RECREATIEMONITOR: AANTAL BEZOEKEN EN ENQUÊTES GROENGEBIED AMSTELLAND 2013
SAMENVATTING De belangrijkste conclusies uit het telonderzoek en het enquêteonderzoek zijn: Het aantal bezoeken aan de deelgebieden van GGA is stabiel. Uitzondering is de Ouderkerkerplas, die in 2013 een sterke terugval liet zien, waarschijnlijk door de afsluiting van een belangrijke toegangsweg. Uit de enquêtes blijkt dat ook deelgebieden waar niet wordt geteld, het landelijk gebied, goed wordt bezocht. Een aanmerkelijk deel van de bezoekers van GGA gaat ook naar één van de grote festivals in het gebied, en bezoek aan evenementen lijdt tot herhaalbezoek. Onder bezoekers scoren WIFI en meer horeca erg goed als gewenste nieuwe voorziening. Onder niet bezoekers scoren deze voorzieningen juist erg laag. Een uitzichttoren, kinderspeelpark en educatief / historisch themapark scoren hoog bij beide groepen. Voor de recreant is er geen verandering in de kwaliteit van het beheer merkbaar over de afgelopen 2 jaar. Een significant deel van de recreanten is echter ontevreden over de kwaliteit van het beheer. De gepercipieerde veiligheid is niet veranderd t.o.v. eerdere metingen (2007, 2009). De respondenten geven zelf aan dat de veiligheid niet is veranderd. De voornaamste oorzaak van overlast is drukte in het gebied. Bij eerdere metingen was dat afval. Onwetendheid over het aanbod van de recreatieve voorzieningen in GGA is een belangrijk reden voor niet-bezoek. Van de voorzieningen binnen GGA zijn de Camping Gaasperplas, Kinderboerderij Elsenhove, Ballorig en de waterspeelplaats Gaasperplas enigszins bekend (tussen de 10 en 14% van de niet bezoekers is er mee bekend). De overige voorzieningen scoren lager dan 10%. De belangrijkste beleidsadviezen op basis van deze uitkomsten zijn Meer toezicht is het belangrijkste middel om het gevoel van veiligheid te verbeteren. De zichtbaarheid van de toezichthouders is erg belangrijk. Wijzigingen in beheerkwaliteit zoals die tot nu toe zijn genomen zijn niet opgemerkt door de recreant. Echter omdat een aanmerkelijk deel van de respondenten ontevreden is over het beheer moeten nieuwe bezuinigingen goed worden overwogen. Bij de inzet van communicatie middelen is het onder de aandacht brengen van het recreatieve aanbod van GGA belangrijker dan naamsbekendheid of informatie over bereikbaarheid. Bij het ontwikkelen of faciliteren van eventuele nieuwe voorzieningen zijn er verschillende mogelijkheden. De huidige bezoeker heeft een sterke voorkeur voor WIFI en Horeca terwijl een niet bezoeker pas verander in een bezoeker door een voorziening met attractiewaarde (zoals speelpark, uitzichttoren of themapark).
Deze rapportage heeft een nauwe focus op GGA en de resultaten van de enquête. In samenwerking met DRO Amsterdam wordt gewerkt aan een rapportage met een bredere scope. Hierbij worden de resultaten van de recreatiemonitoren, het grote groen onderzoek, andere gemeentelijke monitoren en landelijke publicaties op het gebied van recreatie geanalyseerd. Trends en ontwikkelingen die op een hoger niveau spelen dan alleen GGA worden zo zichtbaar en zullen apart aan het bestuur worden gepresenteerd.
INHOUD Samenvatting... 2 1. Resultaten tellingen... 4 1.1 Waar wordt geteld... 4 1.2 Aantal bezoeken 2013... 5 1.3 Analyse lange termijn... 6 2. Resultaten Enquêtes... 7 2.1 Het hoe en waarom van enquêtes... 7 2.2 Bezoek van deelgebieden... 7 2.3 Waardering... 8 2.4 Gewenste voorzieningen en verbeteringen in het schap... 10 2.5 Feedback over beheer... 10 2.6 feedback over veiligheid... 11 2.7 Niet bezoek... 12 3. Methodologie tellingen... 14 3.1 Onderzoeksvraag... 14 Subvragen... 14 Onderzoeksgebieden... 14 3.2 Automatische tellingen... 15 3.3 Visuele tellingen... 16 3
1. RESULTATEN TELLINGEN 1.1 WAAR WORDT GETELD Op de bovenstaande kaart met een zwarte omlijning aangegeven in welke deelgebieden van GGA het aantal bezoeken wordt geteld. De lijn over de Amsteldijk geeft weer dat hier een mechanische teller ligt om het gebruik van deze recreatieve route in kaart te brengen. Deze teller wordt verplaatst naar een locatie bij de Middelpolder. Over de resultaten van de metingen bij de Amsteldijk is al eerder gerapporteerd. De paarse stippen geven de locaties van de mechanische telpunten weer. 4
1.2 AANTAL BEZOEKEN 2013 Het totaal aantal bezoeken aan GGA was in 2013 ongeveer 12% lager dan in 2012. Dat lag voornamelijk aan het lage bezoek aan de Ouderkerkerplas. 201 de hoge dijk 81.077 elsenhove 149.281 gaasperplas 1.913.102 ouderkerkerplas 446.868 overdiemen 359.371 totaal 2.949.699 2013 kende een matig voorjaar en een hele warme en zonnige zomer (met name juli en augustus). Andere recreatiegebied in Noord Holland waar zwemvoorzieningen zijn hebben meer bezoeken ontvangen dan in 2012. Gebieden die helemaal geen mooi weer voorzieningen bieden (dus vooral wandelen en fietsen) zien soms een beperkte terugval in het aantal bezoeken bij erg mooi weer. In Amstelland is vooral de Ouderkerkerplas ingericht als zwemlocatie, met kleinere zwemlocaties in de Hoge Dijk en de Gaasperplas. In de Ouderkerkerplas is het bezoek echter fors teruggelopen (38%). Dit beeld wordt bevestigd door de waarnemingen van beheerders en toezichthouders. Een van de belangrijkste toegangswegen naar het gebied (de fietsbrug over de A2) was in het hoogseizoen afgesloten. Ook waren er verschillende waarschuwingen van kracht over de zwemwaterkwaliteit. Dit is echter een jaarlijks terugkeren probleem, en verklaart daarom niet de sterke daling. De daling wordt nog verder onderzocht. De overige deelgebieden van Amstelland hebben gemiddeld gepresteerd wat betreft het aantal bezoeken, zonder grote afwijkingen in positieve of negatieve zin. 5
jan feb mrt april mei juni juli aug sept okt nov dec RECREATIEMONITOR: AANTAL BEZOEKEN EN ENQUETES GROENGEBIED AMSTELLAND 2013 In de grafiek met het aantal bezoeken per maand (zie hieronder) is een duidelijke piek te zien in juli in de Gaasperplas en de Diemerscheg, vanwege het mooie weer. Ook het Diemerbos wordt gebruikt als mooi weer voorziening. Deze piek is afwezig bij de Ouderkerkerplas. 300.000 aantal bezoeken GGA per maand 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 De Hoge Dijk Elsenhove Gaasperplas Ouderkerkerplas Diemerscheg 0 1.3 ANALYSE LANGE TERMIJN De telling van het aantal bezoeken loopt, in de meeste gebieden, sinds 2006. Het aantal bezoeken per deelgebied per jaar is weergegeven in onderstaande grafiek. Zoals is te zien schommelt het aantal bezoeken rond een vast punt, vooral door de invloed van het weer, en is er geen significante stijgende of dalende trend zichtbaar. Ook het aantal bezoeken aan Elsenhove lijk te stabiliseren na een dip in 2010 en 2011 als gevolg van werkzaamheden aan de kinderboerderij. De verwachting voor de komende jaren is dat het aantal bezoeken stabiel blijft, tenzij er sprake is van erg goed, of erg slecht weer, werkzaamheden die de toegankelijkheid beïnvloeden of er voorzieningen aan het recreatieve aanbod worden toegevoegd of juist verdwijnen. Groengebied Amstelland 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2.732.621 2.812.321 2.320.332 2.949.699 3.292.086 2.901.957 Elsenhove 257.661 258.887 147.351 149.281 175.389 170.381 Ouderkerkerplas 456.749 459.653 442.831 446.868 605.322 373.499 De Hoge Dijk / Gaasperzoom 122.032 120.325 91.854 81.077 88.434 93.641 Gaasperplas 1.842.328 1.929.166 1.595.920 1.913.102 2.037.077 1.902.197 Overdiemen - vanaf 2011 Diemerscheg 53.851 44.290 42.376 359.371 385.865 362.239 6
2. RESULTATEN ENQUÊTES 2.1 HET HOE EN WAAROM VAN ENQUÊTES In 2013 heeft het bestuur ervoor gekozen om een beperkt onderzoek uit te voeren onder de bezoekers en niet bezoekers - van GGA. In het algemeen wordt het onderzoek gebruik voor het evalueren van het gevoerde beleid, als informatie bij het formuleren van nieuw beleid en als input bij het nemen van beheersmatige beslissing in het dagelijks beheer van het gebied. In 2013 is specifiek aandacht besteed aan: Gevolgen van bezuinigingen in het beheer Effecten van het veiligheidsplan Amstelland Populariteit mogelijke nieuwe voorzieningen Waardering van de huidige voorzieningen In tegenstelling tot in 2007 en in 2009 zijn er alleen internet enquêtes uitgevoerd. Via het internet is meer respons te behalen tegen lagere kosten dan via face to face enquêtes. De steekproef is representatief voor het demografische profiel van de inwoners van de gemeenten die participeren in het recreatieschap. De inwoners van de participerende gemeenten zijn benaderd voor het onderzoek, zoveel mogelijk evenredig naar inwonertal, aangevuld met een aantal respondenten verdeeld over de rest van de provincie. In totaal zijn er 614 enquêtes ingevuld, waarvan 400 door bezoekers en 214 door niet bezoekers. 2.2 BEZOEK VAN DEELGEBIEDEN De respondenten hebben zelf aangegeven welk deelgebied van Amstelland zij wel eens bezoeken (kan er meer dan 1 zijn). De resultaten staan in de grafiek hieronder. De verdeling tussen de verschillende gebieden komt in grote lijnen overeen met de gegevens van de bezoekerstellingen. Interessant is dat het landelijk gebied, waar niet wordt geteld, ook veel wordt bezocht. 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 7
Ook is de bezoekers gevraagd of zij meestal in de intensieve zones (ingericht voor intensieve recreatie met veel voorzieningen) recreëren of meestal in de extensieve zones. De verdeling tussen die twee blijk in evenwicht. 60% Zonegebruik 40% 20% 0% Meestal van de extensieve zones Meestal van de intensieve zones 2.3 WAARDERING Het algemene rapportcijfer voor GGA uit deze enquête is een 7,2, gelijk aan het cijfer dat in 2007 werd gegeven maar een half punt lager dan het gemiddelde rapportcijfer in 2009. Ook de deelgebieden hebben een cijfer gekregen al naar gelang zij geschikt zijn voor de activiteit die de respondent daar onderneemt (zie tabel hieronder). Gebied Cijfer Elsenhove 7,3 Diemerbos 7,2 Gaasperplas 7,0 De Hoge Dijk 6,8 Ouderkerkerplas 7,1 Overig (landelijk gebeid) 7,4 De waardering van de verschillende voorzieningen in het recreatieschap staan in de grafiek hieronder. De voorzieningen staan gerangschikte naarmate ze door de respondenten wel eens worden gebruikt. De rode balken geven de gemiddelde waardering van deze voorzieningen weer. Wat opvalt is dat de waardering van een voorziening geen relatie heeft met de populariteit, waarschijnlijk omdat de voorzieningen zeer verschillend van aard zijn. Verder scoren vooral de boerderijen en de waterspeelplaats in de Gaasperplas zeer goed wat betreft gebruik en heeft Kinderboerderij Elsenhove ook de hoogste waardering van alle voorzieningen. 8
40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 gebruik waardering Dezelfde vraag is beantwoord voor de festivals. Het gebruik onder de respondenten is een stuk lager, wat gezien de totale omvang en specifieke doelgroep van de festivals niet verassend is. Opvallend is de lage deelname bij de ANWB kampeerdagen en Pandemonium, en de hoge waardering van Amsterdam Open Air en Gaasperpleasure. 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0,0 7,20 7,00 6,80 6,60 6,40 6,20 6,00 5,80 5,60 5,40 gebruik waardering Tenslotte is gevraagd of festivalbezoek ook heeft geleid tot het frequenter bezoeken van het recreatiegebied wat voor 27% wel het geval is (het gaat om respondenten die zichzelf al als bezoeker hadden geïdentificeerd). 9
2.4 GEWENSTE VOORZIENINGEN EN VERBETERINGEN IN HET SCHAP De respondenten is gevraagd een aantal mogelijke nieuwe voorzieningen te rangschikken, en daarbij die voorzieningen waarvan ze gebruik zouden willen maken bovenaan te zetten. Alle reacties gemiddeld geeft dat de volgende rangorde: 1 Uitzichttoren 2 Gratis WIFI 3 Meer horeca 4 Educatief en historisch themapark 5 Kinderspeelpark 6 Openbare theatervoorstelling 7 Activiteiten streekeigen producten 8 Zorgboerderij 9 Beeldentuin 10 Minigolfbaan 11 Paintball 12 Recreatiepark waterzuivering 13 Klassiek muziekevenement 14 Moestuintjes 15 Adventure park 2.5 FEEDBACK OVER BEHEER In de afgelopen jaren heeft het recreatieschap enkele bezuinigingen doorgevoerd, die o.a. ook van invloed zijn op het beheer niveau van verschillende deelgebieden. Daarom is de respondenten gevraag of zij tevreden zijn over het beheer van de gebieden en of zij in de afgelopen 2 jaar veranderingen hebben gezien. Hieruit blijkt dat de respondenten in meerderheid tevreden zijn over het beheer en in de afgelopen tijd geen veranderingen hebben opgemerkt. Hierbij moet worden opgemerkt dat het aandeel respondenten dat ontevreden is over het beheer significant is. Overigens is bij de vraagstelling duidelijk gemaakt dat hier met beheer het fysieke onderhoud van de terreinen wordt bedoeld, dus grasmaaien, snoeien, onderhoud van paden en bruggen etc. 18% Mening over beheer Groengebied Amstelland 3% 17% 3% 59% Heel goed Goed Matig Slecht Heel slecht Beheer t.o.v. twee jaar geleden 9% 19% 12% 60% Beter Hetzelfde gebleven Slechter Weet niet 10
2.6 FEEDBACK OVER VEILIGHEID 30% van de respondenten geeft aan wel eens overlast te ervaren in de recreatiegebieden. Dat is percentage is niet significant veranderd sinds eerdere enquêtes. Wel drukte nu de voornaamste oorzaak van overlast, waar dat in vorige jaren afval was. Ook lawaai kwam in de vorige enquêtes naar voren als grote veroorzaker van overlast. wel eens overlast ervaren 2013 2009 2007 30% 33% 31% 11% van de respondenten voelt zich wel eens onveilig in Amstelland. In 2007 en 2009 was dat percentage respectievelijk 11% en 10%. De gepercipieerde onveiligheid is dus constant, wat ook blijkt uit de beantwoording op de vraag of de veiligheid in de afgelopen 2 jaar is verbeterd of verslechterd. Meer toezicht en meer verlichting worden het meest genoemd als maatregel om de veiligheid te verbeteren. Diezelfde feedback werd in eerdere onderzoeken gegeven. (zie grafieken hieronder). 6% Veiligheid t.o.v. twee jaar geleden 25% 5% 64% Beter Hetzelfde Slechter Weet niet 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0,0 hoe veiligheid verbeteren 11
2.7 NIET BEZOEK Ook aan respondenten die geen bezoek hebben gebracht aan Amstelland zijn een aantal vragen gesteld. Deze gaan vooral over de redenen waarom er geen bezoek is gebracht. Die vraag is ook direct gesteld. De meeste respondenten hebben simpelweg nooit overwogen om de gebieden te bezoeken, ofwel omdat het aanbod niet aansluit op hun recreatieve behoeften, ofwel omdat zij niet bekend zijn met aanbod dat voor hen wel aantrekkelijk is. Ook onwetendheid van het bestaan van de verschillende gebieden is een belangrijke reden om weg te blijven. De bereikbaarheid is een veel kleinere drempel. reden niet bezoek % nooit overwogen 50 wist niet van bestaan 31 te ver weg 15 niks te doen 4 slecht bereikbaar 2 te weinig 2 mogelijkheden te druk 1 te onveilig 1 Aanvullend is gevraagd naar de bekendheid met de ligging en het aanbod van de gebieden: Vraag Ja (%) Weet u hoe Groengebied Amstelland te bereiken is? 59 Heeft u een goed beeld van wat er in Groengebied Amstelland te doen is? 24 Waaruit blijkt dat vooral bij de bekendheid van het recreatieve aanbod winst is te behalen. Voor de specifieke voorzieningen in het gebied geld dan ook dat de bekendheid laag is (zie hieronder). Voor de bekendste voorziening weet iets meer dan 1 op de 10 van de respondenten van het bestaan af. Voorziening bekend (%) Camping Gaasperplas 13,6 Kinderboerderij Elsenhove 13,1 Ballorig 11,7 Waterspeelplaats Gaasperplas 10,7 Golfbaan De Hoge Dijk 8,9 Planetarium Gaasperplas 7,9 Bezoekboerderij Polderzicht 5,6 Watersport Ouderkerkerplas 5,6 Naaktrecreatieterrein 5,1 Buitenplaats Wester Amstel 4,7 GPS route 4,2 12
Tenslotte is de respondenten gevraagd of zij gebruik zouden maken van een aantal voorzieningen als die in het gebied aanwezig zouden zijn. De resultaten staan hieronder. Opvallend verschil met de beantwoording van dezelfde vraag door bezoekers is de lage score voor WIFI en meer horeca. Kinderspeelpark, uitzichttoren en educatief historisch themapark scoren goed bij beide groepen respondenten. Voorziening 1 Uitzichttoren 2 Openbare theatervoorstelling 3 Kinderspeelpark 4 Educatief en historisch themapark 5 Activiteiten streekeigen producten 6 Minigolfbaan 7 Klassiek muziekevenement 8 Beeldentuin 9 Adventure park 10 Gratis WIFI 11 Moestuintjes 12 Paintball 13 Zorgboerderij 14 Meer horeca 13
3. METHODOLOGIE TELLINGEN 3.1 ONDERZOEKSVRAAG De centrale onderzoeksvraag voor het bepalen van het aantal bezoeken aan de recreatieschappen in Noord-Holland luidt: Is er een ontwikkeling van het aantal bezoeken aan de recreatieschappen zichtbaar in de periode vanaf 2005? SUBVRAGEN 1. Wat is het aantal bezoeken aan een recreatieschap en de deelgebieden binnen dit recreatieschap per jaar? 2. Hoe ziet het patroon van het aantal bezoeken per maand er uit voor de verschillende gebieden? 3. Is er een vergelijking mogelijk van het bezoekgedrag aan bepaalde deelgebieden en / of recreatiegebieden? 4. Welke aanbevelingen voor beleid kunnen worden gegeven op basis van het aantal bezoeken nadat deze over een langere periode zijn gemeten? Bij het opzetten van de recreatiemonitor zijn de onderstaande hypotheses geformuleerd. Inmiddels hebben de gegevens afdoende bewijs geleverd voor alle hypotheses, waarbij hypothese 4 het minst duidelijk uit de gegevens is af te lezen daar de andere invloeden op de het aantal bezoeken hiermee interfereren. De vijf recreatieschappen uit het onderzoek verschillen onderling qua inrichting, karakter en ligging. Enkele gebieden liggen aan de rand van een grote stad en andere recreatiegebieden liggen in een meer landelijke omgeving. De functie varieert van uitloopgebied voor korte wandelingen in het stadsrandgebied tot zwemlocaties waar bezoekers zich gedurende een hele dag kunnen vermaken. Als gevolg van de verschillen tussen de gebieden zullen de aantallen bezoeken en de seizoenscurve per recreatiegebied verschillen. De aantallen bezoeken worden in belangrijke mate bepaald door de dagsoort. Hiermee wordt bedoeld of er sprake is van een doordeweekse dag, een zaterdag of een zon- of feestdag. Het aantal bezoeken aan de recreatiegebieden is weersafhankelijk. Het aantal bezoeken aan de recreatiegebieden hangt samen met vakantieperioden. ONDERZOEKSGEBIEDEN In Groengebied Amstelland worden in de volgende gebieden tellingen uitgevoerd: Elsenhoven, De Hoge Dijk, Gaasperplas, Ouderkerkerplas en Diemerscheg. Daarnaast ligt er een teller langs de Amsteldijk. Deze gebieden zijn in de onderstaande figuur ingetekend. 14
3.2 AUTOMATISCHE TELLINGEN Per deelgebied van een recreatieschap wordt minimaal één referentiepunt bepaald bij een hoofdingang waar zuiver kan worden gemeten (en dus zo min mogelijk sprake is van woonwerkverkeer of andere niet-recreatieve verkeersstromen). Hierdoor is het mogelijk per deelgebied een seizoenscurve op te stellen van het aantal bezoeken aan het gebied. Door de lijn in het aantal bezoeken per maand vast te stellen gedurende een aantal jaren kunnen conclusies worden getrokken voor het beleid op het niveau van deelgebieden. Het referentiepunt van het deelgebied is bij voorkeur gekozen op een plaats waar ook in het eerste jaar van onderzoek (2005) een meting heeft plaatsgevonden. In Geestmerambacht en het Twiske is het mogelijk het hele recreatiegebied sluitend te meten met behulp van automatische tellingen. De automatische tellingen in het Twiske, Geestmerambacht en Hemmeland zijn uitgevoerd zoals in 2005. De telpunten zijn gehandhaafd. Voor Groengebied Amstelland en Spaarnwoude zijn vaste telpunten vastgesteld in overleg met de gebiedscoördinatoren. Per deelgebied is hierdoor minimaal 1 punt waar jaarrond wordt geteld. Op basis van de tellingen op dit punt kan het verkeer dat via de andere ingangen het gebied binnen komt worden bijgeschat op basis van de visuele tellingen die worden gehouden bij alle ingangen van een deelgebied. 15
3.3 VISUELE TELLINGEN Bij vooraf bepaalde ingangen in het deelgebied werd gedurende een aantal dagen visueel geteld. Hiermee kan de verhouding tussen het soort bezoeken per deelgebied worden berekend en een verhoudingsfactor waarmee het referentiepunt zou moeten worden vermenigvuldigd om het totaal aantal bezoeken aan het gebied te kunnen berekenen. Het doel van de visuele tellingen is dus: 1. Het vaststellen van een ophoogfactor voor voetgangers, fietsers en de bezettingsgraad per fiets en per auto. 2. Het bepalen van een vaste vermenigvuldigingsfactor om de aantallen bezoeken van het referentiepunt om te rekenen naar het totale aantal bezoeken per deelgebied. Een week heeft drie dagsoorten: doordeweekse dag, zaterdag en zon of feestdag. Om een goed beeld te krijgen van het aantal bezoeken aan een deelgebied vonden visuele tellingen plaats op een doordeweekse dag, een zaterdag en een zondag. Deze visuele tellingen worden gehouden in vier perioden in het jaar. Het jaar is onderverdeeld in de perioden: Laagseizoen (november t/m april) Voorseizoen (mei en juni) Hoogseizoen (juli en augustus) Naseizoen (september en oktober) Het aantal bezoeken tijdens de visuele tellingen is bijgehouden op een telformulier. Dit is in de afgelopen jaren herhaald zodat in elk seizoen een visuele telling heeft plaatsgevonden bij alle ingangen van een deelgebied. Met de gegevens die hieruit zijn verkregen is een betrouwbare dataset ontstaan van de verhoudingen tussen de verschillende vervoermiddelen en de verhoudingen van het aantal bezoeken tussen de referentie-ingang en de overige ingangen van een deelgebied. In 2006 en 2007 zijn in Spaarnwoude en Groengebied Amstelland visuele tellingen gehouden bij alle ingangen. Hiermee is een vaste vermenigvuldigingsfactor vastgesteld voor het omrekenen van het aantal bezoeken via de referentie-ingang, waar automatische tellingen worden gehouden, naar het totaal aantal bezoeken. In 2010 is een aantal gebieden nieuwe visuele tellingen gehouden aangezien zich in sommige gebieden ontwikkelingen hebben voorgedaan die mogelijk de verhoudingen tussen de verschillende telpunten hebben veranderd. 16