DIAGNOSTIEK H I L D E R O E Y E R S H I L D E. R O E Y E R S @ V I V E S. B E DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN Taalstoornissen komen bij meertaligen niet meer of minder voor dan bij ééntaligen Een meertalige opvoeding is nooit de oorzaak van de pathologie De situatie is wel complexer bij meertaligen Een deel van de fouten die meertalige kinderen met TOS in de schooltaal maken ~ fouten van eentalige kinderen met TOS Een ander deel van hun fouten zijn typische transfer fouten ~ fouten van meertalige kinderen zonder TOS 1
DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN Een meertalig kind met een TOS heeft problemen in al zijn talen => Tweetalige kinderen met een taalstoornis laten in beide talen de symptomen zien, maar de vorm van die symptomen is taal-specifiek! Talen met een sterk uniforme morfologie: substitutiefouten Talen met een gemengde morfologie: omissiefouten Talen met naamvalsmarkering: moeite met verbuiging van zelfst.nw. DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN Een onderscheid kunnen maken tussen: Een spraak-/taalstoornis of achterstand die ook bij een eentalig kind tot uiting zou zijn gekomen Een moeilijk verlopend proces van meertalige ontwikkeling (taalverschil) tgv inconsistent taalaanbod of te weinig taalaanbod in een bepaalde taal Een moeilijk verlopend proces van meertalige ontwikkeling (taalverschil) tgv in het kind gelegen factoren Een normaal verlopende meertalige spraak-/ taalontwikkeling 2
DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN 2 soorten meetfouten: - Overdiagnose - Onderdiagnose ~ sensitiviteit en specificiteit fundamenteel: goed onderzoek dmv goede anamnese, testen en analyses van spontane uitingen + kennis vergroten over - Normale tweede- taalverwerving - Specifieke kenmerken van TOS bij tweetalige kinderen + verdiepen in linguïstische en specifieke (probleem)kenmerken van de thuistaal van een kind DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN Alle instrumenten en materialen die besproken worden zijn ook terug te vinden op: http://www.signet.be/nl/vormingen/werkgroepen/meertaligheid_76. aspx 3
Stap 1 = Opstellen taalaanbodprofiel via anamnese In kaart brengen van de meertalige situatie: - Kwantitatieve en kwalitatieve en aspecten van het taalaanbod in de verschillende talen - De waardering van de ouders en het kind voor de diverse talen en hun context - De manier waarop ouders de talige toekomst zien van hun kind - De maatschappelijke situatie van de ouders - De belangrijkste kenmerken van het oudergedrag - De wijze waarop de ouders de taalvaardigheid van het kind inschatten Stap 1 = Opstellen taalaanbodprofiel via anamnese Anamnese Meertaligheid (2000), Blumenthal en Julien Anamnese Meertaligheid-vragenlijst (2005), beknopte versie van Anamnese Meertaligheid van Blumenthal en Julien Anamnese Meertalige Kinderen AMK (2006), SIG intervisiewerkgroep Anamnese Taalaanbod (2008), Julien 4
AMK De oorspronkelijk ontwikkelde anamnese-vragenlijst van Blumenthal en Julien werd verder aangepast voor Vlaanderen Heeft behalve voor taal ook aandacht voor het spelaanbod in de thuiscontext Is vertaald in 8 verschillende talen. 5
ALI (9;1): DERDE LEERJAAR Ali is een late spreker (3 jaar). Op dit moment vinden de ouders dat het Frans zijn beste taal is, nadien het Nederlands en Arabisch. De grootste problemen zouden uitspraak en taalgemengd gebruik zijn. Taalbegrip zou goed zijn. Thuis wordt door de ouders Arabisch gesproken, maar de kinderen onderling spreken Frans. Ouders geven aan dat er weinig actieve taalstimulatie is. De kinderen hebben dit schooljaar veel voor schermen (tv, computer, ) gezeten. De ouders beseffen dit en zouden dit voor volgend schooljaar willen vermijden Tekortkoming AMK: Niets rond emoties kind en taal Modellen die tweedetaalverwerving beschrijven, onderkennen belang van attitude en motivatie. 6
Het sociaalopvoedkundig model van Gardner De sociaal-psychologische theorie van Lambert FICHE EMOTIES 7
Stap 2 = Opstellen van taalgebruikprofiel Moeilijkheden en valkuilen bij gebruik van bestaande instrumenten: - Normering ééntaligen - Culturele verschillen spelen mee - Enkel zicht op T2; enkel meten van schooltaal - Houden geen rekening met de taalsystemen van meertaligen 8
Algemene symptomen van stoornis Laat beginnen met eerste woorden en woordcombinaties: late prater Vertraagde verwerving van grammaticale morfemen; weinig complexe taal Normale cognitieve processen blijven heel lang in gebruik Fonologische problemen Zwak auditief geheugen Veel moeite om nieuwe woorden te onthouden Weinig vloeiend spreken + weinig initiatief om verbaal te communiceren Stap 2 = Opstellen van taalgebruikprofiel 3 aspecten: - Beter in kaart brengen van taalontwikkeling in de moedertaal dmv ouderbevraging - Beter kunnen omschrijven van actuele vaardigheden in het Nederlands: toepassen van testmodificaties - Beter kunnen beschrijven van actuele vaardigheden in de thuistaal: methodieken voor analyse van de spontane taal 9
Beter in kaart brengen van taalontwikkeling in de moedertaal dmv ouderbevraging ALBERTA LANGUAGE AND DEVELOPMENT QUESTIONNAIRE - ALDEQ Vragenlijst voor ouders Moedertaalontwikkeling van het kind Taal- en cultuuronafhankelijk Differentieert tussen TD en SLI 10
ALBERTA LANGUAGE AND DEVELOPMENT QUESTIONNAIRE - ALDEQ 4 onderdelen: Vroege mijlpalen Huidige vaardigheden in de moedertaal Gedragspatronen en activiteitsvoorkeuren Familiaal voorkomen 11
ALDEQ-NL Eerste resultaten: ALDeQ-NL kan significant differentiëren tussen meertalige kinderen met en zonder taalstoornis Specificiteit hoog, maar sensitiviteit eerder laag. Onderdeel B best discriminerend vermogen Lagere cut-off score dan oorspronkelijke ALDeQ Verder onderzoek: Proefgroep uitbreiden Verschil nagaan tussen schriftelijke en mondelinge afname 12
Beter kunnen omschrijven van actuele vaardigheden in het Nederlands: toepassen van testmodificaties TESTMODIFICATIES Toepassing op de CELF-test Vaststelling: CELF-IV-NL biedt onvoldoende diagnostische waarde bij meertalige kinderen Cut-off score bepalen: geen oplossing 13
GEBRUIK VAN TESTMODIFICATIES 2 benaderingen: - Flexibel afnemen en scoren van bepaalde subtests - Betrekken van thuistaal bij subtest actieve woordenschat : conceptuele woordenschat GEBRUIK VAN TESTMODIFICATIES: FLEXIBEL AFNEMEN EN SCOREN Flexibele afname: - Toevoegen van voorbeeld- of oefenitems - Instructies in moedertaal - Herhalen van instructie Flexibel scoren: - Niet toepassen van afbreekregels - Niet fout scoren van morfosyntactische fouten op onderdelen waar inhoud primeert 14
GEBRUIK VAN TESTMODIFICATIES: FLEXIBEL AFNEMEN EN SCOREN Eerste bevindingen: - Gebruik van testmodificaties geven een realistischer beeld van aantal kinderen met vermoeden van taalprobleem TESTMODIFICATIES Eerste bevindingen: - Gemiddelde normscore op RTI ligt binnen de normale normen (85-115). Voor groep zevenjarigen geldt dit ook voor TII - Testmodificaties bij afname blijken een groter effect te hebben dan toepassen van modificaties bij scoren - Om de CELF-4NL als screeningsinstrument te gebruiken, wordt voorgesteld om de volgende subtesten af te nemen: Begrippen en Aanwijzingen Volgen, Woordstructuur, Zinnen Herhalen, Woordcategorieën Totaal en Zinnen Begrijpen. 15
TESTMODIFICATIES Aanbevolen parameters: De instructies worden meermaals herhaald tot het kind de opdracht begrijpt; De opdracht mag herhaald worden, indien het kind aangeeft deze niet begrepen te hebben; Extra oefenitems aanbieden; De instructies, indien mogelijk, in de moedertaal aanbieden; Extra responstijd geven aan het kind; Indien de CELF-4 NL volledig wordt afgenomen, wordt halfweg een korte pauze ingelast. Indien mogelijk de testafname spreiden over meerdere testmomenten in functie van het behouden van de aandacht en concentratie; Bij de subtest Tekstbegrip het verhaal met meer intonatie voorlezen en bepaalde begrippen extra benadrukken; Bij de subtest Woordcategorieën Expressief wordt het kind aangespoord om de relatie tussen beide afbeeldingen beter te omschrijven. Dit door bijvoorbeeld extra vragen te stellen. Afbreekregels worden bij een flexibele afname niet gehanteerd. Op die manier kunnen de maximale mogelijkheden van het meertalige kind beter achterhaald worden. BETREKKEN VAN DE THUISTAAL: CONCEPTUELE WOORDENSCHAT Bepalen van actieve woordenschat enkel in de tweede taal, geeft een belangrijke onderschatting van de WS die een persoon bezit Niet voldoende om WS-taak te vertalen Concepten worden geteld: => Respons in T1, T2 of (T1 en T2) krijgen allemaal een 1-score Item/prent T1 T2 score beer / beer 1 oog Les yeux / 1 stoel chaise stoel 1 boek / / 0 16
Beter kunnen beschrijven van actuele vaardigheden in de thuistaal: methodieken voor analyse van de spontane taal ALS HET KIND NOG NIET SPREEKT Observeren van niet-talige en vroeg-talige intentionele communicatie. Vooral accent op: Proto-imperatieve uitingen: het kind wil van de volwassene iets gedaan krijgen Proto-declaratieve uitingen: het kind wil de aandacht van de volwassene op iets richten 17
Opstelling: Instructies: Met dit onderzoekje willen we te weten komen hoe je kind jou of mij betrekt om iets gedaan te krijgen. Daarvoor hebben we een aantal eenvoudige taakjes. We gaan je kindje wel een beetje plagen en geven of doen niet onmiddellijk wat het vraagt. Zo kunnen we beter onderzoeken of je kind het ook nog op een andere manier gaat vragen als het niet dadelijk succes heeft. We gaan hier aan tafel zitten. Het is dus de bedoeling dat we kijken hoe je kind uit zichzelf om hulp vraagt. We mogen niets voorzeggen. Het is misschien moeilijk maar het zal wel lukken. Ik zal je wel teken geven als je mag reageren. 18
Koekjes in gesloten potje.. 19
AFNAME 3 4 JARIGEN Aangepaste werkwijze met boekjes en spel Observatie van verbale en non-verbale communicatie Filmen 20
KWALITATIEVE ANALYSE VAN DE VERSCHILLENDE TALEN T1 uiting (letterlijk) Letterlijke vertaling naar het Nederlands Woord-voor-woord vertaling Vrije vertaling naar het Nederlands Is de T1 uiting correct? Correcte T1 uiting + letterlijke vertaling ervan in het Nederlands Wat is er fout met de T1 uiting? 21
A: en wat is zij aan het doen? K: euhh euhhh. A: zij speelt K: (zegt na) A: en wat is dat? K: euhhh euhhh A: poes K: misch (mosch = poes, zegt na maar foutief) Ook auto s (ned) A: ah ja Gaan we hier kijken wat er is? K: ooh (mimiek verbaasd) A: ken je hen? K: euhh A: hoe doen zij? K: eten (ned) A: ja en hoe doen zij Meuuu K: ja meu (ned) Ook vater (ned, bedoelt water, wijst naar de foto op de muur in de wachtzaal van CBF en bedoelt vis.) A: ja een vis Hoe heet dat? K: euuhhh schelfde (ned voor zelfde, toont de twee koeien) Dat is auto s (ned) A: ja K: en dat is roem (ned) (geluid auto + gebaar) A: hij rijdt met de auto? K: ja (ned) A: en ken je dit? K: ja Opmerkingen over taalbegrip: Eenvoudige communicatie begrijpt hij. Soms gaat hij op in iets anders en dan antwoordt hij niet op de vraag. Uitspraak en vloeiendheid: De uitspraak is erg problematisch. Van de enkele woorden die hij in het Nederlands en Berbers zegt is er haast geen enkel correct. Ook nazeggen lukt niet. Nu en dan zijn er aarzelingen. Vaak blijft hij onverstaanbaar, zeker als je niet weet wat hij gaat zeggen. Gebruikte woordenschat: Imran heeft nauwelijks woordenschat verworven. Alleen enkele zaken die hem erg interesseren zoals auto s kan hij benoemen. Bij dieren beperkt hij zich tot klanknabootsing. Syntax: Hij spreekt mits stimulans meestal in één woordzinnen, slechts heel beperkt is er een twee woord zin. 22
Initiatief: Nu en dan als hij iets opmerkt. Narratief (aankruisen): het kind vertelt niet X het kind beperkt zich tot benoemen geen verhaal: vaak met stimulans zeer globaal verhaal, wijkt af van de kern volgt een verhaallijn Kruis aan: X maakt oogcontact en volgt blik X gebruikt gebaren/mimiek X gaat verder op aangegeven topic: vaak wel X initieert zelf onderwerp: als hijiets opmerkt bv. vis aan de muur stelt vragen Pragmatiek: Imran was een beetje verlegen maar had verder een goed contact met de analist. Hij wil wel communiceren, vaak met wat stimulans. Initiatief (verbaal en non-verbaal): Gaat soms zaken uitbeelden (zoals slapen van de poes, drinken). Toont ook mimiek zoals blij, verbaasd. 23
A. en hier, wat zijn ze aan doen? K. de kat is aan het slapen en het meisje is iets daar aan het kijken, de konijn is aan het eten, de jonge geeft iets aan het konijn, heeft iets gevonden, A. oké en hier wat verstopt er nog? We zien alleen de paardenstaart. K. pici ponijn (ze zegt pici ponijn i.p.v paard, niet duidelijk van waar dat komt) A. hoe noemen we in het Albanees? K. Het paard (ze kent het woord dus wel) A. oké wat zie je nog? Wat doen ze? K. een konijn is binnen gegaan, en deze is aan het lopen, en deze aan het eten, en de schapen zijn aan het stappen, de kat is aan het kijken en het meisje zegt start om sneller te stappen A. wat gebeurt er dan? K. het meisje heeft de eieren van de kip genomen, de kikker gaat in het water springen, het meisje gaat eten geven, de muis is bang voor de kat en het meisje, een jongen reed op het paard, Het andere paard is water aan drinken, de kleine eendjes zijn in water gegaan ook hun papa en hun mama Uitspraak en vloeiendheid: Lea spreekt soms wat snel. We zagen echter niet de onvloeiendheden die papa vermeldde. Er zijn enkele uitspraakfouten maar ze zijn niet storend: i.p.v frigoriferi zegt ze fishiderri i.p.n televizor zegt ze tevizor i.p.v. edhe zegt ze eve Gebruikte woordenschat: Ze gebruikt soms dat, die, iets of daar als ze iets niet kan benoemen. Ze heeft echter al een rijke woordenschat waarmee ze zowel zaken als acties kan benoemen. Syntax: De zinsconstructies zijn correct en voldoende complex. Morfologie: Gebruik meervoud: ze gebruikt meervoud (eendjes, schapen,kippen) Werkwoordsvervoeging: ze gebruikt tegenwoordige tijd en verleden tijd Gebruik voornaamwoorden: nog geen echt gebruik van voornaamwoorden 24
Initiatief: In begin moest de analist haar een beetje stimuleren om te beginnen daarna is het vlot gegaan en vertelt ze ook uit zichzelf. Narratief (aankruisen): het kind vertelt niet X het kind beperkt zich tot benoemen geen verhaal maar ze geeft wel een goed overzicht van alles wat er gebeurt. Nog geen oorzaak/gevolg relaties. zeer globaal verhaal, wijkt af van de kern volgt een verhaallijn Kruis aan: X maakt oogcontact en volgt blik gebruikt gebaren/mimiek X gaat verder op aangegeven topic X initieert zelf onderwerp: na verloop van tijd stelt vragen Pragmatiek: Als ze want gewend is aan de situatie is ze communicatief ingesteld. AFNAME VANAF 5 JAAR Zelf vertellen aan de hand van prenten (ENNI/MAIN) Begripsvragen (MAIN) Spontaan gesprekje 25
ENNI EDMONTON NARRATIVE NORMS INSTRUMENT (ENNI) ENNI ENNI: voorbeeld 1.Taalstaal in het Nederlands (ENNI A1) Diene da doet diene i wate Ja pee en o-ooh. Aple pakke de wate. E aple die doe (beeldt uit) Pakke de die. Pakke de die Gefe Pakke de die. 2.Taalstaal in het Frans (ENNI B1) Font un chateau. Encore un chateau Catter chateau. (casser) Plus i lest catté (cassé). Va catter (casser) chateau. 26
1. Staat een koe en ook een olifant. Koe en olifant. 2. La balle est cachée. 3. Et ensuite prend la balle. 4. En nu pakt ie bal en afgepakt. 5. Deze, deze, deze, heb gegeven en dan, dan die vraagt danku ENNI MLCU (T1 en T2) en CI (T1)blijken twee goede maten om kinderen met en zonder taalstoornis te onderscheiden. SG en FM zijn minder bruikbaar als indicatoren voor een taalprobleem Percentage verleden tijd 27
ENNI Gebruik Foyer en COS PRENT 1 Letterlijke uiting kind ) : Nederlandse vertaling: Opmerkingen: uitspraak: woordenschat: morfologie: zinsbouw: ENNI Prenten zijn visueel niet altijd duidelijk! Zwembad = modder Bal = appel Emoties worden niet altijd herkend. De dieren zijn voor kinderen niet altijd vanzelfsprekend. Giraf wordt koe 28
MULTILINGUAL ASSESSMENT INSTRUMENT FOR NARRATIVES (MAIN) 4 parallelle verhaaltjes 6 plaatjes Gecontroleerd op: Cognitieve en talige complexiteit Parallellen in macrostructuur Parallellen in microstructuur Culturele geschiktheid (bv. geit, hond, poes, vogel) Betrouwbaarheid Verschillende mogelijkheden: Vertellen Navertellen Begripsvragen 29
30
31
DIAGNOSTIEK BIJ MEERTALIGEN Een onderscheid kunnen maken tussen: Een spraak-/taalstoornis of achterstand die ook bij een eentalig kind tot uiting zou zijn gekomen Een moeilijk verlopend proces van meertalige ontwikkeling (taalverschil) tgv inconsistent taalaanbod of te weinig taalaanbod in een bepaalde taal Een moeilijk verlopend proces van meertalige ontwikkeling (taalverschil) tgv in het kind gelegen factoren Een normaal verlopende meertalige spraak-/ taalontwikkeling Dank voor jullie aandacht! 32