KRUITHUIS WAARDESTELLING

PT Opleidingen KRUITHUIS WAARDESTELLING 4 e verslag van projectgroep 7 Kruithuis te s-hertogenbosch In opdracht van: PTO opleidingen HBO+ opleiding restauratie en bouwhistorie Auteurs: Jan Romeijn Mark Rovers Monique van Wetten Arjen Witjens Datum: juni 2002 Kruithuis Waardestelling 1

INHOUD 0 Voorwoord 3 1 Samenvatting 4 2 Inleiding 5 3 Waardenstelling (algemeen) 6 4 Chronologie van het Kruithuis 7 5 Waardesteling van het Kruithuis 9 1 Historische context 9 2 Ruimtelijke context 9 3 Bouwkundige waarde 9 4 Gaafheid 12 6 Kansen en risico's bij herbestemming 13 1 Benaderingswijze herbestemming 13 2 Kansen en risico s per onderdeel 13 3 Conclusie 14 Literatuuroverzicht en verantwoording van de afbeeldingen. Bijlagen: Bijlage 1 Afsprakenoverzicht en individuele tekstverantwoording Bijlage 2 Kadastrale kaart 1985 Bijlage 3 Chronologie Bijlage 4 Waardestelling op onderdelen * buitenruimte * gevels * vloer begane grond * plafond begane grond * vloer eerste verdieping * kapconstructie Kruithuis Waardestelling 2

PT Opleidingen 0. VOORWOORD Dit is al weer het vierde project in het kader van de HBO+ opleiding Restauratie en Bouwhistorie van de Hoge School te Utrecht. De projectgroep zoals op de titelpagina genoemd, heeft zich bezig gehouden met het begrip waardestelling van monumentale gebouwen. Een onderwerp dat veel discussie heeft opgeleverd op bepaalde onderdelen, maar waar wij overeenstemming over hebben kunnen bereiken. De waardestelling zoals die uiteindelijk in hoofdstuk 6 wordt beschreven heeft ons aller instemming. De input voor dit werkstuk hebben we gevonden in de reeks colleges die gegeven zijn, de Richtlijnen Bouwhistorisch onderzoek en de studiegids afgedrukte (delen van) artikelen. Daarnaast hebben we naast de projectavonden en pauzes tijdens colleges- twee keer afzonderlijk met elkaar gesproken: een keer om het eens te worden over de waardestelling van de diverse onderdelen van het Kruithuis en een keer om de presentatie voor te bereiden. Ook hebben we het Kruithuis nog een keer bezocht met de bril van waardestelling op onze neus. Het blijkt dat datgene wat je waarneemt sterk afhankelijk is van het vooropgezette doel dat je voor ogen hebt. Voor de verantwoording van de individuele bijdragen verwijzen we naar de bijlage Afspraken ten aanzien van het werkplan project Waardestelling. Het Kruithuis te s-hertogenbosch. Kruithuis Waardestelling 3

1. SAMENVATTING Dit projectverslag geeft een waardestelling van het Kruithuis te s-hertogenbosch. Het is een gebouw uit 1621dat in één bouwfase is gerealiseerd. Sedertdien zijn er betrekkelijk weinig veranderingen aan het gebouw doorgevoerd. Waardestellen is een moeilijk karwei dat in wezen een subjectief karakter draagt. De Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek objectiveren deze bezigheid en heeft door de deelname van vele partijen bij de totstandkoming een behoorlijk draagvlak. Het Kruithuis kent, zoals gezegd, in hoofdzaak één bouwfase. In de eeuwen na 1621 zijn enkele min of meer ingrijpende aanpassingen verricht, zoals het dichtzitten van de galerij en ophoging van de vloer van vleugel 5 en 6 in 1742, het aanbrengen van ondersteuningsbogen onder de verdiepingsvloer in 1838, het ophogen van de traptorens in 1888 en het maken van de vensters in de buitenzijde van het Kruithuis, eveneens in 1888. Deze gegevens, meer gedetailleerd weergegeven in de bijlage, zijn van belang voor een goede waardestelling. De waardestelling zelf leidt tot de conclusie dat het Kruithuis een fenomenale monumentale waarde bezit. Het is een uniek gebouw, relatief gaaf gebleven en bezit een hoge mate aan authenticiteit in materiaal en vorm. Uitzondering daarop vormen de vernieuwde delen van de kapconstructie (de constructie zelf is wel van hoge waarde) en de beganegrond vloer. De stedenbouwkundige structuur kan verbeterd worden ten gunste van het gebouw zelf. Voor het overige liggen de kansen vooral in het benutten van de bestaande waarden en zijn de beperkingen gelegen in de in- en uitwendige structuur van het gebouw. Kortom: een eventuele nieuwe functie zou vooral gezocht moeten worden in kleinschalige museale of tentoonstellingsachtige activiteiten. Kruithuis Waardestelling 5

2. INLEIDING Het maken van een waardenstelling in monumentenland is vaak een hachelijke onderneming. Je moet dan aangeven wat van hoge, positieve of indifferente waarde is en waarom je dat zo vindt. Per definitie gaat het dan om een subjectieve beleving die afhankelijk is van je kennis over monumenten, je opstelling tegenover cultuurhistorische fenomenen en de daaruit voortvloeiende belangen die je zelf hebt bij de waardebepaling. Daarbij geldt dat je voor jezelf helder moet hebben wat jouw persoonlijke waarden en normen zijn die op de waardestelling betrekking hebben. Met andere woorden: heb je een overwegende oriëntatie op bewaren of juist op ontwikkelen en ben je je van die oriëntatie bewust? Die subjectiviteit kan enigszins geobjectiveerd worden door het hanteren van algemeen aanvaardde regels en normen bij waardestelling, zoals vervat in de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. Wij komen daar nog op terug. Hoe geobjectiveerd ook, het blijft een persoonlijk gekleurde bezigheid die vooral ingewikkeld wordt op de grensvlakken van waardevol en indifferent. Waar trek je de grens, wat vind je waardevol en wat minder en vooral: waarom vind je dat. Kortom: waardestellen is keuzes maken. En sommige keuzes zijn ware dilemma s waarbij afwegingen die daaronder liggen soms van ideologische aard, soms van praktische aard zijn en dus onvergelijkbaar. begrip waardestelling en de gangbare techniek ervan. Hoofdstuk 4 handelt over de bouwgeschiedenis van het Kruithuis. Het betreft een samenvatting van de chronologie die we in het eerste projectverslag hebben gegeven. Deze chronologie gaat als bijlage bij dit verslag. In hoofdstuk 5 behandelen wij de waardestelling zelf op onderdelen. Afzonderlijk komen de historische en ruimtelijke context aan de orde, gevolgd door de bouwkundige, esthetische en interieurwaarden. Tenslotte wordt ingegaan op enkele bijzondere constructies en de gaafheid van de onderdelen. Dit leidt tot een analyse van kansen en risico s bij herbestemming van het gebouw in hoofdstuk 6 afgesloten met een conclusie. Niettemin hebben wij in dit projectverslag een waardestelling willen geven van het Kruithuis gebaseerd op onze verworven kennis. In hoofdstuk 3 geven wij enige algemene noties weer over het Kruithuis Waardestelling 6

3. WAARDENSTELLING. Het fenomeen waardenstelling moet geplaatst worden in een serie van activiteiten die begint met inventarisatie, gevolgd door onderzoek (in verschillende vormen), waarden stellen en tenslotte een indicatie van ontwikkelmogelijkheden. Waardering is per definitie een subjectieve bezigheid waarvan de uitkomsten vooral bepaald worden door datgene wat iemand belangrijk vindt. Bij het zoeken naar mogelijkheden van objectivering van de waardering is het dus noodzaak om een communis opinio te formuleren van wat belangrijk gevonden wordt. Dit vinden wij terug in de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek 1 waarin behalve het onderzoek ook de waardestelling aan bod komt. Deze richtlijn is tot stand gekomen in overleg met een groot aantal belanghebbenden en vakinhoudelijk betrokkenen, waardoor het draagvlak voor deze vorm van onderzoek en de daaruit voortkomende waardestelling qua systematiek groot is. Deze richtlijn hanteren wij dan ook bij de verdere inhoudelijke waardestelling zoals die verderop wordt neergeschreven. Het maakt uit met welk doel je een waardenstelling maakt. Een puur wetenschappelijke waardenstelling ziet er anders uit dan een waardenstelling ten behoeve van ontwikkeling van een bepaald gebouw. Voor de wetenschap gelden andere criteria en andere belangen dan voor de ontwikkelaar. Niettemin blijft in beide gevallen overeind dat de objectiviteit ten aanzien van die waardestelling gewaarborgd moet zijn. Het mag niet zo zijn dat de belangen van een ontwikkelaar een doorslag gevende rol vervullen in die waardestelling. Aan de andere kant dient de waardestelling zodanig te zijn dat ontwikkelingen mogelijk zijn. Een glibberig pad dus, vol voetangels en klemmen, dat door de richtlijnen enigszins begaanbaar gemaakt wordt. In de richtlijn worden drie groepen van waarden onderscheiden: 1. cultuurhistorische waarden 2. architectuur- en bouwhistorische waarden 3. ensemblewaarden en stedenbouwkundige waarden Deze worden getoetst aan de criteria zeldzaamheid en authenticiteit. Dit laatste criterium behoeft enige toelichting. In de tekst van de richtlijn wordt in een voetnoot gesteld dat het begrip gaafheid dat eerder in het MSP wordt gehanteerd, verwarring oproept doordat het multi-interpretabel is. Datzelfde geldt ons inziens ook voor authenticiteit. Is authentiek alleen datgene wat in de eerste bouwfase wordt gebouwd? Of kun je latere bouwfasen ook authentiek noemen. En als dat al het geval is, wanneer houdt authentiek op authentiek te zijn. Gericht op het Kruithuis: Als je authentiek opvat als oorspronkelijk tot de allereerste bouwfase behorend dan behoren het fronton boven de ingangspoort (kort na 1629 geplaatst), de later ingehakte vensters aan de buitenzijde, de ophoging van de traptorens en nog veel andere zaken daar niet toe en zullen op dit criterium niet scoren. Dat kan niet de bedoeling zijn, dus kiezen we ervoor om aan elke bouwfase zijn eigen authenticiteit toe te kennen. Maar waar houdt dit op? Is bijvoorbeeld de betonnen vloer die bij de restauratie van 1974 is aangebracht authentiek. Ja, dat is-ie, echter de waardering daarvan zal niet bijzonder hoog zijn. In die zin is authenticiteit geen objectief criterium. Kortom: waardenstellen is niet uitsluitend een rijtje criteria langslopen en kruisjes zetten. Bij ieder aspect moet gemotiveerd en beargumenteerd worden waarom de waarde zo is als je vind dat die is. De kwaliteit van die argumentatie en motivering is bepalend voor de acceptatie van de waardenstelling en daarmee voor het behoud van het cultuur-historisch erfgoed. 1 J.v.d.Hoeve e.a. (RDMZ, VROM/RGD, SBN, SHBO), Richtlijnen Bouwhistorisch onderzoek, Den Haag 2000. Kruithuis Waardestelling 7

4. CHRONOLOGIE VAN HET KRUITHUIS. 4.1. Inleiding Vanaf de bouw van het Kruithuis in 1621 zijn er betrekkelijk weinig aanpassingen aan het gebouw gedaan. Zoals meestal hangen de aanpassingen samen met een functiewijziging. Het Kruithuis heeft tot aan 1874 een militaire functie gehad. Pas daarna komen verschillende andere functies in beeld. In het algemeen is in de loop der eeuwen veel onderhoudswerk aan de kapconstructie gedaan. Bij verschillende gelegenheden zijn delen vervangen. Als gevolg daarvan is nog maar een relatief gering deel van de oorspronkelijke kap aanwezig. De leidekking is in 1888 en in 1964 vernieuwd, alsmede het dakbeschot (1964). Ook is het voegwerk in de loop der eeuwen vernieuwd, het laatst in 1975. De overige belangrijke aanpassingen volgen hieronder. 18 de eeuw. In 1742 verliest het Kruithuis zijn oorspronkelijke functie. En zoals zo vaak betekent functiewijziging ook aanpassingen aan het gebouw. Zo ook bij het Kruithuis. Toch kreeg het gebouw een aanverwante functie: munitiewerkplaats en militair magazijn. Dit verklaart het ontstaan van een pulverkamer in vleugel 5, alwaar de vloeren een meter zijn opgehoogd met daaronder een kruipruimte en het maken van een gewelfd plafond met daarboven een zanddek. Dit laatste ongetwijfeld om brand- en ontploffingsgevaar te beperken. Ook in vleugel 6 werd de vloer opgehoogd. De van oorspong open galerij werd dichtgezet. (Figuur 4.2.) Tenslotte werd in deze eeuw de gracht gedempt en de ophaalbrug gesloopt. 4.2. Chronologie Een overzicht van de verschillende verbouwingen en restauraties is vervat in bijlage 3 die eerder in projectverslag twee is samengesteld. Wij volstaan hier met een samenvatting van de belangrijkste elementen voor zover die een rol spelen bij de waardestelling. 17 de eeuw. Kort na de inname door Frederik Hendrik in 1629 wordt de toegangspoort van het Kruithuis verrijkt met een fronton met daarop het wapen van de Zeven Verenigde Nederlanden. (figuur 4.1.) Figuur 4.2. 19 de eeuw. De belangrijkste aanpassingen in deze eeuw betreffen de bouw van de rondboogconstructie ter ondersteuning van de verdiepingsvloer. (Figuur 4.3.) Dit naar aanleiding van plannen om er een broodbakkerij te vestigen en er graanzolders te maken. Figuur 4.3. Figuur 4.1. Kruithuis Waardestelling 8

De traptoren wordt met een meter verhoogd en in de buitenmuren worden vensters aangebracht. (figuur 4.4.) 20 ste eeuw. In deze eeuw vinden twee restauraties plaats, namelijk in 1964 en in 1975. Veel zaken die eerder gewijzigd werden zijn weer in oorspronkelijke staat teruggebracht. Zo zijn de dichtgezette gevels van de galerij weer in oorspronkelijke staat teruggebracht en zijn eerder weggebroken ondersteuningsbogen in vleugel 4 weer teruggebracht. In 1975 werd twee vloerlagen teruggevonden en verwijderd. Het vloerniveau werd op oorspronkelijke hoogte teruggebracht. 4.3. Conclusie De hoofdstructuur van het gebouw is blijkens bovenstaande gegevens nimmer aangetast. Er hebben zich geen uitbreidingen voorgedaan noch zijn delen van het gebouw gesloopt. Het grondplan is ongewijzigd gebleven. Met uitzondering van de kapconstructies en de vloer op de begane grond is nog veel van het oorspronkelijke materiaal aanwezig. Kortom: een relatief oorspronkelijk en gaaf gebouw uit 1621. Figuur 4.4.) Figuur 4.4. Figuur 4.5. Kruithuis Waardestelling 9

5. WAARDESTELLING VAN HET KRUITHUIS 5.1. Historische context Het Kruithuis is gebouwd op een rechthoekig grondkavel dat is begrensd door wegen en water en vormt dus zo een duidelijk stedenbouwkundig element (zie hiervoor ook het verslag Kruithuis en zijn omgeving). Een opslagplaats voor munitie dient aan de rand van de stad te staan en zo dat de toegang moeilijk is te bereiken. Bij de bouw (1621) van het Kruithuis was deze plek een logische; noordwesten van de stad vlakbij de stadswal op een terrein dat onbebouwd was in verband met het ontploffingsgevaar. Tevens werd in 1634 begonnen met de aanleg van de Citadel waardoor rondom het te bouwen Kruithuis in die tijd de bebouwing was afgebroken zodat er zeker geen gevaar was voor omwonende en zodat er voldoende afwering was voor het Kruithuis. In 1826 werd de Zuid Kruithuis is duidelijk aanwezig in de stedenbouwkundige opzet. 5.2. Ruimtelijke context Het Kruithuis ligt tussen twee wateren in en vormt met de straten Citadellaan en Vliertstraat een duidelijk stuk van s-hertogenbosch. Zoals reeds bij de historische context is weergegeven is deze afbakening in de loop der tijd ontstaan. Door het vervallen van de vestingswet is het kavel op een andere manier ingedeeld waardoor er meer burgerlijke bouw rondom heen komt te staan. De indeling van het terrein is geforceerd tot stand gekomen en heeft daarom ook geen samenhangende structuur. De woningen en de bakkerij zijn geheel willekeurig op het afgebakende terrein gesitueerd. Ze hadden rond 1900 ook een andere indeling kunnen kiezen. Het Kruithuis is op het terrein een essentieel element. Het Kruithuis heeft door de huidige stedenbouwkundige opzet niet de uitstraling die het zou verdienen (zie figuur 5.2). Figuur 5.2 Figuur 5.1 Willemsvaart gegraven zodat het Kruithuis nu tussen twee wateren in komt te liggen. In 1874 werd het Kruithuis betrokken bij de vestingwerken van s-hertogenbosch o.a. door de aanleg van een tenaille (zie figuur 5.1). Dit is nu ook nog in grote lijnen de stedenbouwkundige opzet. De stad werd uitgebreid en het Kruithuis verliest de militaire functie. Er wordt door de eigenaar van het Kruithuis (Staat der Nederlanden, departement van oorlog) op het overige gedeelte van de kavel overige bouwwerken neergezet voor het exploiteren van de grond voor het departement. Er worden woningen gebouwd voor officiers en een militaire broodbakkerij. Ook vinden een particuliere houtzagerij en enkele andere kleinschalige bedrijfsactiviteiten hun plaats op dit terrein. Dit gebeurt rond 1900. Tot op heden staan de woningen en de bakkerij nog steeds op het terrein. De huidige stedenbouwkundige opzet dateert uit 1900. Het 5.3. Bouwkundige waarde 5.3.1. Functionele en typologische ontwikkeling Het gebouw is een goed voorbeeld van kruithuizen zoals deze in de 17 de eeuw zijn gebouwd, waarbij de zware muren, lichte kap, situering (buiten de stadskern maar achter de verdedigingslinie) positie van de ingang (van de stad gekeerd) kenmerkend zijn. In de loop van de historie heeft het gebouw enkele functiewijzigingen ondergaan waarvoor er enkele kenmerkende aanpassingen zijn gedaan welke het Kruithuis heden ten dage nog vormgeven. De wijziging van kruitopslag naar munitiewerkplaats in 1742 heeft de grootste gevolgen gehad voor het oorspronkelijke gebouw. De nog herkenbare elementen zijn de dichtgemetselde rondbogen van de galerij in vleugel 5 en 6 (zie figuur 5.3), alsmede het verhogen van de begane grondvloer in deze vleugels en het aanbrengen van een kruisgewelf in vleugel 5. Kruithuis Waardestelling 10

Figuur 5.3 In 1831 zijn er plannen geweest om het Kruithuis te gebruiken als broodbakkerij met graanzolders. Om de zolders bruikbaar te maken voor opslag is de verdiepingsvloer in vleugel 1 t/m 4 ondersteund door metselwerk bogen (zie figuur 5.4). In deze tijd zijn ook de dakkapellen aan de binnenzijde van het terrein geplaatst. Deze hebben echter geen toegevoegde waarde aan het pand. In 1888 zijn er vensters aangebracht in de buitenmuur van het gebouw. Dit heeft als consequentie dat de buitengevel niet geheel meer is gesloten. Echter door het toepassen van luiken is het beeld van een fort gehandhaafd gebleven. Bij het in gebruik nemen van het gebouw als museum zijn er diverse voorzetwanden, tussenvloeren en dubbele vloeren aangebracht. Deze hebben geen enkele toegevoegde waarde, sterker nog ze vertroebelen zelfs het beeld van dit unieke gebouw. 5.3.2. Esthetische kwaliteiten Figuur 5.4 De esthetische waarde van het gebouw wordt met name bepaald door de plattegronden en gevelaanzichten en niet direct op detailniveau. De karakteristieke hoofdvorm van het Kruithuis is de zeshoekige plattegrond met vier brede en twee smalle vleugels waardoor een pijlvormig binnenterrein ontstaat (zie figuur 5.5). Figuur 5.5 Ook het contrast in uitstraling van de buitenzijde en het binnenterrein is uniek te noemen. De buitenzijde van het Kruithuis geeft een logge, zware, fortachtige indruk ondanks de later aangebrachte vensters met luiken (zie figuur 5.6). Figuur 5.6 Het binnenterrein daarentegen heeft een vriendelijke en idyllische uitstraling door het metselwerk in combinatie met de toegepaste natuursteen. Het beeld wordt nog eens versterkt door de transparantheid door de vele vensters en de Vlaamse gevels (zie figuur 5.3). De traptorens geven aan de buitenzijde duidelijk de scheiding aan tussen de brede en smalle vleugels. Tevens accentueren deze de van oudsher gebruikte stijgpunten in het gebouw. Dat de torens in 1888 met één meter zijn verhoogd versterkt juist deze ervaring waarbij ook de link (cordonband) naar het hoofdgebouw wordt gelegd (zie figuur 5.7). Inwendig is de open, ruimtelijke structuur (geen gangen en kamers) en de routing van het gebouw (de ononderbroken rondgang op begane grond en verdieping met de drie vaste stijgpunten) zeer kenmerkend en waardevol te noemen. De in de 20 e eeuw aangebrachte scheidingswanden, beluchtingkappen in het dak aan de buitenzijde worden als storend ervaren, almede de aluminium pui aan het binnenterrein. Kruithuis Waardestelling 11

Figuur 5.7 5.3.3 Bijzondere interieurs De in de 20 ste eeuw aangebrachte voorzetwanden, dubbele vloeren (verdieping) en aangebrachte ruimten (toiletgroep) hebben geen toegevoegde waarde voor het Kruithuis. De begane grondvloeren van vleugel 1 t/m 4 zijn in de 20 e eeuw vervangen door beton en hebben geen enkele historische waarde (zie figuur5.8). De verdiepingsvloeren zijn opgebouwd uit de originele balklaag, (zie figuur 5.9), met een dubbele vloer ten behoeve van de installatieleidingen. De originele vloer heeft een hoge waarde waarbij de dubbele vloer geen enkele waarde vertegenwoordigt. Het gewelfde plafond in vleugel 5 is nog intact en vertegenwoordigt een zeer hoge waarde. (zie figuur 5.10) Indien bij herbestemming geen gebruik gemaakt kan worden van de huidig vloersparingen en dus een doorgang in de verdiepingsvloer gemaakt dient te worden moet ten aller tijde vermeden worden dat dit in vleugel 5 geschiedt. Figuur 5.8 De begane grondvloer in vleugel 6 daarentegen is opgebouwd uit zware balken en brede vloerdelen welke door middel van doken zijn bevestigd. Dat deze vloerconstructie behouden zou moeten blijven spreekt voor zich (zie figuur 5.9). In vleugel 5 zijn de originele materialen van de vloer recent vervangen. De hoogte van deze vloer is van monumentale waarde. Figuur 5.10 Een belangrijk element in het interieur is het hijswiel wat zich in de kap van vleugel 3 bevind. De laat 19 de eeuwse lampen op het binnenterrein zijn op zichzelf prachtige lampen in Jugendstil. (zie figuur 5.11) Deze lampen hebben echter bij het Kruithuis geen toegevoegde waarde zodat een herbestemming voor deze lampen zeker overwogen kan worden. Figuur 5.11 Figuur 5.9 Kruithuis Waardestelling 12

5.3.4 Bijzondere constructies Het meest opvallende van de constructie van het Kruithuis zijn de enorm dikke buitenmuren (ca. 1meter) met de blindnissen aan de binnenzijde. Ook de kapvorm is uniek te noemen. Het toepassen van gordingen en flieringen in één kap ter ondersteuning van de sporen kan beschouwd worden als een overgangsconstructie van een sporen- naar een gordingkap (zie figuur 5.12). Deze constructievorm is in s-hertogenbosch vaker toegepast, onder andere in de Sint Janskerk en de Moriaan. Figuur 5.12 5.4. Gaafheid Door het geringe aantal functies die het Kruithuis heeft vervuld zijn de vormgeving en de constructievorm nog zo goed als intact. In de loop der tijd zijn echter veel materialen vervangen zoals de begane grondvloer, vensters en de kapconstructie. De originele materialen dienen zo mogelijk behouden te blijven. Extra aandacht behoeven de originele spantdelen (met telmerken), de hardstenen traptreden in de traptoren, voordeur met origineel hang- en sluitwerk (zie figuur 5.13) en entreepartij. Figuur 5.13 Kruithuis Waardestelling 13

6. KANSEN EN RISICO S VAN HERBESTEMMING 6.1. Benaderingswijze herbestemming Het Kruithuis is in meer opzichten een uniek gebouw. Voor het herbestemmen van het Kruithuis is het belangrijk dat de ontwerpers en de gebruikers zich laten inspireren door de karakteristieke eigenschappen van dit gebouw. Belangrijk hierbij is dat er goed wordt gekeken naar de huidige structuur van het gebouw alvorens nieuwe ingrepen te overwegen. Het is een grote uitdaging om te onderzoeken in hoeverre bepaalde ruimtelijke eigenschappen van het gebouw en het terrein eromheen kunnen worden versterkt. 6.2. Kansen en risico s per onderdeel. Om te kunnen omschrijven wat kansen en risico s zijn moet het complex in diverse onderdelen worden bekeken. Elk onderdeel heeft namelijk zijn eigen specifieke eigenschappen. 6.2.1. Het terrein Het terrein waar het Kruithuis op is gesitueerd is in de loop der tijd steeds meer bebouwd. Deze bebouwing heeft het zicht op het Kruithuis duidelijk nadelig beïnvloed, zie onderstaande foto s. Bij een herbestemming van het terrein moet worden bekeken of het zicht op het gebouw niet 6.2.2. De buitengevels De gevels hebben een zeer gesloten karakter. Dit valt natuurlijk te verklaren uit de functie van Kruithuis zoals deze vroeger was. In de loop der tijd zijn er wel vensters in gemaakt. Door zware luiken toe te passen bleef het uiterlijk enigszins gespaard. Om dit beeld te kunnen bewaren moeten er in de buitengevels geen verdere sparingen worden gemaakt. Ook hier geldt weer dat er gebruik kan worden gemaakt van hetgeen er al is, de bestaande vensters. Ook het dak draagt in deze sterk bij aan het gesloten karkater. Door iets op of in het dak te maken wordt dit beeld verstoord en is dus niet wenselijk. 6.2.3. De binnenhof De gevels van de binnenhof zijn in tegenstelling tot de voorgevels veel transparanter. De indeling zoals deze nu in de gevel zit is belangrijk voor het aangezicht voor de gevels (zie figuur 6.2). Wel zitten hier enkele nieuwe elementen in de gevels die gebruikt kunnen worden in een herbestemming. De vorm van het binnenhof is bijzonder en dient te worden gehandhaafd. Deze vorm draagt ook bij aan de ruimtelijkheid van de binnenhof. Deze ruimtelijkheid zorgt er op zijn beurt weer voor dat er toch veel licht in het gebouw kan treden. Overkappen van de binnenplaats zal deze openheid en het aangezicht op de gevels ernstig verstoren en is daarom uitgesloten. kan worden verbeterd. Dit houdt uiteraard in dat nieuwe zichtonttrekkende onderdelen niet wenselijk zijn. Figuur 6.2 Figuur 6.1 Het dak aan de zijde van de binnenplaats biedt plaats aan diverse dakkapellen. De dakkapellen met de Vlaamse gevels dragen bij aan het vrolijke en open karakter van de binnenplaats. De kleine dakkapellen zijn later in het dakvlak geplaatst. Deze hebben geen duidelijke relatie met de binnenplaats. Eventueel verwijderen van deze dakkapellen zou het grote dakvlak ten goede komen. Kruithuis Waardestelling 14

Het maken van eventuele doorvoeren in het dak kunnen het beste aan deze zijde van het dak gebeuren, mits ze zoveel mogelijk aan het zicht worden onttrokken. 6.2.4. De vensters Hoewel de vensters van een recentere periode zijn geven ze wel een bepaald karakter aan het gebouw. Mede door de originele staat moeten deze gehandhaafd worden. Dit geldt ook voor de luiken die bij de voorgevel zijn toegepast. 6.2.5. Het interieur Het interieur heeft in het Kruithuis als grote kenmerk de grote open ruimtes. Dit stamt nog uit de tijd dat het gebouw zijn kruitopslag functie had. Hiervoor waren deze grote ruimte uiterst geschikt, zie figuur 6.3. Als grote kans moet hier worden gezien de openheid van de ruimtes te handhaven Mochten er toch afzonderlijke ruimtes nodig zijn dan dienen deze zorgvuldig te worden ingepast in het huidige concept en dient er zoveel mogelijk gebruik te worden gemaakt van de reeds natuurlijke scheidingen in het gebouw. 6.2.6. De constructie De constructie van het gebouw is als massief te Nu enkele kansen en risico s zijn bekeken krijgen we een volgend beeld. Als grote kansen moet gezien worden: Het verbeteren van de ligging van het Kruithuis door het zicht op het gebouw te verbeteren. Gebruik maken van de ruimtelijkheid binnen in het interieur van het gebouw. Gebruik maken van de openheid van het binnenhof. Voor het herbestemmen is het belangrijk dat er een goede bestemming wordt gevonden die een solide basis geeft om het gebouw te kunnen handhaven in zijn huidige vorm en die alle eigenschappen van het gebouw respecteert en in tact laat. Gedacht kan worden aan een museale of tentoonstellingsachtige functie. Mochten er wijzigingen nodig zijn in het gebouw dan moet er goed gekeken worden naar de originele indeling van het gebouw als mede naar bestaande kansen. Figuur 6.3 karakteriseren. Dit is goed te zien in de dakconstructie waar veel hout is toegepast. De constructie past goed bij het karakter van het gebouw en moet dus worden getoond. Hetzelfde geldt ook voor de vloerconstructie van de 1 e verdieping. Zie ook figuur 6.3. Mochten er in deze vloer verticale sparingen nodig zijn dan dienen deze zorgvuldig te worden geconstrueerd en wel op een dusdanige plek dat het geen storend effect heeft op het totale beeld van de constructie. 6.3. Conclusie Kruithuis Waardestelling 15

Literatuuroverzicht Voor dit projectverslag is voornamelijk gebruik gemaakt van de uitgereikte literatuur bij de lesbrieven die bij dit blok horen. Daarnaast: J.v.d.Hoeve e.a. (RDMZ, VROM/RGD, SBN, SHBO), Richtlijnen Bouwhistorisch onderzoek, Den Haag 2000. Verantwoording afbeeldingen. Alle foto s zijn gemaakt door Marc Rovers, lid van de projectgroep. De kadastrale kaart is afkomstig van de gemeente s-hertogenbosch, bureau Landmeten en is geproduceerd in 1985. De overige tekeningen en plattegronden zijn vervaardigd door de leden van de projectgroep. Kruithuis Waardestelling 16

BIJLAGE 1 AFSPRAKEN TEN AANZIEN VAN WERKPLAN PROJECT "WAARDENSTELLING". Kruithuis Waardestelling 17

Het projectverslag bevat in zijn hoofdvorm de volgende onderdelen: 1. Chronologische beschrijving van het gebouw. 2. Een waardestelling per onderdeel. 3. Een kansen- en risicoanalyse bij herbestemming. Het verslag wordt omlijst en aangevuld met relevant kaart- en foto- en tekeningenmateriaal. De hoofdstukindeling van het verslag ziet er als volgt uit: 0. Voorwoord 1. Samenvatting 2. Inleiding 3. Waardenstelling (algemeen) 4. Chronologie van het Kruithuis 5. Waardenstelling van het Kruithuis 1. Historische context 2. Ruimtelijke context 3. Bouwkundige waarde 4. Gaafheid 6. Kansen en risico's bij herbestemming 1. kansen en risico s 2. conclusie Literatuuroverzicht Bijlagen kaarten individuele tekstverantwoording Taakverdeling: Jan : Hoofdstuk 0 t/m 4.1. Marc : Hoofdstuk 4.2. en 7. Arjen : Hoofdstuk 5.3, 5.4 en 7 Monique: Hoofdstuk 5.1, 5.2. Planning: Concepttekst gereed maandag 3 juni voor 12.00 uur Presentatie 4 of 6 juni. Productie: spoedig na 6 juni. Verdere afspraken: Eindredactie en productie: Jan bezoek aan het Kruithuis regelen: Jan Jan Romeijn, 24 april 2002 Kruithuis Waardestelling 18

BIJLAGE 2 Kruithuis Waardestelling 19

Kadastrale kaart 1985 Kruithuis Waardestelling 20

BIJLAGE 3 Kruithuis Waardestelling 21

Deze bijlage is gelijk aan hoofdstuk 1 van het tweede projectverslag Bouwkundige geschiedenis. Inleiding Voor de bouwgeschiedenis van het Kruithuis verwijzen wij naar het eerste projectverslag waar wij in hoofdstuk 2.1 de bouwgeschiedenis hebben weergegeven. Aanvullend daar op volgt hieronder een gedetailleerde vermelding van aanpassingen en restauraties door de jaren heen. Wij hebben ons daarbij gebaseerd op een artikel van A.van Drunen. 2 Daar waar vleugelnummers worden genoemd, wordt verwezen naar de nummers in onderstaande schematische tekening. 6 5 1 4 2 3 Aanpassingen vanaf 1742 Vanaf de oplevering van het Kruithuis in 1621 tot aan 1742 verandert er vrijwel niets aan het gebouw. Hooguit zullen er onderhoudswerkzaamheden hebben plaatsgevonden, maar daar hebben we niets over kunnen vinden. Het enige wat na 1629 (de inname van 's-hertogenbosch door Frederik Hendrik) is toegevoegd is het fronton met daarboven het wapen van de Zeven Verenigde Nederlanden boven de ingangspartij. In 1742 wordt het kruit overgebracht naar een nieuwe opbergplaats elders in de stad en verliest het Kruithuis zijn oorspronkelijke functie. Vanaf die tijd vinden er aanpassingen plaats als gevolg van diverse functiewijzigingen. Onbekend. 1. Op de eerste jukdekbalken heeft een vliering gelegen. Nog te zien op tekeningen midden 19 e eeuw: let op toegangsdeur traptoren. 2. Verplaatsing van de spanten in 1742 of 1888 3. Dakkapellen binnenplaats aangebracht t.b.v. lichtinval op zolders voor 1837 Ca. 1744 1. Aanbrengen van funderingen en bedding t.b.v. schoppen en houwelen ter plaatse van de huidige balie. 2. Galerijen dicht gemaakt: de galerij had tien openingen met pijlers en bogen. Deze zijn dichtgezet met baksteen. In de boogvelden zijn ramen aangebracht. Later zijn in vleugel 6 twee bogen vernieuwd en verhoogd om er grotere ramen en een deur in te kunnen zetten. Zie 1975 nr. 9. 3. Vloerniveau met ca. 1 meter verhoogd om kruit droog te houden: enkelvoudige balklaag op (latere) poeren 4. In vleugel 5 ribloze kruisgewelven aangebracht om brandgevaar te beperken 2 A.van Drunen, "Het Kruithuis van 's-hertogenbosch", 21-3-1977, gepubliceerd in bulletin KNOB 1977, p.200-215. Kruithuis Waardestelling 22

1769 1. Gracht gedempt en ophaalbrug gesloopt. Ca. 1814 1. Enige reparaties (algemeen rijksarchief, depot schaarsbergen, inv.nr.13) 1831 1. Plannen voor broodbakkerij of graanzolders 2. Wellicht kort daarna bouw van pilaren en bogen om de zolders te ondersteunen 1888 1. Spanten in kap 5 vernieuwd 2. Traptorens met 1 meter verhoogd 3. Ramen aangebracht in de buitenmuren 4. Nieuwe leidekking aangebracht 5. Aanbrengen van waterleiding en brandkranen 1911 1. Vernieuwen van vensters in vier dakkapellen Ca 1948 1. Ramen worden vervangen door luiken 2. Twee ondersteuningsbogen gesloopt. Zie 1975 nr.4 Restauratie 1964 1. aantal balken vernieuwd 2. pengaten van verdwenen blokkeels tonen aan dat de borstwering enigszins is verhoogd 3. dakvoet met dubbele muurplaat verbonden door sloffen en standzonen vernieuwd. Ook zijn er toen nieuwe aanlangers aangebracht 4. sporenparen vernieuwd 5. enkele spanten vernieuwd 6. alle bovenste dekbalkjukken vernieuwd. Hierbij zijn telmerken aangebracht. Verder slordige uitvulklossen onder de vernieuwde wormen en gordingen. 7. Dwerggevels en kopgevels hersteld 8. Boven de kruisgewelven in vleugel 5 is de balklaag en muurankers die in het zand lag geheel vernieuwd alsmede door sloffen de spantbenen hersteld. 9. Spanten in kap 5 vernieuwd 10. Kortelingsgaten in fries van traptorens aangebracht 11. Houten kappen van traptorens vernieuwd 12. Natuurstenen cordonband in buitenmuur hersteld 13. De geprofileerde uitkragende bakstenen lijst onder de goot op de binnenplaats gedeeltelijk vernieuwd. 14. Deels gevels opnieuw gevoegd met scherpe knipvoeg 15. In kopgevel van vleugel 4 vlechtingen vernieuwd en vluchtdeur aangebracht 16. Nieuw dakbeschot en nieuwe leien dakbedekking aangebracht. Restauratie 1975 1. Onder de houten vloer van 1975 werden een klinkerbestrating van waalformaat stenen gevonden en daaronder een bestrating van ijsselsteentjes in halfsteensverband. Deze zijn verwijderd. 2. Vloerpeil met 25 cm verlaagd tot oorspronkelijk niveau 3. Poorten verlengd tot oorspronkelijke lengte 4. Twee peilers en drie bogen in vleugel 2 weer herbouwd (in 1948 afgebroken) 5. De meest zuidelijk boog in vleugel 4 vernieuwd 6. Ca. 40 balken vernieuwd 7. Nieuwe wenteltrap aangebracht in vleugel 3 op de plaats waar vroeger ook een trap heeft gezeten 8. Twee kromme standbenen alsmede sporen in kap 6 vernieuwd 9. Twee verhoogde bogen in vleugel 6 weer teruggebracht in oorspronkelijke staat, waarbij de 19 e eeuwse deur met stenen trap en raam zijn verwijderd en nieuwe ramen naar oorspronkelijk model zijn teruggebracht. Kruithuis Waardestelling 23

10. Metselwerk langs de ramen in de buitenmuren hersteld 11. Buitengevels van vleugel 5 en 6 opnieuw gevoegd. Het algemene beeld wat hieruit ontstaat is dat constructief gezien er in de loop van de jaren weinig veranderd is, anders dan vernieuwing van versleten materiaal. De meest ingrijpende constructieve wijzigingen betreffen het dichtzetten van de galerij (vleugels 5 en 6) in 1744, het aanbrengen van dakkapellen in het dakvlak van de zolders, het bouwen van pilaren en bogen in de vleugels 1 t/m 4 ter ondersteuning van de zolder, kort na 1831, het verhogen van de traptorens en het aanbrengen van vensters in de buitenmuren in 1888. De restauratie van 1974 herstelt een aantal vroegere ingrepen. Kruithuis Waardestelling 24

BIJLAGE 4 Kruithuis Waardestelling 25

Waardestelling Buitenruimte Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 26

Waardestelling gevels Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 27

Waardestelling vloer begane grond. Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 28

Waardestelling plafond begane grond Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 29

Waardestelling vloer eerste verdieping Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 30

Waardestelling kapconstructie. Legenda Hoge monumentwaarde Positieve monumentwaarde Indifferente monumentwaarde Kruithuis Waardestelling 31