Ergotherapie in wijkteams?!

Participatie Winnaars Ergotherapie Nederland HBO-afstudeerprijs 2015 Ergotherapie in wijkteams?! De verantwoordelijkheid voor zorg en participatie van kwetsbare burgers ligt sinds de decentralisatie van de zorg bij gemeenten. Iedere gemeente organiseert de toegang tot ondersteuning op zijn eigen manier en een feit is dat veel gemeenten kiezen voor het inzetten van wijkteams 1. Het is belangrijk dat ergotherapeuten op deze verandering inspelen omdat zij bij uitstek professionals zijn die mensen zeer praktisch kunnen ondersteunen bij het streven zichzelf te kunnen redden. Maar tegelijkertijd zien we dat tot op heden ergotherapeuten nauwelijks deel uitmaken van wijkteams in Nederland. Bovendien zijn gemeenten en wijkteams nog weinig bekend met de mogelijkheden van ergotherapie. Tekst: Danique Castricum, Tessa Molenaar en Shanti Gatting. Docentbegeleider: Ruth Zinkstok Onder een wijkteam wordt verstaan: een interdisciplinair team dat integraal te werk gaat 2. Het vergroten van participatie en eigen regie is het hoofddoel van het wijkteam 3. Wijkteams worden ingezet voor verschillende doelgroepen, de meest voorkomende doelgroep is kwetsbare burgers. Kenmerkend voor kwetsbare burgers is dat bij hen vaak sprake is van multiproblematiek op onder andere fysiek, psychisch, sociaal en financieel gebied. Denk bijvoorbeeld aan een alleenstaande, zorgbehoevende oudere dame met psychische problematiek die in een achterstandswijk in Amsterdam woont en leeft van haar AOW-uitkering. Kwetsbare burgers hebben een verhoogd risico om een achterstand in de maatschappij op te lopen of in een sociaal isolement te raken 4. Projectvraag Door de verandering in de zorg en de ontwikkeling van wijkteams zijn ergotherapeuten genoodzaakt na te denken over hun eigen mogelijke bijdrage aan het werk van een wijkteam. De doelstelling van het afstudeerproject is daarom enerzijds om ergotherapeuten handvatten aan te kunnen reiken voor het werken in of in samenwerking met een wijkteam. Het doel is anderzijds om betrokkenen bij wijkteams te informeren over de mogelijke bijdrage van een ergotherapeut aan het werk van een wijkteam. De projectvraag die we geformuleerd hebben luidt: welke bijdrage kan ergotherapie leveren aan het vergroten van de participatie van kwetsbare burgers in de wijk/ stad door middel van het werken vanuit een wijkteam? Daarbij hebben we de volgende deelvragen: 1. Welke interventies kunnen aangeboden worden en welke worden aangeboden door ergotherapeuten aan kwetsbare burgers met participatieproblemen in de wijk? 2. Hoe zien verschillende wijkteams eruit en hebben zij een visie op de bijdrage van een ergotherapeut, zo ja, wat houdt die visie in? 3. Met welke vragen komen burgers bij wijkteams, welke vragen liggen (ook) op het terrein van ergotherapie en welke rollen kan een ergotherapeut aannemen in een wijkteam? Methode Er is literatuur- én praktijkonderzoek gedaan om iets te kunnen zeggen over de state of the art vanuit zowel de literatuur als de praktijk van de wijkteams in Nederland. Het literatuuronderzoek heeft bestaan uit drie systematische studies gericht op ergotherapeutische interventies bij kwetsbare burgers, wijkteams in Nederland en rollen van ergotherapeuten in wijkteams. De literatuurstudies zijn peerreviewed en de literatuur is kritisch beoordeeld op kwaliteit. De volgende databanken zijn geraadpleegd voor het vinden van literatuur: PubMed, ASSIA, CINAHL, PiCarta, Overheid, Google Scholar en HBO Kennisbank. In het praktijkonderzoek zijn meningen en ervaringen uit de praktijk over de bijdrage van een ergotherapeut aan een wijkteam in kaart gebracht. Drieëntwintig mogelijke respondenten zijn per mail benaderd met een informatiebrief over het project en met het verzoek tot deelname. Uiteindelijk zijn er semi-gestructureerde interviews afgenomen met - 45 -

vijftien respondenten door koppels van twee studenten. Alle respondenten hadden kennis van het werken in wijkteams, waren zelf als professional betrokkenen bij een wijkteam of werkten als ergotherapeut met kwetsbare burgers in de wijk. Voorafgaand aan het interview hebben zij een toestemmingsverklaring ondertekend. De interviews zijn afgenomen en uitgewerkt met behulp van een topiclijst die was ingedeeld in vier thema s. Het eerste thema betrof informatie over de respondent zelf, de laatste drie thema s hielden verband met de deelvragen. De interviews zijn met een voicerecorder opgenomen, zodat deze beluisterd konden worden bij het uitwerken van de verslagen van de interviews. Nadat de interviews waren afgenomen en geanalyseerd, hebben we de verzamelde gegevens eerst nauwkeurig geordend. Vervolgens zijn de gegevens, waar mogelijk, in verband gebracht met de gegevens uit de literatuur en tenslotte hebben we gekeken hoe met behulp van de gevonden gegevens antwoord konden geven op de drie vragen. Resultaten Wijkteams De basisgedachte achter het wijkteam is dat deze professionals vragen in eerste instantie in de nulde en eerste lijn oppakken en dat alleen als het nodig is de tweede lijn wordt ingeschakeld 5. De overdracht van taken van de Rijksoverheid naar gemeenten gaat gepaard met de ambitie om tot een andere aanpak te komen: werken vanuit de vraag van de cliënt, het cliëntsysteem of het gezin. Integraal, preventief en gericht op participatie naar vermogen. De samenstelling van een wijkteam hangt af van de omvang van de wijk en de complexiteit van de problematiek. 5 Uit het praktijkonderzoek is gebleken dat bijvoorbeeld een wijkteam in een welvarende buurt in Bergen (Noord- Holland) anders is samengesteld dan een wijkteam in een probleemwijk in Amsterdam. Tevens is gebleken dat een goed werkend wijkteam uit maximaal acht hulpverleners bestaat en dat de hulpverleners minimaal 24 uur per week werkzaam moeten zijn in de wijk. 5 Tot slot hangt de samenstelling van een wijkteam nauw samen met de wijze waarop de samenwerking begint 6. Maar liefst 59,5 procent van de wijkteams wordt opgezet door de gemeente. Bij 34,5 procent van de wijkteams is sprake van een gemeenschappelijk initiatief van de gemeente en een zorgorganisatie. In slechts 6 procent van de gevallen lag het initiatief bij de partijen voor maatschappelijke ondersteuning. 3 Hulpvragen De belangrijkste hulpvragen die door wijkteams in Nederland worden opgepakt, liggen op het gebied van participatie en zelfredzaamheid. Deze hulpvragen zijn vaak het gevolg van problemen op het gebied van gezondheid, finan- - 46 - Ergotherapie Magazine 1 2016

Generalist Specialist in het wijkteam In de rol van generalist neemt de ergotherapeut generieke casussen op zich en behandelt niet. De generalist denkt en handelt domeinoverstijgend. Het voordeel van het aannemen van deze rol is dat de band tussen de cliënt en de therapeut wordt bevorderd. Combinatierol In de rol van specialist maakt de ergotherapeut deel uit van het wijkteam en behandelt cliënten door ergotherapeutische interventies toe te passen. Hij of zij is aanwezig bij (team)overleggen waardoor vragen op het gebied van ergotherapie direct gesignaleerd en opgepakt kunnen worden. Specialist in de schil van het wijkteam Een combinatie van de generalistische en specialistische rol is ook mogelijk. In deze rol kan de ergotherapeut er aan bijdragen dat de zorg in het wijkteam cliëntgerichter wordt omdat er mogelijk minder hulpverleners betrokken zijn bij de cliënt. De ergotherapeut werkt als specialist vanuit een eerste- of tweedelijnscontext, in de schil van zorgverleners om het wijkteam heen. De ergotherapeut is niet standaard aanwezig bij overleggen waardoor de hulpvraag op het gebied van ergotherapeutische interventies soms niet of te laat gesignaleerd wordt. Tabel 1: De verschillende rollen die ergotherapeuten in een wijkteam kunnen vervullen. ciën, werkloosheid en sociaal contact. De meeste hulpvragen van kwetsbare burgers houden verband met hun dagelijks handelen. De hulpvragen die bij een ergotherapeut werkzaam in of voor een wijkteam terecht komen, kunnen op alle gebieden van het beroep ergotherapie liggen. Voorbeelden van openlijke of meer verhulde hulpvragen zijn: veelvuldig vallen, eenzaamheid, het niet beschikken over een zinvolle dagbesteding, geen sociaal netwerk hebben, gevoel van overbelasting van een mantelzorger, het eigen huishouden niet op orde kunnen brengen en houden, niet snappen hoe formulieren ingevuld moeten worden en niet weten hoe een bepaald hulpmiddel te verkrijgen is. Rol ergotherapeut In Nederland zijn er niet of nauwelijks ergotherapeuten die in of voor wijkteams werken. In Canada, Australië en Engeland maken ergotherapeuten vaak juist wél deel uit van wijkteams 7-8-9. Het is ons gebleken dat ergotherapeuten verschillende rollen in een wijkteam kunnen vervullen (zie Tabel 1). Op basis van bevindingen in literatuur- en praktijkonderzoek kunnen we echter geen eenduidig beeld geven van de manier waarop de rol van ergotherapeut ingevuld moet worden. Wel kunnen we aangeven dat in de praktijk voor- en nadelen van verschillende rollen ervaren worden 10. Welke rol de ergotherapeut uiteindelijk wil vervullen, lijkt in hoge mate afhankelijk te zijn van de persoonlijke voorkeur van de ergotherapeut en van het soort wijkteam waar de ergotherapeut in of mee werkt. We beschrijven de rol van specialist, de rol van generalist en de combinatierol. Visie op ergotherapie vanuit de wijkteams Een ergotherapeut is bij uitstek geschikt om te participeren in een wijkteam omdat hij of zij een holistische mensvisie heeft en het dagelijks handelen op basis van eigen voorkeuren en vermogens centraal stelt. Daarnaast is de ergotherapeut in hoge mate gericht op empowerment en eigen regie en denkt en werkt vraaggericht én oplossingsgericht. Ook signaleert de ergotherapeut specifieke handelingsproblemen en geeft vanuit een preventieve blik invulling aan het kunnen handelen in de eigen context met gerichte interventies. De geïnterviewde leden van wijkteams gaven blijk van een heldere visie op de mogelijke bijdrage van een ergotherapeut aan wijkteams. Van de vijftien respondenten geven veertien respondenten aan dat een ergotherapeut een betekenisvolle bijdrage kan leveren. Een aantal respondenten is van mening dat een ergotherapeut vooral als specialist meerwaarde heeft. De meeste respondenten zijn echter van mening dat een ergotherapeut vooral inzetbaar is als generalist. Maar, zo stellen sommigen van hen, dan zou de ergotherapeut de cliënt niet in behandeling mogen nemen. Vijf respondenten zijn van mening dat - 47 -

de ergotherapeut alleen op afroep inzetbaar moet zijn en op die manier van meerwaarde is voor het wijkteam. Ergotherapeutische interventies bij kwetsbare burgers. Er zijn verschillende ergotherapeutische interventies die de participatie van kwetsbare burgers kunnen vergroten, maar het blijkt dat wij hierover op basis van de gevonden resultaten geen eenduidig advies kunnen geven. Het is belangrijk om als professional cliëntgericht en op basis van eigen expertise te werken en wanneer nodig door te verwijzen naar andere disciplines. Uit een vergelijking van de resultaten van ons praktijk- en literatuuronderzoek blijkt dat er verschillen zijn tussen de interventies die in de praktijk aangeboden worden en de interventies die in de literatuur beschreven zijn. In de literatuur staat dat er gewerkt wordt met trainingen, programma s en standaarden, terwijl in de praktijk wordt gewerkt op basis van de eigen ervaring (waarbij veelvuldig gebruik wordt gemaakt van uiteenlopende, veelal gedragstherapeutische gesprekstechnieken). Hoewel we dus geen eenduidig advies kunnen geven op basis van onze bevindingen, kunnen we wel een aantal interventies noemen die als effectief te boek staan in de literatuur en praktijk. Dit zijn onder andere het aanbieden van gezondheidsbevorderingsactiviteiten, zelfmanagementprogramma s en valpreventie. Dergelijke interventies kunnen de participatie van kwetsbare burgers vergroten 11-12-13, net als cognitieve trainingen, sociale en leefvaardigheidstrainingen en het inzetten van hulpmiddelen 14-15-16-17. Ergotherapeuten kunnen ook trajectbegeleiding geven, op (cognitieve) gedragstherapie gebaseerde interventies aanbieden en coachingstechnieken als motiverende gespreksvoering toepassen. Het is hierbij van grote waarde dat zij oog hebben voor de eigen regie van de kwetsbare burger en hem leren gebruik te maken van relevante hulpmiddelen (zoals een scootmobiel) en dat zij tegelijkertijd werken met een brede aanpak van de multiproblematiek in samenhang met interventies van andere professionals. Met deze brede aanpak bedoelen wij het kijken naar verschillende aspecten van het probleem. Financiën Zodra een ergotherapeut als specialist in het wijkteam gaat werken, ontstaat er een financieringsprobleem. De gemeente betaalt de ergotherapeutische interventie in een wijkteam niet, omdat de zorgverzekeraar die betaalt. Door deze scheidingslijn is het op dit moment niet mogelijk om - 48 - Ergotherapie Magazine 1 2016

als specialist of in een combinatierol in een wijkteam te integreren. Het is wél mogelijk om de rol van generalist aan te nemen, omdat de ergotherapeut dan geen paramedische interventies aanbiedt, maar in dienst is van de gemeente. Wanneer een ergotherapeut als specialist in het wijkteam gaat werken zal er dus eerst sprake moeten zijn van een overeenkomst tussen de zorgverzekeraar en de gemeentelijke overheid over de wijze van financieren. Profilering Het is belangrijk om het beroep ergotherapie duidelijk te profileren, omdat er veel onduidelijkheid over is, terwijl de mogelijke bijdrage die een ergotherapeut kan leveren aan een wijkteam veelal onbekend is. Ergotherapeuten moeten daartoe actiever en ondernemender worden, zo geven veel respondenten te kennen. Heeft een ergotherapeut een goed netwerk en koppelt hij of zij duidelijk de resultaten van ergotherapeutische interventies terug, dan kan dit ertoe leiden dat men vaker naar hem of haar doorverwijst. Daarom noemen de respondenten van het onderzoek de huisarts vaak als belangrijke schakel tussen wijkteams en eerste- en tweedelijns professionals. Het is dus van groot belang om gemeenten en wijkteams proactief te benaderen en verwijzers deelgenoot te maken van succeservaringen van ergotherapeutische behandelingen. We adviseren daarom elke (eerstelijns)ergotherapeut om aan tafel te gaan zitten bij de gemeente en duidelijk te maken wat hij of zij doet in de wijk. Ook is het belangrijk om goed bereikbaar en benaderbaar te zijn. Conclusie Wijkteams staan nog in de kinderschoenen. Er komen veel nieuwe wijkteams bij en de bestaande wijkteams veranderen voortdurend. Dit betekent dat er veel onduidelijkheid kan bestaan, maar dat er ook veel kansen en mogelijkheden liggen voor ergotherapeuten. Een ergotherapeut kan in samenwerking met of vanuit het wijkteam een bijdrage leveren aan het vergoten van de participatie van kwetsbare burgers. De rol van specialist in het wijkteam en de combinatierol zijn op dit moment in Nederland beperkt mogelijk vanwege de bestaande wijze van financiering. Tussen gemeenten en zorgverzekeraars zou overeenstemming bereikt moeten worden over andere vormen van financiering. De positie van ergotherapie in wijkteams in Canada, Australië en Engeland kan door Nederland als voorbeeld worden gezien. - 49 -

Om succesvol te kunnen werken in het kader van een wijkteam is het van belang dat ergotherapeuten rekening houden met verschillende aspecten. Het is belangrijk dat uitgezocht wordt welk type wijkteam actief is in de eigen omgeving, dat de ergotherapeut bepaalt welke rol hij of zij daarin wil vervullen, dat de ergotherapeut contact legt met wijkteams en gemeenten en over een breed netwerk beschikt. Verschillende ergotherapeutische interventies zijn inzetbaar om de participatie van kwetsbare burgers te vergroten, maar gebleken is dat er geen eenduidig advies te geven is over het precieze aanbod van ergotherapeutische interventies bij deze doelgroep. Adviesrapport en factsheets Om de resultaten van dit project in de praktijk toepasbaar te kunnen maken, hebben we voor ergotherapeuten een adviesrapport en een factsheet opgesteld, waarin handvatten geboden worden om te werken in samenwerking met of vanuit een wijkteam. Daarnaast is er een tweede factsheet opgesteld dat gemeenten, zorgverleners in de wijk en leden van wijkteams van informatie en adviezen voorziet over het integreren van ergotherapie in wijkteams. Meer concrete informatie is te vinden in het verslag van ons afstudeerproject 18. Contact Voor eventuele vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Danique Castricum, Shanti Gatting en Tessa Molenaar via projectwijkteam@outlook.com. Wij sturen u het adviesrapport en de factsheets graag toe! Referenties 1. Rijksoverheid. Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) 2015. Z.d. Beschikbaar via: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/zorg-en-ondersteuningthuis/wmo-2015. 2. van Arum, S. & Lub, V.. Wat gemeenten van sociale wijkteams verwachten. Beleidsonderzoek Online; 2014. 3. van der Kruk, P.. Landelijk onderzoek sociale wijkteams; een onderzoek naar de stand van zaken van de sociale wijkteams onder gemeenten en samenwerkende organisaties voor maatschappelijke ondersteuning. Leiderdorp: Stichting Vraag- Wijzer Nederland; 2014. 4. Movisie. Kwetsbare burgers. In begrippenlijst. 2013. Beschikbaar via: http://www.movisie.nl/begrippenlijst/kwetsbare-burgers. 5. Sok, K., van den Bosch, A., Goeptar, H., Sprinkhuizen, A. & Scholte, M. Samenwerken in de wijk: actuele analyse van sociale wijkteams. Libertas: Sociaal Werk in de Wijk; 2013. 6. Kolner, C. & Sprinkuizen, A. Uit het doolhof. Observaties en reflecties bij de ontwikkeling van sociale (wijk)teams in Noord-Holland. Begeleidende notitie bij het ebook over sociale wijkteams in Noord-Holland. NoordHolland: Kenniscentrum Wmo en Wonen Noord-Holland, 2014. 7. Harries, P. A. & Gilhooly, K. Generic and specialist occupational therapy casework in community mental health teams. British Journal of Occupational Therapy 2003: 66: p. 101-109. 8. Hughes, J. Occupation therapy in community mental health teams: A continuing dilemma? role theory offers an explanation. British Journal of Occupational Therapy 2001: 64: p. 34-40. 9. Michetti, J. & Dieleman, C. Enabling occupational therapy: moving beyond the generalist vs specialist debate in community mental health. The British Journal of Occupational Therapy 2014: 77: p. 230-233. 10. Castricum, D., Gatting, S.F.J.P., Molenaar, T. & Zinkstok, R.M. Adviesrapport ergotherapie in wijkteams!?. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam; 2015. 11. Bethea, D. P., Lovett, A., Cooks, K. & Bell, J. Promoting social participation for adults through arthritis self-management: A pilot study. Physical and Occupational Therapy in Geriatrics 2010: 28: p. 297-306. 12. Daniels, R., van Rossum, E., de Witte, L., & van den Heuvel, W. Frailty in older age: Concepts and relevance for occupational and physical therapy. Physical and Occupational Therapy in Geriatrics 2008: 27: p. 81-95. 13. Quick, L., Harman, S., Morgan, S. & Stagnitti, K. Scope of practice of occupational therapists working in victorian community health settings. Australian Occupational Therapy Journal 2010: 57: p. 95-101. 14. Arbesman, M., & Logsdon, D. W. Occupational therapy interventions for employment and education for adults with serious mental illness: A systematic review. The American Journal of Occupational Therapy: Official Publication of the American Occupational Therapy Association 2011: 65: p. 238-246. 15. Fette, C. V. & Estes, R. I. Community participation needs of families with children with behavioral disorders: A systems of care approach. Occupational Therapy in Mental Health 2009: 25: p. 44-61. 16. Gibson, R. W., D Amico, M., Jaffe, L., & Arbesman, M. Occupational therapy interventions for recovery in the areas of community integration and normative life roles for adults with serious mental illness: A systematic review. The American Journal of Occupational Therapy: Official Publication of the American Occupational Therapy Association 2011: 65: p. 247-256. 17. Helfrich, C. A., Chan, D. V. & Sabol, P. Cognitive predictors of life skill intervention outcomes for adults with mental illness at risk for homelessness. The American Journal of Occupational Therapy: Official Publication of the American Occupational Therapy Association 2011: 65: p. 277-286. 18. Castricum, D., Gatting, S.F.J.P., Molenaar, T. & Zinkstok, R.M. Ergotherapie in wijkteams!? (Bachelor Thesis, Hogeschool van Amsterdam, Nederland); 2015. - 50 - Ergotherapie Magazine 1 2016