeente Assen: Het was interessant om dit project op deze manier te doen. Het heeft ons veel nieuwe inzichten opgeleverd. Dit was voor ons echt onontgonnen terrein en we kwamen er al snel achter dat het aantal voorbeeldprojecten op het gebied van civiele techniek beperkt is. We hebben alle informatie die we konden vinden bij elkaar gesprokkeld en daarnaast hebben we een aantal dingen zelf bedacht. Veiligheidshalve hebben we gekozen voor een niet al te groot, niet al te complex project. Ook hebben we er bewust voor gekozen het ontwerp in eigen beheer uit te werken: het fietspad was immers bedoeld als een pilot voor duurzaam inkopen, niet voor duurzaam ontwerpen. Het leek ons verstandig om niet twee kunstjes tegelijk uit te proberen. Mens, durf duurzaam te vragen! s hebben slimmere oplossingen Ik denk dat bouwers gelijk hebben als ze zeggen dat ze veel slimmere oplossingen kunnen bedenken dan opdrachtgevers. Een volgende keer zullen we dan ook zeker overwegen om meer bij de bouwer neer 22 23

Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen Laauwik is een onderdeel van de Waalsprong, de grote uitbreidingswijk van Nijmegen die, vanuit de stad gezien, ligt aan de overkant van de rivier de Waal. In Laauwik zullen in totaal z n 1300 woningen gebouwd worden, onder meer in opdracht van de Nijmeegse woningcorporatie Talis. De corporatie realiseert in deze buurt zowel eengezinswoningen en appartementen als groepswoningen voor mensen met een zorgbehoefte. Maximale kwaliteit Voor de ontwikkeling en realisatie van 51 woningen in één straat, die nu nog de opmerkelijke naam Vlek 23 draagt, ging Talis in mei 2010 op zoek naar een geschikte partner. De corporatie kent een traditie van aanbesteden op prijs, maar besloot het dit keer anders aan te pakken. Ze zocht contact met vier bouwers, met wie zij bij eerdere projecten goede ervaringen had en nodigde hen uit een ontwerp te maken voor de woningen. Slechts twee zaken stonden vast: het stedenbouwkundig plan en het budget. Lager aanbieden had geen zin, want Talis vroeg om maximale kwaliteit voor het gegeven budget. Woningcorporatie Talis, Nijmegen Giesbers-Wijchen Bouw BV Budget 5,75 miljoen exclusief btw EMVI, op uitnodiging partij bij een ander terechtkomen. s die kiezen voor interactie, moeten daarom wel zorgen dat de vertrouwelijkheid gewaarborgd is. Daarnaast is het interessant voor opdrachtgevers om te kijken of, naast ontwerp en bouw, ook het meerjarig onderhoud in het contract ondergebracht kan worden. Daardoor zal de opdrachtnemer extra uitgedaagd worden om ook op het gebied van onderhoud optimaal in te zetten op duurzaamheid. Paul van Doorn, procesmanager in het voortraject Giesbers-Wijchen E info@giesberswijchen.nl T 024 649 28 11 Michel Pott, projectmanager Talis E michel.pott@talis.nl T 024 352 39 96 Zeven criteria De aanbiedende partijen konden punten verdienen met hun prestaties op zeven criteria: beeldkwaliteit, energiezuinigheid, onderhoudsvriendelijkheid, afwerkingsniveau, verkoopwaarde, geluidsisolatie en woonkeur. Giesbers-Wijchen Bouw scoorde het hoogst. De winnaar maakte bovendien indruk met een slimme combinatie van de verschillende criteria. Door bijvoorbeeld zonnepanelen zuidwaarts gericht te plaatsen op de platte daken van berg ingen, zorgden zij voor een optimaal rendement, zonder afbreuk te doen aan de beeldkwaliteit in de straat. In oktober 2010 tekenden de partijen de overeenkomst en de bouw is in 2011 begonnen. UAV Geïntegreerd contract, Design & Construct Duurzame kwaliteit bij gegeven budget Meer voldoening Paul van Doorn, procesmanager in het voortraject en Martijn van den Bogaard, projectontwikkelaar van Giesbers-Wijchen: Wij hebben deze aanbesteding met heel veel plezier gedaan. Het geeft veel meer voldoening wanneer je je kunt focussen op kwaliteit in plaats van op de laagste prijs. We hebben hier echt de kans gekregen om te laten zien wat we kunnen. Dat is natuurlijk niet alleen prettig voor ons, maar zeker ook voor de opdrachtgever: iedereen komt er beter uit. Vaste, projectspecifieke partners Wij zijn een groot voorstander van ketenintegratie en we werken graag met vaste onderaannemers, partijen van wie je op aan kunt. Bij dit project hebben we bewust gezocht naar projectspecifieke parners. We merken wel dat ook de onderaannemers nog moeten wennen aan de nieuwe verhoudingen. s willen beter gebruik maken van onze kennis, en op onze beurt maken wij graag gebruik van het vakmanschap van onze comakers. En dat betekent dat ook zij moeten leren om vanuit een vraag naar een product te redeneren, en niet vanuit een product naar een prijs. Moment om te sparren Het was prettig geweest als er een moment was ingebouwd om te sparren met de opdrachtgever, zodat je kunt toetsen of je op het goede pad zit. Dat brengt wel het risico met zich mee dat de ideeën van de ene 24 25

Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardijen Het Mooie Plan is een herstructureringsproject in de Rotterdamse tuinstad Lombardijen, waarin galerijflats worden vervangen door grondgebonden woningen. In de eerste fase zijn 125 huur- en koopwoningen gebouwd, die in juli 2010 opgeleverd zijn. De ontwikkeling van de tweede fase, met daarin nog eens 87 woningen, is in augustus 2010 gestart. Het Mooie Plan wordt een groene buurt waar aandacht is voor duurzaamheid. Zo worden er waterpartijen aangelegd voor afvoer en opslag van regenwater. Voor de verwarming en de warmwatervoorziening in de woningen wordt de wijk aangesloten op een stadsverwarmingssysteem dat gebruikmaakt van industriële restwarmte. Verder is het hout dat in de woningen van Het Mooie Plan gebruikt wordt voorzien van het FSC-keurmerk. Ideaalproces ketenintegratie Het begon allemaal tijdens een dinersessie die was georganiseerd door Deloitte, over de moeizame verhoudingen tussen corporaties en bouwers. Hans de Jonge, hoogleraar Vastgoedbeheer en ontwikkeling in Delft, daagde de aanwezigen uit om de impasse te doorbreken. De Rotterdamse corporatie Com wonen pakte de handschoen op en ontwikkelende bouwer Dura Vermeer, ook uit Rotterdam, sloot zich aan. Samen met deskundigen van de TU Delft ontwierpen beide partijen een ideaalproces voor ketenintegratie in de bouw. Dat moest uitgeprobeerd worden, en Het Mooie Plan was een perfecte proeftuin. Het enige punt was dat het project al klaar was voor aanbesteding. Dat betekende dat het moment voor ketenintegratie in de ontwikkelingfase voorbij was, maar het uitvoeringsproces is wel geheel volgens de principes van Ketenintegratie verlopen. Bij de tweede fase van Het Mooie Plan wordt zowel in de ontwikkelingals in de uitvoeringsfase volgens ketenintegratieprincipes gewerkt. Com wonen Dura Vermeer Bouw Rotterdam BV Bouwkosten 17 miljoen exclusief btw Bouwteam (op basis van de principes van ketenintegratie) Ketenintegratie-bevorderende aannemingsovereenkomst Leuke mensen In de tweede fase van Het Mooie Plan werken we echt vanaf het allereerste begin, de initiatieffase, samen. Ik kijk ernaar uit en heb er alle vertrouwen in dat het goed gaat. Als je zo intensief samenwerkt, moet je er wel altijd voor zorgen dat je met leuke mensen werkt. Er moet een klik zijn, want op chagrijn is nog nooit iets moois gebouwd. Ketenintegratie: samenwerken met duurzaam rendement www.succesvolbouwen.nl Publicaties Graaf, Kees de & Laverman, Wim: Ketenintegratie wordt ter hand genomen ; in: Building Business, februari 2009. André Klouwen, hoofd Klant en Markt, Dura Vermeer Bouw Rotterdam. E a.klouwen@duravermeer.nl T 010 280 86 41 Babette van den Ancker, projectmanager Stichting Com wonen, Rotterdam. E babette.vandenancker@comwonen.nl T 010 333 36 74 Risico s op tafel André Klouwen, hoofd Klant en Markt van Dura Vermeer: We bouwen al wel dertig jaar in opdracht van Com wonen, maar iedere keer gaan we weer de strijd aan. Soms win je, soms verlies je. En als we eens twee projecten achter elkaar uitvoeren, dan leidt Jan het ene en Piet het andere: er zit hoe dan ook geen enkele continuïteit in, dus je leert er weinig van. We willen toe naar meer continuïteit en meer samenwerking. Het grote verschil tussen werken in ketenintegratie en de traditionele manier is dat je echt samenwerkt: eigenlijk moeten we ons kapot schamen dat dit niet de normale gang van zaken is. In plaats van risico s zo goed mogelijk te verstoppen, leg je ze midden op tafel en ga je samen op zoek naar een oplossing. Als je op basis van vertrouwen en openheid met elkaar werkt, kun je alleen al enorm besparen op adviseurs, juristen en controleurs. Je bent samen verantwoordelijk voor de inkoop: dat betekent dat je de risico s daarvan ook niet bij één partij legt. We hebben een apart fonds opgezet voor onvoorziene kosten. Dat kun je aanspreken als het nodig is, en als dat niet nodig is, kun je het bijvoorbeeld bestemmen voor innovaties voor een volgend project. 26 27

Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem Aan de oostkant van Diemen, op de plek van een oud industrieterrein en een overbodig geworden meubelboulevard, wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Op Plantage De Sniep zullen de komende jaren in totaal 1.200 woningen verrijzen. Al die woningen worden voor hun warmte, koeling en warmwater aangesloten op een warmte-koudeopslag-systeem (WKO). Ontwikkelaars Bouwfonds en Dura Vermeer Vastgoed gingen op zoek naar een partij die zo n systeem niet alleen voor hen kon ontwerpen en aanleggen, maar die ook nog eens zorg kon dragen voor (een deel van) de financiering, de exploitatie en het onderhoud. Een belangrijke derde les is wel dat het WKO-systeem een integraal onderdeel moet zijn van het project. Wij zijn dan ook groot voorstander van aanbestedingsvormen en samenwerkingsvormen die daaraan tegemoet komen, zoals geïntegreerde contractvormen, concurrentiegerichte dialogen, bouwteamconstructies, alliantievormen en ketenintegratie. www.duravermeer.nl www.eneco.nl www.duravermeerruimtelijkeontwikkeling.nl www.unica.nl Contactpersoon bouwer Ruben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke Ontwikkeling E r.verbaan@duravermeer.nl T 023 752 84 50 Opdracht naar nummer twee De opdrachtgever nodigde zeven partijen uit om een integraal plan te maken voor de duurzame energievoorziening van De Sniep. De aanbestedingen gingen niet van een leien dakje: de partij die in eerste instantie won, zag zich genoodzaakt zich terug te trekken. De opdracht ging naar de nummer twee, Gaia Energy, dat bestaat uit Dura Vermeer, Unica en Eneco. In mei 2009 boorde de toenmalige minister van Milieu, Jacqueline Cramer, de eerste bron voor het WKO-systeem. De eerste 88 woningen maken daar inmiddels gebruik van. Veel ruimte voor eigen ideeën Ruben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke Ontwikkeling: De opdracht was om echt in te steken op duurzaamheid. De opdrachtgever had de duurzaamheideisen op papier gezet en mogelijke oplossingen gegeven. Ze hadden een voorkeur voor WKO uitgesproken, maar binnen die kaders hadden we alle ruimte om eigen ideeën en expertise in te brengen. De mate van detaillering was precies goed. Er was geen gedetailleerd bestek waarin zelfs de bouten en moeren beschreven staan, maar een helder programma van eisen. Het contract dat wij hebben gesloten is een concessieovereenkomst. Wij hebben van de ontwikkelaar een bijdrage gekregen voor de realisatiekosten van het systeem. Daarnaast hebben we de rechten op de exploitatie in de komende dertig jaar: daaruit moeten de rest van onze kosten en de winst komen. Dat stimuleert ons natuurlijk om nog eens extra te focussen op de kwaliteit in die fase. Bij het ontwerp en het installeren zijn vooral Unica en wij aan zet, tijdens de exploitatie gaat Eneco een belangrijke rol spelen: zij zorgen voor de bemetering en de rekeningen aan de bewoners. Gaia Energy (een combinatie van Dura Vermeer, Unica en Eneco) Bouwfonds en Dura Vermeer Vastgoed Investeringssom Circa 12 miljoen exclusief btw Tailor-made concessiecontract Design, Construct, Finance, Maintain & Operate Eerst investeren, dan incasseren Juiste partijen en integraal aanpakken Het terugtrekken van de oorspronkelijke winnaar van deze aanbesteding heeft voor een flinke vertraging gezorgd. Dat lijkt me dan ook les één voor opdrachtgevers bij dit soort projecten: maak een heel scherpe selectie en kijk van te voren goed welke partijen zo n project écht aankunnen. WKO is nog lang geen plug and play, en dat geldt ook voor kleinere projecten. Omdat WKO-systemen bestaan uit meerdere componenten die naadloos op elkaar moeten aansluiten en samenwerken, moet een WKO-project niet in teveel stukken worden gehakt: dat is les twee. Contactpersoon opdrachtgever Bas Sijmonsbergen, projectontwikkelaar Dura Vermeer Bouw Amsterdam E b.sijmonsbergen@duravermeer.nl T 020 462 89 32 28 29

Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg Aan de rand van het centrum van Hardenberg realiseerde Trebbe tussen 2005 en 2007 het lokaal opleidingencentrum (LOC). Het LOC is een multifunctioneel complex van drie bouwlagen en een parkeergarage. Het bestaat uit vijf verschillende gebouwen die door luchtbruggen op verschillende niveaus met elkaar zijn verbonden. Er zijn maar liefst twintig organisaties in het complex gehuisvest, waaronder scholen, het Centrum voor Werk en Inkomen, uitzendbureaus, enkele gemeentelijke afdelingen, een kunstencentrum en een bibliotheek. De sloop van de oude school die voorheen op deze plek stond hoorde ook tot de opdracht, net als de bouw van een woongebouw met 66 huurappartementen voor ouderen en jongeren, naast het LOC. terugtrekkende beweging veroorloven. Je moet er gerust op zijn dat alles goed komt, omdat de ander ook een vakman is. Co-makers en afbouwbedrijven ook aan tafel Hoewel ik heel tevreden terugkijk, kan het volgens mij nog efficiënter. Nu praatten er wel heel veel gebruikers mee: één interne projectleider aan opdrachtgeverkant zou wellicht een verbetering zijn. Daarnaast zou ik naar nog meer ketenintegratie toe willen: het zou goed zijn om ook de co-makers en afbouwbedrijven in een vroeg stadium bij het project te betrekken. www.trebbe.nl www.loc-hardenberg.nl Publicaties Koenen, Ingrid: die afstand durft te nemen toont lef, Cobouw, 9 februari 2009. Antje de Groot-Schuttert, directeur Trebbe Oost & Noord B.V. Zwolle E degroot@trebbe.nl T 038 467 28 00 Open vraag De vraag van de gemeente Hardenberg was nauwelijks gespecificeerd: het enige wat bij aanvang vastlag was het aantal vierkante meters en de grootste organisaties die hun intrek zouden nemen in het gebouw. De aanbiedende partijen hadden dus alle ruimte voor eigen ideeën en initiatieven. Na de eerste selectieronde werden vijf partijen uitgenodigd om een plan van aanpak en een prijsopgave te maken. Trebbe maakte de meeste indruk en mocht de plannen uitwerken naar een definitief ontwerp. Het resultaat is een opmerkelijk en zeker ook duurzaam gebouw: gebouwd met natuurlijke materialen, met een energievoorziening die gebruikmaakt van warmtekoude-opslag. Het is bovendien een bijzonder flexibel gebouw, dat zonder grote ingrepen kan worden aangepast aan mogelijke functieveranderingen in de toekomst. Continu in gesprek Antje de Groot-Schuttert, directeur van Trebbe Oost & Noord: We zaten vanaf het allereerste moment met z n allen rond de tafel: opdrachtgever, architect, bouwer, adviseurs en gebruikers. Dat werkt perfect, want daardoor kun je gedurende het hele proces optimaal gebruikmaken van elkaars expertise. Er gebeuren minder onverwachte dingen doordat je continu in gesprek bent. Iedere keer dat we voor een belangrijke keuze stonden, bespraken we dat in alle openheid. Als iets duurder uitpakte dan verwacht, zochten we samen naar een manier om dat op te lossen door op andere punten efficiënter te werken. Snelheid was bij dit project geboden. Daarom is er voor gekozen om de besteksfase over te slaan: het ontwerp is direct uitgewerkt in bouwtekeningen. We zijn al begonnen met de ruwbouw, terwijl we nog niet uit de indeling waren. Dat kun je alleen maar doen als je echt op elkaar vertrouwt. Ik vond het wel even heel Stichting LOC+ Hardenberg (gemeente Hardenberg, Alfacollege en AOC De Groene Welle) Trebbe Oost & Noord B.V. Zwolle Investeringssom 24,5 miljoen exclusief btw Europese aanbesteding Contract Risicodragend projectmanagement/design & Construct Vertrouwen in vakmanschap spannend worden toen de architect gaande de rit zijn eigen plan wilde herzien. Zijn argumenten waren sterk en hij wilde gewoon het beste gebouw neerzetten. Terugkijkend is die aanpassing ook heel goed geweest, maar het gaf op dat moment wel veel onzekerheid. Wanneer je afspreekt dat je het samen gaat doen, kan geen van de betrokken partijen zich een Douwe Prinsse, wethouder en voorzitter stuurgroep Stichting LOC+ Hardenberg E douwe.prinsse@hardenberg.nl T 0523 289 111 30 31

Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel? Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Rotterdamse Havenbedrijf, Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, dat de Rotterdamse industrie vertegenwoordigt. Het RCI streeft naar 50 procent CO2-reductie en 100 procent klimaatbestendigheid in Rotterdam in 2025. De gemeente Rotterdam heeft daarvoor onder meer het programma Rotterdamse Groene Gebouwen opgezet, dat gericht is op de verduurzaming van het gemeentelijk vastgoed. De zwembaden zijn de eerste groep gebouwen die onderhanden genomen worden, bij wijze van pilot. Het gaat in principe om negen binnenzwembaden, maar de gemeente heeft een voorbehoud ingebouwd in verband met mogelijke functieveranderingen of sluitingen in de toekomst. Energie omlaag, comfort omhoog De gemeente Rotterdam heeft gekozen voor een aanbesteding in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. Uit elf aanmeldingen werden in juni 2010 drie partijen geselecteerd: Strukton, Honeywell Building Solutions en UDV Energie (een combinatie van Dura Vermeer Infra en Unica Installatiegroep). De gemeente vroeg hen niet alleen een plan te maken voor energiereductie, maar ook voor comfortverhoging in de zwembaden en voor het onderhoud en beheer van de installaties en de gebouwen gedurende tien jaar. De marktpartij die als beste uit de aanbesteding komt, wordt risico - dragend verantwoordelijk: zijn investeringen moet hij zelf terugverdienen uit de besparingen op de energie- en waterrekening. In 2011 kiest de gemeente Rotterdam één van de drie overgebleven consortia. Gemeente Rotterdam Strukton Investering in energiemaatregelen Budgettair neutraal Concurrentiegerichte dialoog Geïntegreerd contract, Design, Build, Finance, Maintain & Operate met een looptijd van 10 jaar. hanteren en ze dezelfde gegevens en adviezen mee moet geven. Bovendien moet je ervoor waken dat informatie over het plan van één partij bij een andere partij terechtkomt. Daar moet je constant alert op zijn. Ik ben heel blij dat we bij deze aanbesteding begeleid worden door Deloitte. Het is per slot van rekening een pilot, waar we zoveel mogelijk van willen leren, maar waarin we cruciale fouten willen voorkomen. Energieprestatiecontract voor tien jaar www.rotterdamclimateinitiative.nl Lex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfsvoering Rotterdam Climate Initiative E l.keijser@bsd.rotterdam.nl T 010 267 29 29 Functionele eisen stellen Lex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfsvoering van het Rotterdam Climate Initiative: Wij hebben gekozen voor een concurrentiegerichte dialoog, omdat we zoveel mogelijk innovatieve ideeën uit de markt willen halen. De eisen die wij stellen, zijn puur functioneel. Hoe die bereikt worden en hoeveel er bereikt kan worden, dat mogen de markpartijen ons laten zien. We willen geen minimum en geen maximum noemen, omdat we ervan uitgaan dat zij het beste gaan aanbieden dat ze kunnen waarmaken. We zetten primair in op energiereductie, maar ik denk dat de eisen die we stellen aan onderhoud en comfort zeker ook winst kunnen betekenen voor de duurzaamheid in bredere zin. Zo kan ik me voorstellen dat er op beide vlakken gescoord kan worden door minder chemicaliën te gebruiken. Maar we willen niets alvast invullen: we wachten af en we hopen dat we een bijzonder aanbod krijgen. Een gelijk speelveld De dialoog met de aanbiedende partijen zal ertoe leiden dat we straks plannen gepresenteerd krijgen die passen bij onze verwachtingen en ambities. De marktpartijen kunnen tijdens de dialoogmomenten toetsen of ze in de goede richting zitten en wij kunnen ze voorzien van de informatie die ze nodig hebben om verder te gaan. Het is wel een delicaat proces: je moet absoluut zorgen voor een level playing field, een gelijk speelveld. Dat betekent dat je voor alle partijen dezelfde uitgangspunten moet 32 33

Solids: flexibiliteit ten top In de nieuwe Amsterdamse wijk IJburg worden in opdracht van woningcorporatie Stadgenoot twee Solids gebouwd: grote gebouwen die een toonbeeld zijn van flexibiliteit en duurzaamheid. De Solids, die samen een vloeroppervlak hebben van 10.000 m 2 bruto, worden casco opgeleverd: de toekomstige huurders zijn zelf helemaal verantwoordelijk voor de binnenkant. Sterker nog, de huurder mag helemaal zelf weten wat hij in zijn ruimte gaat doen, want de gebouwen zijn bestemmingsvrij. De bedoeling is dat de Solids een plek worden waar een mengeling van uiteenlopende activiteiten plaatsvindt, van, om maar wat te noemen, wonen, kantoren en ambachtelijke bedrijven, winkels en horeca. Solids zijn helemaal voorbereid voor aanpassingen aan een ander gebruik of een andere indeling in de toekomst. De oplevering van de solids is in 2011. Uiteindelijk zullen er in IJburg acht Solids verrijzen, met een totaal aan vloeroppervlakte van 40.000 m 2. Spontane samenwerking Solids zijn het geesteskind van Frank Bijdendijk, bestuurder van woningcorporatie Stadgenoot. Zijn ideeën zijn geïnspireerd door de dynamische woonwerkgemeenschap in het voormalige kraakpand Tetterode in Amsterdam Oud-West. Toen Bijdendijk zich met zijn idee tot de Regieraad Bouw wendde, ontmoette hij daar Ko Blok, de toenmalig directievoorzitter van ERA Bouw, die enthousiast zijn medewerking aanbood bij de verdere uitwerking en realisering van de plannen. Van een echte aanbesteding was in dit geval dus geen sprake: de samenwerking ontstond door een samenloop van omstandigheden. De partijen zaten daardoor al in een heel vroeg stadium bij elkaar. De inbreng van de bouwer was groot en onmisbaar, omdat er voor de verwezenlijking van de ambities van Bijdendijk een andere manier van bouwen vereist was. Om flexibiliteit te garanderen moet de constructie aan speciale eisen voldoen: denk bijvoorbeeld aan dikkere verdiepingsvloeren. Ook voor een goede ontsluiting in de toekomst, voor zowel woningen als voor uiteenlopende bedrijvigheid, zijn extra maatregelen nodig: zo moeten er op allerlei strategische plekken trappen, kokers en schachten gerealiseerd worden. Met de billen bloot Frank Bijdendijk: Het proces van bouwen is in de praktijk bijna altijd gebaseerd op strijd, terwijl samen bouwen juist iets heel moois is. Die strijd moeten we dan ook radicaal doorbreken. Het gaat ook helemaal niet om de laagste prijs, maar om de vraag hoe krijgen we op een eerlijke manier een gebouw zo Woningcorporatie Stadgenoot, Amsterdam Bouwcombinatie ERA Contour - J.P. van Eesteren Totale stichtingskosten (fase 1) circa 22,5 miljoen exclusief btw Traditionele aanneemovereenkomst Geen; samenwerking in bouwteam Bouwen zonder bestek goedkoop mogelijk gebouwd?. Bij dit project zijn we van begin af aan met de billen bloot gegaan. We hebben gezorgd voor volledige transparantie, er waren geen verborgen rekensommetjes over en weer. We hebben ook op voet van gelijkwaardigheid met elkaar gewerkt. De bouwer heeft veel invloed gehad bij dit project. Een belangrijk punt, want als de opdrachtgever de baas speelt, de architect zich alwetend opstelt en de bouwer alleen maar mag uitvoeren, dan krijg je onherroepelijk fouten. Die moeten hersteld worden en dat kost tijd en geld: de meeste faalkosten in de bouw zijn het gevolg van slechte samenwerking. Bestek niet nodig We hebben uiteindelijk wel, in overleg met de bouwer, een bestek geschreven en een traditioneel contract opgesteld. In die zin is dit project nog niet het summum, maar het is zeker wel de opmaat naar een andere manier van werken. Een volgende keer zou ik het best zonder bestek aandurven, want als je op deze manier samenwerkt, heb je dat echt niet nodig. www.solids.nl Publicaties Laverman, Wim: Een interessant idee met grote gevolgen ; in: Building Business, april 2006. Lege, Jorien de: Je wilt dat ze van een gebouw houden ; in: de Volkskrant, 22 juli 2009; pp.14. Frank Bijdendijk, bestuurder Stadgenoot E fbijdendijk@stadgenoot.nl T 020 588 52 01 s Henk Homberg, directievoorzitter ERA Contour E henk.homberg@eracontour.nl T 079 317 01 18 Piet-Jan Heijboer, algemeen directeur Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V. E pj.heijboer@jpvaneesteren.nl T 0180 697 000 34 35

De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten Velmolenbuiten is onderdeel van Velmolen-Oost, een groot nieuwbouwproject in Uden. In Velmolenbuiten worden 70 woningen gebouwd, waarvan 32 sociale huur- en koopgarantwoningen. De overige woningen zijn bestemd voor de vrije sector. De gemeente Uden streeft naar een koploperspositie op het gebied van duurzaamheid en heeft de ambitie om van Velmolenbuiten de duurzaamste wijk van Uden maken. De wijk is inmiddels door Agentschap.nl geselecteerd als een van de dertien Excellente gebieden innovatieve energiebesparing in de nieuwbouw en krijgt daarom subsidie van het ministerie van VROM/WWI. Het ministerie wil de ontwikkeling van energiezuinige, innovatieve nieuwbouw stimuleren en de kennis en ervaring op dat gebied verspreiden. De bouw is in oktober 2010 van start gegaan. compleet met GPR- en EPC-berekeningen en er moest een heleboel rekenwerk gedaan worden in verband met de haalbaarheid van het sociale programma. En dat alles in drie maanden tijd. Wij hebben nu gewonnen, maar het is wel een beetje zuur als je als nummer twee of drie met een symbolische vergoeding naar huis toe gaat. Duurzaamste aanbieding wint www.duurzaamgebouwd.nl www.uden.nl/duurzaambouwen www.velmolenbuiten.nl Publicaties Johannes, Rola: Udense wijk duurzaam in uitvoering en beleving ; in: Cobouw 22 september 2009; pp. 13. Gijs Spruijt, directeur Nieuwenhuizen Daandels E gspruijt@n-d.nl T 0413 262 005 Prijsvraag De gemeente Uden heeft een prijsvraag uitgeschreven. Er waren 22 inschrijvers, die allemaal hun visie op de wijk en op duurzaamheid op papier zetten. Op basis daarvan werden drie partijen geselecteerd om in drie maanden tijd (!) een plan voor de wijk uit te werken. Er lag al een stedenbouwkundig plan van enkele jaren oud, maar de deelnemers hadden de vrijheid daar gemotiveerd vanaf te wijken. Dat namen ze ter harte: alle drie weken ze volledig af van het bestaande plan. De uiteindelijke winnaar, Nieuwenhuizen Daandels, heeft gekozen voor een speelsere, vriendelijkere indeling van de wijk. De woningen krijgen een andere situering ten opzichte van de zon, parkeren wordt geconcentreerd aan de randen van de wijk en er wordt beter gebruikgemaakt van het park dat in de buurt gepland is. Ook de opvang van hemelwater in wadi s komt uit de koker van de aannemer. De drie plannen werden aan de hand van een gunningleidraad beoordeeld door een onafhankelijke commissie, voorgezeten door Kees Duivesteijn, hoogleraar Milieutechnisch Ontwerpen in Delft (inmiddels emeritus). De winnaar werd bekendgemaakt tijdens een symposium over duurzaamheid. Het onderste uit de kan Gijs Spruijt, directeur van Nieuwenhuizen Daandels: Met deze prijsvraag heeft de gemeente Uden het onderste uit de kan gehaald. Ze hebben de deelnemers echt getriggerd om hun eigen ideeën te presenteren en zich daarmee te profileren. De marktpartijen waren bereid maximaal hun nek uit te steken, anders was de prijs-kwaliteitverhouding nooit zo hoog geweest. De kaders en voorwaarden waren helder geformuleerd. Gemeente Uden Nieuwenhuizen Daandels, Uden Investeringssom (inclusief grond) 21 miljoen inclusief btw Prijsvraag Risicodragend Design & Construct Voor de beoordelingscommissie betekende dat dat ze appels met appels konden vergelijken: het zat echt goed in elkaar. Nog een positief punt is dat er een goede voorselectie is gedaan. Door het aantal kandidaten te limiteren, kun je de inspanningen van de markt binnen de perken houden. Wegdragen Toch vind ik dat ook hier de gevraagde inspanning eigenlijk te groot was. We hebben nu gewonnen, maar ik zou niet nog zo n prijsvraag aankunnen, dan kunnen ze mij wegdragen. Vooral de mate van gedetailleerdheid waarin de plannen uitgewerkt moeten zijn, gaat behoorlijk ver. Alle woningtypes moesten volledig ontwikkeld zijn, Jan van Vlijmen, adviseur duurzame ontwikkeling gemeente Uden E J.vanVlijmen@uden.nl T 0413 281 363 36 37

Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar De Alkmaarse woningcorporatie Woonwaard is een groot voorstander van ketensamenwerking. Al sinds 2007 is ketensamenwerking uitgangspunt bij alle onderhoudsprojecten. Om de positieve effecten van ketensamenwerking te versterken, streeft de corporatie bovendien naar een langdurige samenwerking met een beperkt aantal partners. Daarvoor kiest de corporatie voor een zeer onorthodoxe aanpak. Plak- en pakdag In het voorjaar van 2009 nodigde Woonwaard zes ketens van bouwers en hun vaste onderaannemers uit voor een zogenaamde plak- en pakdag. Op een overzicht van renovatieprojecten in datzelfde jaar mochten de bouwers gele plakbriefjes plakken bij de projecten die zij graag zouden willen uitvoeren, uiteraard binnen de kaders van het inkoopbeleid van Woonwaard. Op die manier verdeelden zij onderling het werk. Later in het jaar vond er nog zo n dag plaats, waar onderhoudswerken tot 2015 verdeeld werden. De resultaten van de plak- en pakdagen gelden niet als bindende overeenkomsten, maar als een intentieovereenkomst. Pas als het project werkelijk tot realisatie komt, wordt er een contract opgesteld. Tot dat moment zit de aannemer al wel als adviseur aan tafel. Zo n tachtig procent van het groot onderhoud werd op deze manier verdeeld, de overige twintig procent wordt toegewezen aan andere aannemers in de omgeving. Meerwerk geen optie Ferry van Wilgenburg, divisiemanager Vastgoed bij Woonwaard: Toen ik hier vijf jaar geleden begon, werkte men hier ook op de gebruikelijke manier: Dit is het bestek, kom maar met een scherpe prijs. Ook een aannemer die een slechte prestatie had geleverd, kon gewoon weer meedoen en hij won ook net zo gemakkelijk, als zijn prijs maar laag genoeg was. Bij ieder project was er weer een hoop gedonder over meerwerk. Het leek mij een heilloze weg. Werken met vaste partners heeft grote voordelen, voor ons, voor de aannemers en de onderaannemers. We gaan niet iedere keer de strijd aan, maar vertellen de bouwers wat de begroting is. Vervolgens moeten zij zelf aangeven wat ze voor dat geld kunnen doen en ze geven ons volledig inzicht in hun berekeningen. Meerwerk is geen optie. Natuurlijk kun je niet alles voorzien, maar ik bespreek dat liever in alle openheid op het moment dat zich een complicatie voordoet, dan dat er van te voren grote marges worden ingebouwd. Voor Woonwaard betekent deze aanpak kwaliteit en transparantie, voor de uitvoerende partijen betekent Woonwaard Zes ketens van bouwers uit Alkmaar en omgeving Investeringssom 82,5 miljoen (2010 t/m 2015) exclusief btw Intentieovereenkomst, later traditioneel contract het continuïteit en rendement. Dat geldt niet alleen voor de hoofdaannemer, maar evenzeer voor de loodgieter en de installateur, want we verwachten van de hoofdaannemers dat zij op dezelfde manier met hun onderaannemers omgaan als wij met hen. Als je een stap verder alsnog de strijd aangaat, schiet je er natuurlijk niks mee op. Duurzaam renoveren zonder meerwerk Labelsprong Deze aanpak werkt prima. We hebben de afgelopen jaren gezien dat onze bouwers binnen de begroting blijven, dat ze de planning halen en dat het werk sneller gaat door slimmere samenwerking en afstemming. De kwaliteit is beter en onze huurders ervaren minder hinder. Er is geen sprake meer van meerwerk, daardoor besparen we echt. We kunnen dat geld opzij leggen of we kunnen het gebruiken om meer duurzaamheid te realiseren: zo kunnen we woningen met een energie F-label bijvoorbeeld naar C-niveau tillen in plaats van naar D. Een flinke labelsprong, voor hetzelfde budget. www.bouwketens.nl Linkedin groep ketensamenwerking in de woningbouw Publicaties Doodeman, Marc: Pionieren met bouwtreintjes ; in: Cobouw 8 december 2009. Ferry van Wilgenburg, divisiemanager Vastgoed Woonwaard E fvanwilgenburg@woonwaard.nl T 072 527 66 17 Contact ketenpartners Niek Bolten, directeur Bolten Bouw E niek@bolten.net T 072 540 05 44 Cornel Borst, directeur A.C. Borst Bouw E cborst@acborst.nl T 0251 658 750 Wim Rodenburg, directeur A.C. Borst Bouw E wrodenburg@acborst.nl T 0251 658 750 Marc Geerts, algemeen directeur Etro Vastgoedzorg E m.geerts@etrovastgoedzorg.nl T 075 628 02 44 René Kesselaar, directeur Kesselaar & Zn. E r.kesselaar@kesselaarenzn.nl T 072 564 44 46 Kees van der Meulen, adjunct directeur Aannemingsbedrijf Ooijevaar E c.meulen@ooijevaar.nl T 072-5118696 Martien Vreeker, directeur Bouwbedrijf Jac. Tromp E info@jactromp.nl T 072 511 54 59 38 39

Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch Het project Zuiderklip in de Biesbosch is één van de eerste gerealiseerde projecten uit het programma Ruimte voor de Rivier. Het doel van dit programma is het vergroten van de veiligheid in het rivierengebied en het bevorderen van natuurontwikkeling. In opdracht van Dienst Landelijk Gebied is aannemer G. van der Ven in 2006 begonnen aan het omzetten van 360 hectare grond in water en natte- & draszones. De aannemer heeft geulen aangelegd die moet dienen als overloop van de rivier de Amer, hij heeft windwatermolens geplaatst, een nieuwe dijk gebouwd, een bestaande dijk verbeterd en verschillende dijken verlaagd. De Zuiderklip is een beschermd natuurgebied. Dat betekent dat de aannemer voorzorgsmaatregelen moest nemen om de opdrachtgevers merk ik dat ze wel geïnteresseerd zijn, maar dat ze het nog niet zo goed aandurven. Eigenlijk zijn opdrachtgevers net ouders met pubers: ze hebben moeite met loslaten. Blijkbaar hebben ze niet genoeg vertrouwen. Dat moeten wij bouwers ons aantrekken, want vertrouwen krijg je niet zo maar, dat moet je verdienen. Gegund aan de hoogste inschrijver www.dezuiderklip.nl Publicaties Koenen, Ingrid: Modderkruipers onderdeel van D&C-contract ; in: Cobouw 30 september 2009; pp. 14-15. Huibert van der Ven, directeur G. van der Ven BV Aannemingsbedrijf E info@vanderven.nl T 0418 671 510 flora en fauna in het gebied te beschermen. Hoogste prijs, toch gewonnen Dienst Landelijk Gebied zet werken op een zorgvuldige wijze in de markt. De dienst bepaalt de contractvorm op basis van de aard van het werk. In het geval van de Zuiderklip is gekozen voor een Design en Construct-contract: het plan is Europees aanbesteed volgens de UAV-procedure voor geïntegreerde contracten (UAV-GC). Er zijn, na de Europese voorselectie, vijf partijen uitgenodigd om een plan te ontwikkelen dat moest passen binnen een aantal randvoorwaarden. De opdrachtgever heeft de plannen beoordeeld volgens vooraf vastgestelde criteria. De prijs was in dit geval niet doorslaggevend: van te voren werd bepaald dat de prijs voor 30 procent zou meewegen en de kwaliteit voor 70 procent. Zuiderklip is een complex project, onder andere door de ligging in een beschermd natuurgebied. Het was voor Dienst Landelijk Gebied dan ook van groot belang te werken met een aannemer met visie en ervaring in vergelijkbare projecten. Aannemingsbedrijf G. van der Ven was met een prijs van drie miljoen de hoogste van de vijf partijen, maar scoorde het beste met zijn plan van aanpak. Meer vrijheid bij uitvoering Huibert van der Ven, directeur van Aannemingsbedrijf G. van der Ven: Dit was een behoorlijk complex project omdat Zuiderklip een beschermd natuurgebied is en er met uiterste zorgvuldigheid met flora en fauna omgegaan moest worden. Dienst Landelijk Gebied was op zoek naar een aannemer die precies wist waar hij mee bezig was. Hun vraag was zo geformuleerd dat ze dat goed naar boven konden krijgen. Dienst Landelijk Gebied G. van der Ven BV Aannemingsbedrijf, Brakel Investeringssom 3 miljoen exclusief btw Europese aanbesteding voor geïntegreerde contracten Design & Construct Dit Design & Construct-contract gaf ons meer ruimte dan een gewone aannemingsovereenkomst: vooral in de manier van uitvoeren hadden we veel vrijheid. Van meet af aan expertise delen Op het moment dat wij bij dit project betrokken werden, lag het Programma van Eisen al vast en er waren al verschillende procedures in gang gezet. We kwamen zaken tegen die we zelf anders aangepakt zouden hebben. In andere projecten participeren we in bouwteams, waar opdrachtgevers en bouwers van meet af aan gebruikmaken van elkaars expertise. Daar moeten we naar toe, vind ik. In discussies met Rudolph Dieperink, projectleider Dienst Landelijk Gebied E r.dieperink@minlnv.nl T 013 595 06 70 40 41