Wurkgelegenheid Fryslân Utkomst wurkgelegenheidsûndersiik 2016
Colofon: Titel: Wurkgelegenheid Fryslân Opdrachtgever: Provincie Fryslân Uitvoering: Afdeling Informatievoorziening / cluster Beleidsonderzoek Redactie: M. Holkema Contactadres: onderzoek@fryslan.frl Datum publicatie: Juli 2017 Foto omslag: Fotobureau het Hoge Noorden Overname van cijfers is toegestaan mits bron vermeld wordt: Werkgelegenheidsregister, Provincie Fryslân 2016
Inhoud 1 Samenvatting... 3 2 Inleiding... 4 3 Achtergrond/methodiek... 5 4 Werkgelegenheid Fryslân... 7 5 Werkgelegenheid sectoren... 10 6 Werkgelegenheid regio s... 13 7 Werkgelegenheid gemeenten... 15 8 Werkgelegenheid geslacht... 18 9 Vestigingen... 19 10 Bijlage... 21 10.1 Werkgelegenheid per sector (grote banen)... 21 10.2 Werkgelegenheid per sector (kleine banen)... 21 10.3 Werkgelegenheid per sector (totaal banen)... 22 10.4 Werkgelegenheid per afdeling 2015-2016 totaal banen... 23 10.5 Werkgelegenheid per gemeente totaal banen... 25 10.6 Sectoren 2000-2016... 26 Pagina 2 van [40]
1 Samenvatting Op de jaarlijkse peildatum van 1 april telde Fryslân in 2016 284.900 banen. Het betreft 224.330 grote banen (banen van minimaal 15 uur per week) en 60.570 kleine banen (banen van minder dan 15 uur per week). Ten opzichte van 2015 is het totaal aantal banen in Fryslân met 2.395 toegenomen, goed voor een groei van 0,8%. Landelijk is nam het aantal banen tussen 2015 en 2016 met 1,1% toe. De werkgelegenheidsontwikkeling verschilt sterk per sector. Binnen de sectoren industrie, bouw, zakelijke dienstverlening en overige dienstverlening is het aantal banen met ruim 500 toegenomen. Met een groei van 650 heeft de sector zakelijke dienstverlening de meeste banen bij kunnen schrijven. Relatief gezien is het aantal banen binnen de overige dienstverlening het sterkst gegroeid (4,1%). Ook binnen de horeca (+2,9%) en de vervoerssector (+1,8%) is het aantal banen bovengemiddeld toegenomen. Binnen de zorg- (-360) en financiële sector (-380) is de werkgelegenheid gekrompen ten opzichte van 2015. In alle Friese streekregio s is de werkgelegenheid tussen 2015 en 2016 toegenomen. Op de Waddeneilanden nam het aantal banen met een groei van 1,4% het sterkst toe, gevolgd door Zuidwest Fryslân (1,3%), Noordoost Fryslân (1%), Noordwest Fryslân (0,9%) en Zuidoost Fryslân (0,5%). De gemeente Leeuwarden is met 630 banen absoluut gezien het sterkst gegroeid, gevolgd door Súdwest-Fryslân (+450). Relatief gezien is het aantal banen in de gemeenten Ferwerderadiel en het Bildt het sterkst gegroeid. Bij 8 van de 24 gemeenten is het totaal aantal banen afgenomen. In 2016 is het aantal banen bezet door mannen met 1,6% toegenomen en het aantal banen bezet door vrouwen vrijwel gelijk gebleven ten opzichte van 2015. In 2016 telde het Friese MKB 49.660 bedrijven. Naast het MKB telt het Friese bedrijfsleven in 2016 in totaal 46 bedrijven met meer dan 250 werknemers, zogenaamde grootbedrijven. Het MKB is goed voor 61% van de werkgelegenheid. Op 1 april 2016 telde Fryslân 58.700 vestigingen. Ten opzichte van 2015 is het aantal vestigen met 2,8% toegenomen. De sectoren zakelijke dienstverlening en handel tellen de meeste vestigingen. Bijna twee derde (65%) van de vestigingen is een eenpitter. Pagina 3 van [40]
2 Inleiding Jaarlijks doet de provincie Fryslân onderzoek naar de werkgelegenheid in de provincie. Het onderzoek wordt verricht door middel van een enquête onder Friese bedrijven en instellingen. De cijfers worden geregistreerd en bijgehouden in het Werkgelegenheidsregister. De cijfers zijn de Friese bijdrage aan het landsdekkende werkgelegenheidsregister van LISA. In totaal zijn er 19 provinciale en regiogerichte registers actief. Het werkgelegenheidsregister bevat alle vestigingen in Fryslân van waaruit betaalde arbeid wordt verricht. Adressen zijn voornamelijk afkomstig uit het NHR. Iedere vestiging is voorzien van de bedrijfsactiviteit, de werkgelegenheidsgegevens en historie hiervan. Dit maakt het mogelijk analyses te doen op elk gewenst ruimtelijk en/of sectoraal niveau over de afgelopen 20 jaar. Het onderzoek heeft als doel de werkgelegenheid in Fryslân te monitoren. De cijfers worden onder meer verspreid onder de Friese gemeenten voor het monitoren van hun werkgelegenheidsbeleid. Ook intern worden de cijfers veelvuldig gebruikt en leveren ze o.a. input voor de monitoring van de effectiviteit van de provinciale beleidsprogramma s. Er wordt onderscheid gemaakt tussen grote banen (banen van minimaal 15 uur) en kleine banen (banen van minder dan 15 uur). In tegenstelling tot eerdere rapportages, waarin met name de ontwikkeling van het aantal grote banen werden gepresenteerd, ligt de nadruk in deze rapportage op de totale werkgelegenheid (grote en kleine banen). In de tekst wordt gebruik gemaakt van afgeronde absolute aantallen. Pagina 4 van [40]
3 Achtergrond/methodiek Werkwijze: Jaarlijks zet de provincie Fryslân een enquête uit onder bedrijven en instellingen in Fryslân waar betaalde arbeid wordt verricht. Enquêtering gebeurt zowel schriftelijk als digitaal. Bedrijven/instellingen maken hierin zelf een keuze. Vestigingen met 10 of meer werkzame personen worden jaarlijks benaderd en kleinere vestigingen door middel van een steekproef. Na de schriftelijke ronde wordt een deel van de bedrijven telefonisch gerappelleerd. Voor elke non-responsvestiging wordt door middel van ophoging een schatting van de werkgelegenheid gemaakt. Voor de ophoging wordt gebruik gemaakt van de ontwikkelingen bij vergelijkbare bedrijven (grootteklasse en sector). Anders dan bij andere bronnen is er sprake van een compleet register. Dit maakt het mogelijk om analyses te doen op elk gewenst ruimtelijk en/of sectoraal niveau. Het register onderscheidt zich hiermee van andere bronnen. In Nederland zijn in totaal 19 provinciale en regiogerichte registers actief. Zij zijn verenigd in de stichting LISA. LISA bundelt de uitkomsten tot landelijke werkgelegenheidscijfers. Peildatum: De peildatum van de registratie is 1 april. Urengrens: In de registratie wordt gevraagd naar het aantal banen van meer en minder dan 15 uur per week. Grote banen: minimaal 15 uur per week. Kleine banen: minder dan 15 uur per week. Trendbreuk Landbouw: De werkgelegenheidsgegevens van de landbouwsector waren tot 2010 gebaseerd op gegevens uit de landbouwtelling van het CBS (agrariërs), aangevuld met de gegevens van landbouwverwante bedrijven die binnen de reguliere enquête vielen. Het overkoepelde landelijke register (LISA) heeft besloten de landbouwstatistieken van het CBS vanaf 2011 los te laten en agrariërs op te nemen in het vestigingenregister. De inschrijfverplichting van agrariërs bij de KvK die sinds 2008 geldt bood deze mogelijkheid. Het register bevat vanaf 2010 landbouwstatistieken op vestigingsniveau. Agrariërs gaan niet mee in de eigen enquête. De werkgelegenheidsgegevens worden verkregen via Prosu Databased Marketing. Prosu vraagt naar de werkgelegenheid als onderdeel van een eigen bredere enquête onder landbouwbedrijven. De werkgelegenheidsregistratie van Prosu wijkt af van die van het CBS, waardoor er tussen 2009 en 2010 sprake is van een trendbreuk. Meewerkende gezinsleden worden door Prosu veelal niet meegeteld en door het CBS wel. Statistieken op het laagte schaalniveau (4 cijferige postcode) zijn door de toevoeging van de landbouwgegevens vanaf 2010 compleet. Voorheen was gemeenteniveau het laagste schaalniveau. Mutaties in historie: Het register verbetert waar nodig haar historische gegevens. Mutaties worden met terugwerkende kracht doorgevoerd. Hierdoor verschijnt er jaarlijks een nieuwe reeks werkgelegenheidscijfers vanaf 2000. SBI codering: Het register registreert van iedere vestiging de hoofdactiviteit door middel van de Standaard Bedrijfs Indeling (SBI) van het CBS. Indien een vestiging meerdere activiteiten heeft dan wordt de activiteit waarin het grootste deel van het personeel werkzaam is gebruikt voor de toekenning van de SBI code. Op basis van de SBI code worden vestigingen toegedeeld aan sectoren. Een overzicht van de SBI codering 2008 is te vinden op www.cbs.nl. Gemeentelijke herindeling: Cijfers zijn met terugwerkende kracht aangepast aan gemeentelijke herindelingen. Informatie werkgelegenheidscijfers: De cijfers zijn te raadplegen/downloaden in onze digitale databank op www.fryslan.databank.nl. Voor vragen over de werkgelegenheidscijfers of voor het bestellen van aanvullende gegevens kunt u contact opnemen met de afdeling Informatievoorziening van de Provincie Fryslân: 058-2925 531 / wgr@fryslan.nl Pagina 5 van [40]
LISA (Landelijke register): Wanneer u geïnteresseerd bent in provinciegrensoverschrijdende statistieken en nationale statistieken dan kunt u zich wenden tot: Project Organisatie LISA Postbus 597 7500 AN Enschede tel: 053-4825080 email: info@lisa.nl website: www.lisa.nl Bronvermelding: Bij gebruik van cijfers bron vermelden: Werkgelegenheidsregister, Provincie Fryslân 2016 Pagina 6 van [40]
4 Werkgelegenheid Fryslân Op de jaarlijkse peildatum van 1 april telde Fryslân in 2016 284.900 banen. Het betreft 224.330 grote banen (banen van minimaal 15 uur per week) en 60.570 kleine banen (banen van minder dan 15 uur per week). Ten opzichte van 2015 is het totaal aantal banen in Fryslân met 2.395 toegenomen, goed voor een groei van 0,8%. In 2011 was er voor het laatst sprake van een banengroei. In de jaren 2012-2015 nam het aantal banen af. In 2015 was er nog sprake van een kleine krimp van 0,3%. De groei komt voor rekening van de toename van het aantal grote banen, het aantal kleine banen is nagenoeg gelijk gebleven. Evenals voorgaande jaren is het aantal zelfstandigen (vestigingen met 1 werkzame persoon) toegenomen. Het gaat hierbij om eenmanszaken, zzp ers, freelancers en kleine zelfstandigen. In de periode 2015-2016 is het aantal banen door toename van het aantal zelfstandigen met ruim 1.500 gegroeid. Het aantal banen bij vestigingen met personeel met 880 toegenomen. Landelijk is de werkgelegenheid tussen 2015 en 2016 met 1,1% gegroeid. Ontwikkeling werkgelegenheid 2015-2016 in % 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0-0,2 Totaal banen Grote banen Kleine banen Met een totaal van 284.900 banen in 2016 is Fryslân goed voor 3,5% van de landelijke werkgelegenheid. Fryslân telt hiermee meer banen dan de provincies Groningen, Drenthe, Flevoland en Zeeland. De provincies Noord- en Zuid Holland tellen de meeste banen. Pagina 7 van [40]
Ontwikkeling banen provincies en Nederland 2015-2016 2,5 Flevoland 1,1 1,9 1,9 Noord-Holland Zuid-Holland Nederland 0,8 0,8 0,8 1,0 Noord-Brabant Fryslân Overijssel Utrecht 0,5 Gelderland 0,2 Groningen -0,2 Drenthe -0,4-0,5 Limburg Zeeland -1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 De provinciale verschillen in werkgelegenheidsontwikkeling lopen uiteen. In de provincies Drenthe, Limburg en Zeeland was tussen 2015 en 2016 nog sprake van een krimpende werkgelegenheid. Flevoland laat de relatief grootste banengroei zien ten opzichte van 2015. 300000 Trend banen 2000-2016 290000 280000 270000 260000 250000 240000 230000 Het aantal banen in 2016 is ongeveer gelijk aan de stand van 10 jaar geleden. Tussen 2005 en 2009 nam de Friese werkgelegenheid met ruim 18.000 banen toe, goed voor een groei van bijna 7%. Als gevolg van het uitbreken van de financiële en economische crisis in 2008 zijn er vervolgens bijna 10.000 banen verloren gegaan. In 2009 telde Fryslân de meeste banen. Pagina 8 van [40]
Jaarlijkse werkgelegenheidsontwikkeling Nederland en Fryslân in % 7,0 6,0 6,1 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 2,7 1,2 1,8 0,2 1,3 0,5 1,2 1,2 2,9 2,9 2,7 1,9 0,5 0,5 0,7 0,6 0,4 1,1 0,8 0,0-1,0-2,0-0,1-0,4-0,2-0,2-0,1-0,5-0,7-1,0-1,1-0,8-0,3-3,0-2,2 Nederland Fryslân De meerjarige werkgelegenheidsontwikkeling van Fryslân gaat redelijk gelijk op met de landelijke trend. Fryslân laat in de jaren voor de crisis, in verhouding met het landelijk gemiddelde, een relatief sterkere banengroei zien. Vervolgens was het verlies aan banen, als gevolg van de crisis, in Fryslân relatief wat sterker. Zowel landelijk als provinciaal was er in 2009 nog sprake van een groeiende werkgelegenheid, waarna de banenkrimp is ingezet. In de periode 2000-2016 is zowel in Fryslân als landelijk de totale werkgelegenheid met 12% geroeid. Werkgelegenheidsontwikkeling Nederland en Frysân (index: 2000=) 115 110 105 106,1 102,7 108,0 109,4 108,9 108,7 103,9 104,1 103,9 104,5 110,0 105,8 113,2 108,8 115,4 111,8 116,0 113,5 112,4 112,1 114,2 114,1 112,9 112,3 112,8 111,2 111,9 111,6 110,4 110,8 112,5 112,1 95 90 Nederland Fryslân Pagina 9 van [40]
5 Werkgelegenheid sectoren De werkgelegenheidsontwikkeling verschilt sterk per sector. Binnen de sectoren industrie, bouw, zakelijke- en overige dienstverlening is het aantal banen met ruim 500 toegenomen. Voor de bouwsector betekent dit een groei van 3,4% na 4 jaar van fors banenverlies. Met een groei van 650 heeft de sector zakelijke dienstverlening de meeste banen bij kunnen schrijven. Relatief gezien is het aantal banen binnen de overige dienstverlening het sterkst gegroeid. De sector overige dienstverlening bevat onder andere bedrijven en instellingen binnen de cultuur, sport, belangenorganisaties en wellness. Werkgelegenheidsontwikkeling per sector 2015-2016 Sector grote banen kleine banen totaal banen groei totaal banen abs groei totaal banen % Groei banen Nederland aandeel werkgelegenheid Landbouw/visserij 12.218 1.488 13.706 89 0,7 0,7 4,8 Industrie/delfstoffenwinning 33.974 2.005 35.979 544 1,5 0,3 12,6 Nutsbedrijven 2.385 92 2.477-102 -4,0 0,7 0,9 Bouwnijverheid 15.836 1.137 16.973 551 3,4 1,4 6,0 Handel en reparatie 31.291 16.187 47.478 272 0,6 1 16,7 Vervoer, opslag en communicatie 13.155 3.439 16.594 289 1,8 1,6 5,8 Horeca 7.412 5.783 13.195 374 2,9 3,4 4,6 Financiële instellingen 7.009 229 7.238-382 -5,0-1,3 2,5 Zakelijke dienstverlening 24.842 9.407 34.249 650 1,9 2,8 12,0 Openbaar bestuur en overheid 13.267 274 13.541-124 -0,9-0,7 4,8 Onderwijs 15.633 4.093 19.726 86 0,4 1,4 6,9 Gezondheids- en welzijnszorg 38.204 12.557 50.761-361 -0,7-0,3 17,8 Overige dienstverlening 9.107 3.880 12.987 510 4,1 2,1 4,6 Totaal 224.333 60.571 284.904 2.396 0,8 1,1 Ook binnen de horeca (+2,9%) en de vervoerssector (+1,8%) is het aantal banen bovengemiddeld toegenomen. Het aantal banen in de sectoren landbouw, handel en onderwijs is met minder dan een procent toegenomen. Binnen de zorg- (-360) en financiële sector (-380) is de werkgelegenheid gekrompen ten opzichte van 2016. Voor de zorg een krimp van 0,7% en voor de financiële sector een verlies van 5% aan werkgelegenheid. Ook bij de overheid en nutsbedrijven zijn banen ingeleverd. Vergelijking met de landelijke sectorale werkgelegenheidsontwikkeling laat enkele verschillen zien. De banengroei in de bouwsector is in Fryslân wat sterker dan landelijk. Hier staat tegenover dat het banenverlies in de financiële sector in Fryslân relatief groter is. Pagina 10 van [40]
Werkgelegenheidsstructuur sectoren Fryslân en Nederland 2016 in % Gezondheids- en welzijnszorg Industrie/delfstoffenwinning Handel en reparatie Zakelijke dienstverlening Onderwijs Bouwnijverheid Openbaar bestuur en overheid Vervoer, opslag en communicatie Landbouw/visserij Overige dienstverlening Financiële instellingen Horeca Nutsbedrijven 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0 20,0 Nederland Fryslân In bovenstaande figuren wordt de structuur van de Friese werkgelegenheid in beeld gebracht, gelet op de verdeling van banen naar sector. De zorgsector levert de meeste banen in Fryslân, gevolgd door de sectoren handel en industrie. In vergelijking met het landelijk gemiddelde zijn de industrie, landbouw -en zorgsector relatief groot in Fryslân. Bij de dienstverlening, de handel en de vervoerssector is het omgekeerde het geval: het aandeel van deze sectoren in de werkgelegenheid is relatief klein in Fryslân. Het werkgelegenheidsaandeel van financiële instellingen was in het verleden ook relatief groot in Fryslân. Door de forse banenkrimp in de afgelopen jaren is het aandeel financiële banen meer naar het landelijk gemiddelde getrokken. Pagina 11 van [40]
Ontwikkeling sectoren 2000-2016 in % 70,0 50,0 30,0 10,0-10,0-30,0-50,0 Fryslân sector Nederland sector Fryslân totaal Bovenstaande grafiek toont de sectorale werkgelegenheidsontwikkeling tussen 2000 en 2016. De sectoren landbouw, industrie, bouw en financiële instellingen zijn duidelijk te typeren als krimpsectoren. Zowel in Fryslân als landelijk tellen deze sectoren in 2016 minder banen dan aan het begin van deze eeuw. Het banenverlies in de Friese industrie is minder groot dan landelijk, terwijl de financiële sector in Fryslan relatief meer banen heeft zien verdwijnen. Binnen de zakelijke dienstverlening en de zorg is het aantal banen tussen 2000 en 2016 met ruim 50% toegenomen. Beide sectoren zijn in Fryslân sterker gegroeid dan landelijk. Bij de overige dienstverlening is, met een toename van 65%, sprake van de grootste relatieve toename van werkgelegenheid. In de bijlage wordt door middel van indexgrafieken de ontwikkeling per sector weergegeven en tevens vergeleken met de landelijke trend. Recreatie en toerisme is een belangrijke sector in Fryslân. De sector is een samenstelling van bedrijven uit de reguliere sectoren. Het totaal aantal banen in de Friese R&T sector is met 515 toegenomen tot een totaal van 19.655, goed voor een groei van 2,7% Na vijf naar van afnemende werkgelegenheid in de R&T sector is de sector voor het tweede jaar op rij gegroeid. Werkgelegenheid Recreatie en Toerisme 2000-2016 25000 20000 15000 00 5000 0 totaal banen grote banen kleine banen Pagina 12 van [40]
6 Werkgelegenheid regio s In alle Friese streekregio s is de werkgelegenheid tussen 2015 en 2016 toegenomen. Op de Waddeneilanden nam het aantal banen met een groei van 1,4% het sterkst toe, gevolgd door Zuidwest Fryslân (1,3%), Noordoost Fryslân (1%), Noordwest Fryslân (0,9%) en Zuidoost Fryslân (0,5%). Werkgelegenheid streekregio's 000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 00 0 Noordwest Fryslân Noordoost Fryslân Zuidwest Fryslân Zuidoost Fryslân Waddeneilanden 2015 2016 Ontwikkeling werkgelegenheid streekregio's. Indexcijfer t.o.v. 2000 130 125 115 110 105 95 90 Noordwest Fryslân Noordoost Fryslân Zuidwest Fryslân Zuidoost Fryslân Waddeneilanden Er zijn duidelijke verschillen waarneembaar in de regionale werkgelegenheidsontwikkeling sinds 2000. Zuidwest Fryslân telt in 2016 20% meer banen in vergelijking met 2000. In Zuidoost Fryslân en de gezamenlijke Waddeneilanden is het aantal banen met 18% ook ruim boven het provinciaal gemiddelde van 12,5% toegenomen. Het Noorden van de provincie laat een ander beeld zien. Noordwest Fryslân telt ten opzichte van 2000 7,4% meer banen. In Noordoost Fryslân kromp de werkgelegenheid de laatste jaren naar bijna hetzelfde aantal banen als in het jaar 2000. Pagina 13 van [40]
Werkgelegenheidsstructuur streekregio s 2016 in % Noordwest Noordoost Zuidwest Zuidoost Waddeneilande Fryslân Fryslân Fryslân Fryslân n Landbouw/visserij 3,2 7,6 6,3 4,3 4,3 Industrie/delfstoffenwinning 9,0 15,1 14,3 15,0 2,2 Nutsbedrijven 1,4 0,2 0,6 0,9 0,1 Bouwnijverheid 3,9 10,0 6,7 5,8 6,5 Handel en reparatie 14,3 18,3 17,2 18,5 12,6 Vervoer, opslag en communicatie 3,2 3,7 5,9 3,7 35,1 Horeca 5,5 5,2 4,9 6,9 8,7 Financiële instellingen 5,3 1,4 1,0 1,2 0,4 Zakelijke dienstverlening 13,5 8,8 13,6 11,0 8,3 Openbaar bestuur en overheid 8,8 3,3 2,6 2,4 4,8 Onderwijs 7,9 6,6 5,6 7,0 4,8 Gezondheids- en welzijnszorg 19,8 15,4 15,9 18,9 6,8 Overige dienstverlening 4,3 4,4 5,4 4,3 5,3 Totaal De vijf Friese regio s verschillen onderling van werkgelegenheidsstructuur. De regio Noordoost heeft een relatief groot aandeel landbouw, industrie en bouw en een laag aandeel dienstverlening en gezondheidszorg. De regio Noordwest heeft een structuur met relatief weinig industrie, bouw en handel en veel werkgelegenheid in financiële instellingen, overheid en gezondheidszorg. Dit komt met name ook doordat Leeuwarden binnen deze regio valt. In de regio Zuidwest Fryslân hebben de sectoren landbouw, bouw en dienstverlening een relatief groot aandeel. Zuidoost Fryslân kent een relatief groot aandeel handel en gezondheidszorg. Op de Waddeneilanden is de horeca met afstand de grootste sector. Pagina 14 van [40]
7 Werkgelegenheid gemeenten Onderstaand kaartje toont de werkgelegenheidsontwikkeling van de Friese gemeenten tussen april 2015 en april 2016. De gemeente Leeuwarden is met 630 banen absoluut gezien het sterkst gegroeid, gevolgd door Súdwest-Fryslân (+450). Relatief gezien is het aantal banen in Ferwerderadiel en het Bildt het sterkst gegroeid. Bij 8 van de 24 gemeenten is het totaal aantal banen afgenomen. Ontwikkeling banen gemeenten 2015-2016 abs. -233-123 -170-8 -29-39 -52-58 9 68 56 56 49 291 270 248 203 183 161 156 155-300 -200-0 200 300 400 500 600 700 451 632 Leeuwarden Súdwest-Fryslân De Fryske Marren Tytsjerksteradiel Heerenveen Achtkarspelen het Bildt Ooststellingwerf Weststellingwerf Ferwerderadiel Littenseradiel Leeuwarderadeel Terschelling Ameland Kollumerland en Nieuwkruisland Schiermonnikoog Opsterland Menameradiel Vlieland Harlingen Dantumadiel Franekeradeel Smallingerland Dongeradeel Pagina 15 van [40]
Werkgelegenheid gemeenten Gemeente 2000 2016 Aandeel 2016 2000-2016 abs. 2000-2016 % Achtkarspelen 8.792 8.983 3,2 191 2,2 Ameland 1.699 2.116 0,7 417 24,5 Dantumadiel 4.879 4.646 1,6-233 -4,8 De Fryske Marren 17.426 20.229 7,1 2.803 16,1 Dongeradeel 9.511 9.063 3,2-448 -4,7 Ferwerderadiel 2.420 2.881 1,0 461 19,0 Franekeradeel 7.217 7.837 2,8 620 8,6 Harlingen 5.549 6.321 2,2 772 13,9 Heerenveen 21.552 29.845 10,5 8.293 38,5 het Bildt 2.743 3.793 1,3 1.050 38,3 Kollumerland en Nieuwkruisland 3.113 3.743 1,3 630 20,2 Leeuwarden 64.304 67.674 23,8 3.370 5,2 Leeuwarderadeel 2.200 2.532 0,9 332 15,1 Littenseradiel 3.145 3.172 1,1 27 0,9 Menameradiel 2.861 3.221 1,1 360 12,6 Ooststellingwerf 7.899 8.777 3,1 878 11,1 Opsterland 9.275 10.287 3,6 1.012 10,9 Schiermonnikoog 507 573 0,2 66 13,0 Smallingerland 24.877 27.814 9,8 2.937 11,8 Súdwest-Fryslân 32.333 39.532 13,9 7.199 22,3 Terschelling 2.086 2.402 0,8 316 15,1 Tytsjerksteradiel 9.679 9.803 3,4 124 1,3 Vlieland 617 694 0,2 77 12,5 Weststellingwerf 8.515 8.966 3,1 451 5,3 Fryslân 253.199 284.904 31.705 12,5 De gemeente Leeuwarden is met bijna een kwart van de banen de grootste banengemeente gevolgd door Súdwest-Fryslân, Heerenveen en Smallingerland. In de periode 2000-2016 is de werkgelegenheid in de gemeente Heerenveen zowel absoluut als relatief het sterkst gegroeid. De gemeenten Dongeradeel en Dantumadiel tellen in 2016 minder banen dan in 2000. Ontwikkeling werkgelegenheid F4 gemeenten (indexcijfer t.o.v. 2000) 150 140 130 110 90 80 Heerenveen Smallingerland Leeuwarden Súdwest-Fryslân Pagina 16 van [40]
De 4 grootste Friese gemeenten, de zogeheten F4 gemeenten, zijn samen goed voor 58% van de Friese werkgelegenheid. De werkgelegenheid binnen deze gemeenten heeft zich in de afgelopen verschillend ontwikkeld. Tot 2005 liep de ontwikkeling vrij gelijk op. In de periode 2005-2016 is de werkgelegenheid in de gemeente Heerenveen het sterkst gegroeid. In de gemeenten Leeuwarden en Smallingerland waren de negatieve gevolgen van de crisis het sterkt merkbaar in de werkgelegenheid. Werkgelegenheidsstructuur F4 gemeenten 2016 Heerenveen Leeuwarden Súdwest-Fryslân Smallingerland Landbouw/visserij 2,3 0,6 5,8 1,5 Industrie/delfstoffenwinning 13,4 7,1 13,4 19,7 Nutsbedrijven 0,9 1,7 0,7 1,5 Bouwnijverheid 3,5 2,5 6,5 6,4 Handel en reparatie 17,3 12,5 17,0 16,6 Vervoer, opslag en communicatie 3,3 3,3 5,5 3,4 Horeca 11,9 5,5 4,8 4,5 Financiële instellingen 2,0 7,2 1,2 1,1 Zakelijke dienstverlening 12,8 13,9 14,4 11,7 Openbaar bestuur en overheid 1,9 11,0 2,4 2,5 Onderwijs 7,0 8,7 6,1 8,0 Gezondheids- en welzijnszorg 18,8 21,9 16,7 19,9 Overige dienstverlening 4,9 4,1 5,5 3,2 Totaal De F4 gemeenten hebben elk een eigen werkgelegenheidsstructuur. De structuur van Heerenveen lijkt het meest op de provinciale structuur. Leeuwarden telt relatief veel werkgelegenheid in de financiële dienstverlening en overheidsbanen. Het aandeel industriële banen in Leeuwarden is relatief laag. Smallingerland kenmerkt zich juist door het relatief grote aantal banen in de industrie. In Súdwest- Fryslân zijn relatief veel mensen werkzaam in de landbouw- en bouwsector. Pagina 17 van [40]
8 Werkgelegenheid geslacht In 2016 is het aantal banen bezet door mannen met 1,6% gegroeid en het aantal banen bezet door vrouwen nagenoeg gelijk gebleven ten opzichte van 2015. Ontwikkeling werkgelegenheid naar geslacht (indexcijfer t.o.v. 2000) 180 170 160 150 140 130 110 90 80 Grote banen mannen Grote banen vrouwen Kleine banen mannen Kleine banen vrouwen Vrouwen zijn een steeds belangrijkere rol gaan spelen op de Friese arbeidsmarkt. In de periode 2000-2016 is het aantal grote banen bezet door vrouwen met 27% toegenomen. Ook het aantal kleine banen bezet door vrouwen is, met 19%, behoorlijk toegenomen. De ontwikkeling van banen bezet door mannen laat een hele andere ontwikkeling zien. Het aantal grote banen bezet door mannen kent een redelijk stabiele trend zien en is ten opzichte van 2000 zelfs met 2% afgenomen. De forse groei van 69% van het aantal kleine banen bezet door mannen zal voor een belangrijk deel komen door de toename van mannen dat parttime is gaan werken. Het aandeel grote banen bezet door vrouwen bedraagt in 2015 40%, tegenover 34% in 2000. Bij kleine banen is het aandeel bezet door mannen in dezelfde periode toegenomen van 29- naar 36%. Landbouw, industrie, nutsbedrijven, bouw en vervoer zijn typische mannensectoren. In de gezondheidsen welzijnszorg zijn vrouwen juist in de meerderheid op de werkvloer. Ook binnen de overige dienstverlening en het onderwijs zijn vrouwen in de meerderheid. Werkgelegenheidsstructuur sectoren 2016 Landbouw/visserij Industrie/delfstoffenwinning Nutsbedrijven Bouwnijverheid Handel en reparatie Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige dienstverlening 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% % Grote baan man Kleine baan man Grote baan vrouw Kleine baan vrouw Pagina 18 van [40]
9 Vestigingen Onder een vestiging wordt een locatie van een onderneming, instelling of zelfstandig beroepsbeoefenaar verstaan waarin of van waaruit een economische activiteit of zelfstandig (vrij) beroep wordt uitgeoefend door minimaal 1 werkzame persoon. Aantal vestigingen per sector 2016 Zakelijke dienstverlening Handel en reparatie Landbouw/visserij Bouwnijverheid Overige dienstverlening Gezondheids- en welzijnszorg Vervoer, opslag en communicatie Industrie/delfstoffenwinning Onderwijs Horeca Financiële instellingen Nutsbedrijven Openbaar bestuur en overheid 0 2000 4000 6000 8000 00 00 Vestigingen met personeel Eenmans/zzp Op 1 april 2016 telde Fryslân 58.700 vestigingen. Ten opzichte van 2015 is het aantal vestigen met 2,8% toegenomen. De sectoren zakelijke dienstverlening en handel tellen de meeste vestigingen. Bijna twee derde (65%) van de vestigingen is een eenpitter (eenmanszaken, zzp ers, freelancers, kleine zelfstandigen). Met name in de bouw en dienstverlening is het aandeel eenpersoonsbedrijven groot. Pagina 19 van [40]
Ontwikkeling aantal vestigingen sectoren 2010-2016 Landbouw/visserij Industrie/delfstoffenwinning Nutsbedrijven Bouwnijverheid Handel en reparatie Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige dienstverlening -0-500 0 500 0 1500 2000 2500 3000 3500 vestigingen met personeel eenmans/zzp totaal vestigingen Tussen 2010 en 2016 is het totaal aantal vestigingen in Fryslân met 19,6% toegenomen. Het aantal eenpitters nam met 40,6% toe tot een totaal van 38.315. Het aantal vestigen met personeel is in dezelfde periode met ruim 1.445 afgenomen, een krimp van 6,6%. In 2016 telt Fryslân 20.385 vestigingen met personeel. In tegenstelling tot voorgaande jaren is het aantal vestigingen met personeel in 2016 wel iets toegenomen. Met uitzondering van de overheid en financiële instellingen is in alle sectoren het aantal vestigingen toegenomen. Deze groei komt voornamelijk voor rekening van nieuwe eenpitters. Absoluut gezien is de daling van vestigingen met personeel binnen de sectoren handel en bouw het grootst. Relatief gezien zijn in de financiële sector de meeste vestingen met personeel verdwenen. Ten opzichte van 2010 is het aantal financiële vestigingen met personeel met ruim een kwart afgenomen. Het Midden en Kleinbedrijf (MKB) bestaat uit alle bedrijven tot 250 werknemers, zonder overheid, onderwijs, zorg, delfstoffenwinning en handel in onroerend goed. Van alle Friese vestigingen valt 85% onder het MKB. In 2016 telde het Friese MKB 49.660 bedrijven. Naast het MKB telt het Friese bedrijfsleven in 2016 in totaal 46 bedrijven met meer dan 250 werknemers, zogenaamde grootbedrijven. Het MKB is goed voor 61% van de werkgelegenheid. Pagina 20 van [40]
10 Bijlage 10.1 Werkgelegenheid per sector (grote banen) 2012 2013 2014 2015 2016 2015-2015- 2016 abs 2016 % Landbouw/visserij 12.247 12.188 12.136 12.112 12.218 106 0,9 Industrie/delfstoffenwinning 34.295 33.774 33.504 33.437 33.974 537 1,6 Nutsbedrijven 2.711 2.755 2.728 2.488 2.385-103 -4,1 Bouwnijverheid 17.649 16.076 15.719 15.301 15.836 535 3,5 Handel en reparatie 32.202 31.602 31.059 31.143 31.291 148 0,5 Vervoer, opslag en communicatie 13.481 13.185 13.117 12.822 13.155 333 2,6 Horeca 6.742 6.629 6.776 7.202 7.412 210 2,9 Financiële instellingen 9.208 8.614 7.829 7.395 7.009-386 -5,2 Zakelijke dienstverlening 22.942 23.108 23.830 24.180 24.842 662 2,7 Openbaar bestuur en overheid 13.729 13.887 13.581 13.359 13.267-92 -0,7 Onderwijs 17.043 16.472 15.929 15.656 15.633-23 -0,1 Gezondheids- en welzijnszorg 38.047 38.234 37.934 38.075 38.204 129 0,3 Overige dienstverlening 8.303 8.419 8.462 8.756 9.107 351 4,0 Totaal 228.599 22.4943 222.604 221.926 224.333 2.407 1,1 10.2 Werkgelegenheid per sector (kleine banen) 2012 2013 2014 2015 2016 2015-2016 abs Landbouw/visserij 1.432 1.436 1.469 1.505 14.88-17 -1,1 Industrie/delfstoffenwinning 1.821 1.762 1.844 1.998 2.005 7 0,4 Nutsbedrijven 79 91 89 91 92 1 1,1 Bouwnijverheid 1.130 1.140 1.149 1.121 1.137 16 1,4 Handel en reparatie 15.580 15.625 15.538 16.063 16.187 124 0,8 Vervoer, opslag en communicatie 3.274 3.282 3.240 3.483 3.439-44 -1,3 Horeca 5.595 5.570 5.568 5.619 5.783 164 2,9 Financiële instellingen 234 213 217 225 229 4 1,8 Zakelijke dienstverlening 8.994 9.217 9.662 9.419 9.407-12 -0,1 Openbaar bestuur en overheid 355 350 340 306 274-32 -10,5 Onderwijs 3.764 3.893 3.737 3.984 4.093 109 2,7 Gezondheids- en welzijnszorg 14.344 14.429 14.347 13.047 12.557-490 -3,8 Overige dienstverlening 3.611 3.632 3.562 3.721 3.880 159 4,3 Totaal 60.213 60.640 60.762 60.582 60.571-11 0,0 2015-2016 % Pagina 21 van [40]
10.3 Werkgelegenheid per sector (totaal banen) 2012 2013 2014 2015 2016 2015-2015- 2016 abs 2016 % Landbouw/visserij 13.702 13.679 13.624 13.605 13.617 13.706,7 Industrie/delfstoffenwinning 36.643 36.116 35.536 35.348 35.435 35.979 101,8 Nutsbedrijven 2.760 2.790 2.846 2.817 2.579 24.77 87,9 Bouwnijverheid 19.933 18.779 17.216 16.868 16.422 16.973,6 Handel en reparatie 47.714 47.782 47.227 46.597 47.206 47.478 101,9 Vervoer, opslag en communicatie 16.984 16.755 16.467 16.357 16.305 16.594 101,4 Horeca 12.324 12.337 12.199 12.344 12.821 13.195 106,9 Financiële instellingen 9.807 9.442 8.827 8.046 7.620 7.238 90,0 Zakelijke dienstverlening 31.638 31.936 32.325 33.492 33.599 34.249 102,3 Openbaar bestuur en overheid 1.4097 14.084 14.237 13.921 13.665 13.541 97,3 Onderwijs 21.375 20.807 20.365 19.666 19.640 19.726,3 Gezondheids- en welzijnszorg 50.235 52.391 52.663 52.281 51.122 50.761 97,1 Overige dienstverlening 11.887 11.914 12.051 12.024 12.477 12.987 108,0 Totaal 289.099 288.812 285.583 283.366 282.508-858 -0,3 Pagina 22 van [40]
10.4 Werkgelegenheid per afdeling 2015-2016 totaal banen SBI afdeling 2015 2016 2015-2016 2015-2016 % abs Landbouw, jacht en dienstverlening voor de landbouw en jacht 13.387 13.458 71 0,5 Bosbouw, exploitatie van bossen en dienstverlening bosbouw 30 45 15 50,0 Visserij en kweken van vis en schaaldieren 200 203 3 1,5 Winning van aardolie en aardgas 72 75 3 0,0 Winning van delfstoffen (geen olie en gas) 150 162 12 8,0 Dienstverlening voor de winning van delfstoffen 3 4 1 33,3 Vervaardiging van voedingsmiddelen 7.25 7.663-62 -0,8 Vervaardiging van dranken 60 66 6 10,0 Vervaardiging van tabaksproducten 276 257-19 0,0 Vervaardiging van textiel 503 514 11 2,2 Vervaardiging van kleding 107 104-3 -2,8 Vervaardiging van leer, lederwaren en schoenen 38 41 3 7,9 Primaire houtbewerking en vervaardiging van artik. van hout 980 1.080 10,2 Vervaardiging van papier, karton en papier- en kartonwaren 436 444 8 1,8 Drukkerijen, reproductie van opgenomen media 1.121 1. -21-1,9 Vervaardiging van chemische producten 649 669 20 3,1 Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen en producten 142 155 13 9,2 Vervaardiging van producten van rubber en kunststof 1.373 1.423 50 3,6 Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale prod. 1.281 1.278-3 -0,2 Vervaardiging van metalen in primaire vorm 75 76 1 1,3 Vervaardiging van prod. van metaal (geen machines en app.) 3.915 4.074 159 4,1 Vervaardiging van computers, elektronische en optische mach. 777 743-34 -4,4 Vervaardiging van elektrische apparatuur 2.074 2.138 64 3,1 Vervaardiging van overige machines en apparaten 3.546 3.484-62 -1,7 Vervaardiging van auto's, aanhangwagens en opleggers 503 576 73 14,5 Vervaardiging van overige transportmiddelen 1.945 2.048 103 5,3 Vervaardiging van meubels 826 886 60 7,3 Vervaardiging van overige goederen 5.451 5.460 9 0,2 Reparatie en installatie van machines en apparaten 1.407 1.459 52 3,7 Productie, distributie, handel in elektriciteit, aardgas 762 746-16 -2,1 Winning en distributie van water 177 141-36 -20,3 Afvalwaterinzameling en -behandeling 96 99 3 3,1 Afvalinzameling en -behandeling; voorbereiding tot recycling 1.307 1.271-36 -2,8 Sanering en overig afvalbeheer 237 220-17 -7,2 Algemene burgerlijke en utiliteitsbouw, projectontwikkeling 6.044 6.268 224 3,7 Grond-, water- en wegenbouw (geen grondverzet) 1.269 1.315 46 3,6 Gespecialiseerde werkzaamheden in de bouw 9.109 9.390 281 3,1 Handel in en reparatie van auto s, motorfietsen, aanhangers 5.124 5.260 136 2,7 Groothandel en handelsbemiddeling (niet in auto's e.d.) 12.059 12.207 148 1,2 Detailhandel (niet in auto's e.d.) 30.023 30.011-12 0,0 Vervoer over land 6.895 7.104 209 3,0 Vervoer over water 1.396 1.480 84 6,0 Luchtvaart 21 23 2 9,5 Pagina 23 van [40]
Opslag en dienstverlening voor vervoer 987 1.046 59 6,0 Post en koeriers 2.226 2.207-19 -0,9 Logiesverstrekking 3.875 3.992 117 3,0 Eet- en drinkgelegenheden 8.946 9.203 257 2,9 Uitgeverijen 435 419-16 -3,7 Productie en distributie van films en televisieprogramma s 478 477-1 -0,2 Verzorgen en uitzenden van radio- en televisieprogramma's 127 138 11 8,7 Telecommunicatie 639 572-67 -10,5 Dienstverl. activiteiten op het gebied van informatietechn. 2.696 2.769 73 2,7 Dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie 405 359-46 -11,4 Financiële instellingen (geen verzekeringen, pensioenfonds) 4.628 4.270-358 -7,7 Verzekeringen en pensioenfondsen (geen verplichte soc. verz) 1.858 1.851-7 -0,4 Overige financiële dienstverlening 1.134 1.117-17 -1,5 Verhuur van en handel in onroerend goed 2.187 2.148-39 -1,8 Rechtskundige dienstverlening, accountancy, belastingadvies 4.395 4.430 35 0,8 Holdings (geen financiële), interne concerndiensten 4.658 4.889 231 5,0 Architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies 4.096 4.068-28 -0,7 Speur- en ontwikkelingswerk 710 709-1 -0,1 Reclame en marktonderzoek 1.666 1.639-27 -1,6 Industrieel ontwerp en vormgeving, fotografie, vertaling 2.084 2.288 204 9,8 Veterinaire dienstverlening 447 446-1 -0,2 Verhuur en lease van auto's, consumentenartikelen, machines 1.441 1.488 47 3,3 Arbeidsbemiddeling, uitzendbureaus en personeelsbeheer 2.367 2.543 176 7,4 Reisbemiddeling, reisorganisatie, toeristische informatie 427 436 9 2,1 Beveiliging en opsporing 953 1.031 78 8,2 Facility management, reiniging en landschapsverzorging 6.554 6.526-28 -0,4 Overige zakelijke dienstverlening 1.614 1.608-6 -0,4 Openbaar bestuur, overheidsdiensten, sociale verzekeringen 13.665 13.541-124 -0,9 Onderwijs 19.640 19.726 86 0,4 Gezondheidszorg 19.757 19.925 168 0,9 Verpleging, verzorging en begeleiding met overnachting 18.681 18.318-363 -1,9 Maatschappelijke dienstverlening zonder overnachting 12.684 12.518-166 -1,3 Kunst 2.329 2.390 61 2,6 Culturele uitleencentra, archieven, musea, dierentuinen 1.007 1.016 9 0,9 Loterijen en kansspelen 70 79 9 12,9 Sport en recreatie 2.647 2.714 67 2,5 Levensbeschouwelijke en politieke organisaties 880 874-6 -0,7 Reparatie van computers en consumentenartikelen 631 696 65 10,3 Wellness en overige dienstverlening; uitvaartbranche 4.913 5.218 305 6,2 Totaal 282.508 284.904 2.396 0,8 Pagina 24 van [40]
10.5 Werkgelegenheid per gemeente totaal banen Gemeente 2012 2013 2014 2015 2016 2015-2016 2015-2016 abs % Achtkarspelen 8.955 8.932 8.798 8.780 8.983 203 2,3 Ameland 2.042 1.973 1.945 2.060 2.116 56 2,7 Dantumadiel 4.959 4.933 4.804 4.704 4.646-58 -1,2 De Fryske Marren 20.133 20.156 20.055 19.938 20.229 291 1,5 Dongeradeel 9.959 9.839 9.473 9.296 9.063-233 -2,5 Ferwerderadiel 2.881 2.729 2.765 2.726 2.881 155 5,7 Franekeradeel 8.329 8.160 7.971 7.960 7.837-123 -1,5 Harlingen 6.379 6.274 6.335 6.373 6.321-52 -0,8 Heerenveen 28.710 28.454 28.926 29.597 29.845 248 0,8 het Bildt 3.437 3.457 3.567 3.610 3.793 183 5,1 Kollumerland en Nieuwkruisland 3.786 3.815 3.784 3.694 3.743 49 1,3 Leeuwarden 70.198 69.096 68.199 67.042 67.674 632 0,9 Leeuwarderadeel 2.401 2.391 2.379 2.464 2.532 68 2,8 Littenseradiel 3.173 3.084 3.075 3.052 3.172 3,9 Menameradiel 3.446 3.405 3.367 3.250 3.221-29 -0,9 Ooststellingwerf 8.800 8.686 8.583 8.616 8.777 161 1,9 Opsterland 10.540 10.300 10.348 10.295 10.287-8 -0,1 Schiermonnikoog 525 511 530 564 573 9 1,6 Smallingerland 28.492 28.289 27.823 27.984 27.814-170 -0,6 Súdwest-Fryslân 39.650 39.549 39.267 39.081 39.532 451 1,2 Terschelling 2.362 2.335 2.344 2.346 2.402 56 2,4 Tytsjerksteradiel 9.992 9.745 9.542 9.533 9.803 270 2,8 Vlieland 690 682 688 733 694-39 -5,3 Weststellingwerf 8.973 8.788 8.798 8.810 8.966 156 1,8 Totaal 288.812 285.583 283.366 282.508 28.4904 2.396 0,8 Pagina 25 van [40]
10.6 Sectoren 2000-2016 Landbouw en visserij (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Industrie/delfstoffenwinning (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Nutsbedrijven (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Pagina 26 van [40]
Bouwnijverheid (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Handel en reparatie (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Vervoer, opslag en communicatie (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Pagina 27 van [40]
Horeca (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Financiële instellingen (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Zakelijke dienstverlening (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Pagina 28 van [40]
Openbaar bestuur en overheid (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Onderwijs (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Gezondheids- en welzijnszorg (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Pagina 29 van [40]
Overige dienstverlening (index t.o.v. 2000) 160 140 80 60 Nederland sector Fryslân sector Fryslân totaal Pagina 30 van [40]
Doel van dit rapport: Uitkomsten werkgelegenheidsonderzoek 2016 in Fryslân