Heesch-West; geen logische keuze; geen logische locatie. Onlangs heeft de gemeenteraad van s-hertogenbosch ingestemd met de plannen voor het realiseren van het bedrijventerrein Heesch West. De lokale politieke partij KNILLIS is tegenstander van deze ontwikkeling. Daarvoor heeft zij goede en relevante argumenten. Wat vooraf ging De gedachte om het bedrijventerrein Heesch-West te ontwikkelen is een gevolg van een geheel andere beslissing. De rijksoverheid wilde de weg tussen s-hertogenbosch en Geffen alleen met voorrang tot rijksweg A59 ombouwen wanneer de betrokken gemeenten in de regio de extra benodigde gelden van het in de tijd naar voren halen van de ombouw zouden voorfinancieren. Er werd een constructie bedacht waarin de lasten van de financiering via de grondprijs van een nieuw bedrijventerrein zouden worden terug verdiend. In 2005 werd de tot snelweg omgebouwde A59 tussen s-hertogenbosch en Geffen geopend en de plannen voor een bedrijventerrein Heesch- West waren een feit. Crisis Er werd natuurlijk geen rekening gehouden met een crisis, maar juist de crisis zorgde er voor dat de daadwekelijke uitvoering van de plannen werd uitgesteld. Die crisis heeft nu bijna 10 jaar geduurd en in die periode zijn op diverse (beleids-)terreinen onstuitbare veranderingen tot stand gekomen. Zo brachten globalisering, digitalisering, klimaat- en grondstoffenproblematiek, vergrijzing, MKB-Analyses en mobilisering bijzondere ontwikkelingen teweeg, waardoor beslissingen over welvaart en leefomgeving nu anders en vooral kritischer (moeten) worden gewogen. Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving In de Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving, (Nederland in 2030 en 2050: Twee Referentiescenario s; CPB/PBL 2015) wordt gewezen op de (vele) fundamentele onzekerheden over toekomstige ontwikkelingen. De onzekerheidsverkenningen bieden aanvullende inzichten om op basis van deze twee referentiescenario s beleidsanalyses te doen. De WLO kan echter wel het startpunt zijn voor nadere analyses voor te nemen beslissingen ten aanzien van ruimtegebruik en welvaart. Over de Bedrijfs Locatie Monitor (BLM) wordt in deze verkenning gesteld dat de analyses laten zien dat de aannames van toen voor de raming van de vestigingsvoorkeur herzien moeten worden. De trek naar bedrijventerreinen voor Nederland als geheel is minder sterk dan destijds werd verwacht. Hoewel deze conclusie per regio en sector verschilt, heeft dit in het algemeen een neerwaarts effect 1
op de ruimtevraag. Bij nieuwe ramingen zullen we (= CPB/PBL) nadrukkelijk aannames moeten doen over het toekomstige vestigingsgedrag van bedrijven als de werkgelegenheid krimpt en de economische structuur verandert. Het is goed mogelijk dat de functie van bedrijventerreinen in het stedelijk gebied daardoor zal veranderen. De Markt voor Bedrijventerreinen In De Markt voor Bedrijventerreinen (Platform 31, 2015) wordt dieper ingegaan op de randvoorwaarden die leiden tot een succesvol beleid voor bedrijventerreinen. Een hard gegeven is dat de bedrijventerreinenmarkt een regionale markt is: dit heeft tot gevolg dat 90% van de bedrijfsverplaatsingen plaatsvindt over een afstand van maximaal 25 km. Effecten van Heesch-West Van Heesch-West is dus een aanzuigende werking te verwachten op bedrijven uit Oss, Uden, Veghel, Schijndel, Boxtel, s-hertogenbosch en ook Zaltbommel. Op Schijndel na zijn al deze gemeenten rechtsreeks aangesloten op de snelwegen A2, A59 en/of A50. Diverse bestaande bedrijventerreinen in die gemeenten zijn gedateerd en soms is er sprake van langdurige leegstand van bedrijfslocaties. Zo geeft de provincie Noord- Brabant zelf al aan dat 20 % van de Brabantse bedrijventerreinen te maken heeft met structurele leegstand, wat betekent dat een of meerdere bedrijfspanden op deze terreinen langer dan 3 jaar leeg staat. De provincie geeft zelf aan dat dergelijke leegstand niet alleen op verouderde bedrijventerreinen speelt, hetgeen iets zegt over de overtrokken planning, de overhaaste uitgifte van bedrijventerreinen en een overaanbod door te snelle bouw van bedrijfsgebouwen. (www.brabant.nl) Effecten leegstand Bestaande, oudere bedrijfsgebouwen voldoen natuurlijk lang niet altijd meer aan de huidige normen en standaards of aan de kwaliteitseisen van potentiële nieuwe vestigers. Ondernemers met een lagere status en uitstraling vinden dergelijke panden financieeleconomisch voor hun activiteiten voldoende geschikt maar door hun komst komt de aantrekkelijkheid van het gehele bedrijventerrein onder druk te staan. Bovendien zullen sowieso lang niet alle bestaande bedrijfsgebouwen op korte of langere termijn opnieuw als zodanig in gebruik worden genomen. Een belangrijke rol speelt hierbij het gegeven dat bedrijven in sommige sectoren, als gevolg van een verdienstelijking van de economie, zich minder dan voorheen op bedrijventerreinen vestigen, waardoor de ruimtevraag sowieso afneemt. Daarom is voor lange-termijn werkgelegenheidsramingen van belang dat er een onderscheid naar de verschillende sectoren wordt gemaakt. Om een echt betrouwbare raming van de ruimtevraag op bedrijventerreinen te kunnen maken, concludeert het PBL dat dus eerst regionale en sectorale werkgelegenheidsramingen moeten worden gemaakt. 2
Veranderingen in de ruimtelijke economische structuur Het CPB heeft al eerder aangegeven dat de ruimtelijke economische structuur de komende decennia flink gaat veranderen. Zo krijgt Nederland te maken met krimp van de bevolking, gevolgd door krimp van de beroepsbevolking en op termijn ook van de werkgelegenheid. Met als uiterste consequentie dat in sommige regio s ook de economie kan krimpen. Als gevolg hiervan zal de ruimtevraag en de grondvraag op bedrijventerreinen al eerder afnemen, mede onder invloed van en versterkt door de verdere verdienstelijking van de economie. De onzekerheden over de effecten van al deze ingrijpende veranderingen op de vraag naar bedrijventerreinen en dus op de waarde van bedrijfsgrond en bedrijfsgebouwen zijn groot. De vraag naar bedrijventerreinen kan, per sector verschillend, ook nog worden beïnvloed door schaarste aan vaardige medewerkers of juist de inzet van ICT, robots, IoT, fotonica, of door bijvoorbeeld autonoom rijdende voertuigen. Het is derhalve niet ondenkbaar dat op bedrijventerreinen, als gevolg van krimp en andere ontwikkelingen, nog meer locaties vrijkomen en vooral specifieke, minder goed scorende, bedrijventerreinen daardoor hun aantrekkingskracht geheel verliezen. Nu meer dan extrapoleren Maar zeker is wel dat de vraag naar bedrijventerreinen niet alleen is te verklaren uit analyses van historische gegevens en uit extrapoleren van ontwikkelingen zoals die zich in het verleden hebben voorgedaan. Een goed onderbouwde analyse van de vraag naar bedrijventerreinen in de nabije en verre toekomst vereist een gedegen onderzoek naar een op verschillende sectoren gebaseerde voorspelling van de regionale werkgelegenheid, naar vestigingsvoorkeuren waarin de rol van kwalitatieve en kwantitatieve ontwikkeling van potentiële werknemers alsmede de leefomgeving en de bereikbaarheid een belangrijke rol spelen. Ook de data over de terrein-quotiënten, naar sector en bedrijfsterrein, in de regio moeten worden gemonitord om op basis daarvan de voorspelling van de vraag naar oppervlakte en aard van benodigde, zowel bestaande als mogelijke nieuw aan te leggen, bedrijventerreinen te onderbouwen en te preciseren. Geconstateerd moet worden dat geen van deze noodzakelijke onderzoeken een rol heeft gespeeld bij de beslissing om te starten met de realisering van Heesch-West. En het is zeker niet zo dat de komende jaren op de bestaande bedrijven terreinen, geen kavels van voldoende grootte beschikbaar zijn of binnenkort kunnen komen vergelijkbaar met de grootte van de kavels die men op Heesch-West wil aanbieden. 3
Afnemende groei, vrijval van ruimte, herstructurering Opvallend dat de provincie Noord-Brabant in haar Uitvoeringsprogramma Werklocaties 2016-2019 over bedrijfsterreinen het volgende stelt: De prognoses geven aan dat tot en met 2020 er nog extra ruimtebehoefte is voor bedrijventerreinen. Daarna neemt de groei sterk af en na 2030 treedt vrijval op van ruimte op bedrijventerreinen. Een overmaat aan plannen heeft talrijke negatieve effecten. Het leidt tot slecht benutte terreinen en infrastructuur. Het tast het landschap onnodig aan; het zet de uitgifteprijzen onder druk en kan leiden tot onduidelijkheid bij marktpartijen die niet weten waar de ontwikkelingen werkelijk van de grond komen. Noodzakelijke herstructurering komt moeilijk van de grond. Voor bedrijventerreinen is de opgave de huidige plancapaciteit in de regionale afspraken bedrijventerreinen terug te brengen om een zekere spanning tussen vraag en aanbod (kwantitatief en kwalitatief) te krijgen. In kwalitatieve zin moet de behoefte aansluiten bij het aanbod. Hoe beter de kwaliteit van het gebodene aansluit bij de behoefte, hoe sterker de provincie staat in het aantrekken van bedrijven. Hoe beter bestaande en direct uitgeefbare terreinen geschikt gemaakt kunnen worden voor de toekomstige vraag, hoe minder nieuwe terreinen er hoeven te worden ontwikkeld en hoe minder verouderd aanbod overblijft. Afschrijven op inkomsten Bij de keuze voor Heesch-West heeft kennelijk niet de noodzaak van dit bedrijventerrein de doorslag gegeven maar het feit dat bij het niet realiseren ervan de eerder gemaakte kosten voor het vervroegd aanleggen van de A59 s-hertogenbosch-geffen niet zouden kunnen worden terugverdiend en de verwachte inkomsten op de begrotingen van de onderscheidenlijke gemeenten moeten worden afgeschreven. Herstructureringsopgave en ruilverkaveling Erger is het dat de herstructureringsopgave voor bestaande bedrijventerreinen op geen enkele wijze is meegewogen. Na 2020 zal de behoefte aan extra ruimte voor bedrijventerreinen sterk afnemen waarna in 2030 sprake zal zijn van een overschot. Eerder is al gewezen op de 20% structurele leegstand van bedrijventerreinen waarvan het overgrote deel, zonder ingrijpende maatregelen en ingrepen, nooit meer als bedrijfslocatie in gebruik zal worden genomen. Het gaat dan meestal niet om de grootste kavels en de modernste bedrijfsgebouwen. Maar via ruilverkaveling en investeringen op basis van het Marktmeester model, dat de Brabantse OntwikkelingsMaatschappij (BOM) ontwikkelde, is het mogelijk diverse kavels tot een groot perceel bij elkaar te voegen om zo bestaande en direct uitgeefbare terreinen geschikt te maken voor de toekomstige vraag (bijvoorbeeld grote kavels voor logistieke bedrijven) 4
Zoals de provincie zelf aangeeft betekent een goede herstructurering, dus: duidelijkheid voor marktpartijen; efficiënte benutting van bestaande bedrijventerreinen efficiënte benutting van bestaande infrastructuur geen verdere aantasting van het landschap geen leegstaande bedrijfsgebouwen geen vrijval van ruimte op bedrijventerreinen behoud van waarde bedrijfsgebouwen behoud aantrekkingskracht bedrijventerreinen direct uitgeefbare terreinen geschikt voor de toekomstige vraag Heesch-West geen logische locatie Als er al noodzaak is voor de aanleg van een logistiek bedrijven park dan is Heesch- West sowieso niet logisch als locatie. Nu wordt de aanleg van bedrijventerreinen steevast gemotiveerd met het argument dat er ruimte moet worden geboden aan het bedrijfsleven om werkgelegenheid te kunnen bieden. De plannen voor Heesch-West voorzien in een terrein voor de vestiging van enkele grote logistieke bedrijven. In diverse mobiliteitsscenario s voor de toekomst wordt gewezen op de verschuiving van vervoer per as naar vervoer per rail of schip, niet alleen als het gaat om bulktransport maar ook bij stukgoed en containervervoer lijkt die verschuiving door te zetten. In het licht van die ontwikkelingen ligt Heesch-West niet echt gunstig. Rijkswaterstaat wijst een specifieke nieuwe aansluiting op de A59 categorisch af, waardoor relatief lange en onhandige ontsluitingsroutes moeten worden gebruikt. De aansluitingen van de ontsluitingsroutes op de A59 zijn niet echt berekend op het verwerken van veel en zwaar vrachtverkeer noch op de verwerking van veel personenwagens voor woon-werkverkeer. Dat is niet echt logisch voor Heesch-West als park voor logistieke ondernemingen.. Als er zich enkele grote logistieke bedrijven vestigen die door de aard van hun bedrijfsproces enorm veel, en vooral lager geschoolde, arbeidsplaatsen realiseren, ligt Heesch-West om een andere reden niet echt gunstig. In de directe nabijheid is er weinig personeel te vinden zodat het wervingsgebied met omliggende steden moet worden uitgebreid, hetgeen veel vervoersbewegingen oproept En dat terwijl het juist dan gaat om medewerkers die niet de hoogste salariëringsgroep vallen en die zich gedwongen zien een groot deel van het verdiende salaris aan het woon-werkverkeer te offeren. Voor bereikbaarheid per fiets of OV is Heesch-West vanuit de omliggende plaatsen gewoon niet gunstig gelegen.. In Heesch-West wordt gedacht aan 4 of 5 grote kavels voor evenzoveel bedrijven. Wanneer de beoogde grote logistieke bedrijven hun bedrijfsproces vooral automatiseren en robotiseren zal de terreinquotiënt erg laag zijn. Dat is niet alleen jammer door het 5
inefficiënte gebruik van de ruimte maar bovendien zullen, in het kader van kennisuitwisseling, beheer, service en onderhoud, de voordelen van de nabijheid van andere geautomatiseerde en gerobotiseerde bedrijven wegvallen. Dat is onhandig en maakt een locatie voor een bedrijventerrein niet gunstig en onlogisch Minder monofunctionele bedrijventerreinen Het is inmiddels duidelijk dat de verdienstelijking van de economie ertoe heeft geleid dat niet de traditionele (productie-)bedrijven de meest werkgelegenheid bieden maar juist die dienstverlenende midden- en klein- bedrijven. Onder invloed van de technische, sociale, economische en maatschappelijke veranderingen is het denkbaar dat bestaande bedrijventerreinen bij een herstructurering hun monofunctionele bestemming verliezen en dat zij, afhankelijk van ligging en grootte, geheel of gedeeltelijk veranderen in multifunctionele werklandschappen waarin werken, voorzieningen, wonen en recreatie zijn gemengd. Natuurlijk hebben bepaalde bedrijventerreinen wat dat betreft meer potentie dat enkele grote terreinen met grote (samengevoegde) kavels (De Brand, De Rietvelden bijv.) Juist in dat kader is het voordelig om via ruilverkaveling en marktmeestermodel in te zetten op een integrale herstructurering van de bestaande bedrijventerreinen in de regio Oss-Veghel- s-hertogenbosch en daarbij tegelijkertijd letterlijk de eventueel benodigde grote kavels te creëren zodat ook voor logistieke ondernemingen direct bestaande kavels beschikbaar zijn zonder dat opnieuw ruimte voor een bedrijventerrein in het weiland in beslag wordt genomen. Bestaande bedrijventerreinen die door ligging, technische en economische restricties ook niet als niet-monofunctioneel bedrijventerrein kunnen voortbestaan kunnen, nadat de ondernemers (met hulp) zijn verhuisd naar andere terreinen, als geheel worden herbestemd zodat de grond opnieuw een nuttige bijdrage levert aan de gemeenschap en voor die functies verdere aantasting van het landschap kan worden vermeden. 6