Wat zegt het beleid van de school over het ICT-gebruik in de klas?

Transcriptie

1 Jo Tondeur, Johan van Braak, Ruben Vanderlinde, Martin Valcke Universiteit Gent, Vakgroep Onderwijskunde Adres Vakgroep onderwijskunde, Universiteit gent, H. Dunantlaan 2, B9000, België.

2 Abstract De verantwoordelijkheid van onderwijsvernieuwingen zoals ICT-integratie berust vaak op de schouders van de leerkracht. Onderzoek wijst nochtans uit dat er een complexe interactie speelt tussen factoren op individueel leraarniveau en deze op het institutioneel schoolniveau. Met dit onderzoek bestuderen we het vraagstuk van ICT-integratie als een uitdaging in termen van schoolontwikkeling, een benadering gericht op het verbeteren van het vermogen van scholen om met vernieuwing om te gaan. Meer concreet wil deze bijdrage het ICTschoolbeleid in kaart in kaart brengen en vervolgens de invloed ervan op het effectief gebruik van ICT in de klas meten. De resultaten suggereren dat het ICT-beleid van een school enkel een invloed heeft op het gebruik van ICT in de klas via de percepties van leerkrachten. Zo heeft de aanwezigheid van een ICT-plan op zich geen impact op het ICT-gebruik, maar wel het feit of leerkrachten al dan niet op de hoogte zijn van de inhoud ervan. Dezelfde redenering kan gevolgd worden voor ICT-gerelateerde ondersteuning en ICT-nascholing. We besluiten dan ook dat het lokaal schoolniveau wel degelijk een potentiële invloed heeft op de invoering van ICT-integratie wanneer het door het hele schoolteam gedragen wordt. 2

3 Inleiding ICT in een kennismaatschappij Onze maatschappij evolueert naar een kennismaatschappij. Niet alleen neemt de hoeveelheid informatie nooit geziene proporties aan, ook de wijze waarop informatie beschikbaar is en bij de mens wordt gebracht verandert snel. Dit stelt het onderwijs voor nieuwe continue uitdagingen. Zo is er een verschuiving te merken op het vlak van leren en instructie. De nieuwe informatie- en communicatietechnologieën (ICT) zullen leerkrachten, boeken en klaslokalen niet vervangen, maar ze zullen het leren van de leerlingen meer centraal plaatsen. De nadruk komt te liggen op het leren leren en het omgaan met ICT (Tondeur & Desmet, 2004). Eén van de implicaties is dat ICT haar weg moet vinden naar de klas. ICT-eindtermen in het Vlaamse basisonderwijs 1 De Vlaamse scholen en hun leraren hadden tot voor kort vrij spel om zelf te bepalen in welke mate en op welke wijze zij ICT integreren in hun onderwijs. De ICT-eindtermen voorgesteld door de overheid waren zo beperkt in omvang, zo algemeen geformuleerd en te vrijblijvend dat ze moeilijk te controleren waren. Daar is nu verandering in gekomen. Vanaf september 2007 (Vandenbroucke, 2007) zijn in het Vlaamse basisonderwijs bindende eindtermen voor ICT van kracht. Hiermee legt de Vlaamse onderwijsoverheid scholen expliciete verwachtingen op met betrekking tot het nastreven van ICT-competenties. Dat wil zeggen dat iedere leerling op het eind van het basisonderwijs over ICT-basiscompetenties zou moeten beschikken. Aansluitend bij opvattingen over competentiegericht onderwijs, moet ICT volgens de nieuwe eindtermen geïntegreerd worden waar het zinvol is voor de onderwijscontext en ziet de Vlaamse onderwijsoverheid de eindtermen als een katalysator voor onderwijsvernieuwing. Al doende verwerven de leerlingen ICT-kennis, -vaardigheden en -attitudes. ICT dient als middel om het leren te versterken. Het is nog te vroeg om nu reeds een antwoord te zoeken op de vraag hoe de Vlaamse basisscholen zullen reageren op deze nieuwe situatie. Dit onderzoek is uitgevoerd voor de invoering van de nieuwe eindtermen; toen ICT-integratie nog kon worden opgevat als een bottom-up innovatie. In wat volgt beschrijven we het theoretisch kader en het opzet van het onderzoek naar de rol van het schoolbeleid met betrekking tot ICT-integratie in de dagelijkse klaspraktijk. 1 Meer informatie over de Vlaamse onderwijscontext via: 3

4 Theoretisch kader Rol van het schoolniveau? Welke factoren zijn van belang om informatie- en communicatietechnologie (ICT) te integreren in de dagelijkse onderwijspraktijk? Studies naar verklarende factoren van ICTintegratie hebben meestal betrekking op het klasniveau, zoals het geslacht van de leraar, de invloed van opvattingen van leraren en hun ICT-profiel (van Braak, Tondeur & Valcke, 2004). In veel mindere mate bestaat er aandacht voor de invloed van schoolkenmerken. Hierdoor lijkt de verantwoordelijkheid van de individuele leraar te primeren boven die van de school. Onderzoek wijst nochtans uit dat er een complexe interactie speelt tussen factoren op individueel leraarniveau en deze op het institutioneel schoolniveau (bv. Scrimshaw, 2004). Over de precieze rol die schoolfactoren in dit proces vervullen is echter maar weinig bekend, laat staan over de interactie tussen micro en mesoniveau. Schoolverbetering Met dit onderzoek bestuderen we het vraagstuk van ICT-integratie als een uitdaging in termen van schoolontwikkeling. Het schoolontwikkelingsperspectief kan samengevat worden als een praktijk- en beleidsgeoriënteerde benadering gericht op het verbeteren van het vermogen van scholen om met vernieuwing om te gaan (Creemers, 2002; Hopkins, 2001). Volgens Macbeath (2001) staan in het schoolontwikkelingsonderzoek twee fundamentele vragen centraal: Hoe ontwikkelen scholen zich? en Wat zijn belangrijke elementen van schoolontwikkelingsstrategieën?. De uitgangspunten van de schoolontwikkelingsbeweging kunnen probleemloos geënt worden op condities die van belang zijn bij ICT-integratie. Tabel 1 illustreert hoe condities voor verandering kunnen vertaald worden in condities die ICTintegratie bevorderen. 4

5 Tabel 1 Indicatoren van schoolontwikkeling in relatie tot ICT-integratie Schoolverbetering Systematische aanpak van verandering (Reynolds, Teddlie, Hopkins & Stringfield, 2000) Sterk leidersschap om veranderingen in de school te sturen en te begeleiden (Gray, 1997) Professionele ontwikkeling en ondersteuning van leraren en schoolleiders (Stoll, 1999) (Zelf)evaluatie is geïntegreerd in het klas- en schoolgebeuren (Macbeath, 1999) Coöperatie met andere scholen om goede praktijkvoorbeelden uit te wisselen (Hopkins, Reynolds, & Gray, 1999) ICT-integratie De ontwikkeling van een ICT-plan (Otto & Albion, 2002) Schoolleiders creëren organisatorische condities om het ICT-beleid te ontwikkelen en te ondersteunen (Dawson & Rakes, 2003) ICT-nascholing en -ondersteuning om de implementatie van het ICT-plan te verzekeren (Lai & Pratt, 2004) Via evaluatie ICT-integratie monitoren en het beleid richting geven (Kennewell, Parkinson & Tanner, 2000) Coöperatie voor de verspreiding van ICTgerelateerde kennis (Triggs & John, 2004) Onderzoeksopzet Het beleid van een school kan condities scheppen die vanuit schoolontwikkelingsperspectief van belang zijn voor succesvolle ICT-integratie. Het onderzoek wil dan ook: (1) de betrokkenheid en de percepties van schoolleiders ten aanzien van het ICTbeleid in kaart brengen (5 factoren uit rechterkolom Tabel 1) en (2) de invloed van dit beleid op het effectief gebruik van ICT in de klas meten. Met het oog op de eerste onderzoeksvraag werden 53 schoolleiders uit het lager onderwijs geïnterviewd (oktober 2004). Om een antwoord te vinden op de tweede onderzoeksvraag werden de data van deze interviews gekoppeld aan data van een surveyonderzoek bij 570 leraren uit dezelfde 53 Vlaamse lagere scholen. Deze data laten ook toe om de relatieve impact van het ICT-beleid te vergelijken met individuele leraarkenmerken, zoals de computerattitudes en innovatiegerichtheid van leerkrachten. Computergebruik in de klas hebben we in de vragenlijst nagegaan op basis van de meest relevante toepassingen. In tabel 2 worden deze applicaties samen met de frequenties van het gebruik opgelijst. 5

6 Tabel 2 Toepassingen en gemiddeld computergebruik in de klas dagelijks wekelijks maandelijks ieder trimester nooit Ik laat mijn leerlingen gebruik maken van educatieve software om bepaalde vaardigheden in te oefenen Ik gebruik de computer als middel om te differentiëren Ik moedig het samenwerkend leren tussen de leerlingen aan en laat hen daarbij gebruik maken van de computer Ik vraag de leerlingen taken en oefeningen op de computer te maken Mijn leerlingen gebruiken de computer om informatie te verzamelen en te selecteren (bijv. Google) Ik gebruik de computer als demonstratiemiddel Ik schakel de computer in als instructiemiddel; dit betekent dat ik bepaalde leerinhouden laat overbrengen via computerprogramma s Ik geef specifiek les over de mogelijkheden van de computer 8,9% 20,0% 28,0% 37,1% 6,0% 20,6% 16,9% 25,5% 29,8% 7,2% 16,9% 21,4% 27,2% 30,4% 4,1% 26,5% 17,5% 23,3% 28,5% 4,2% 37,5% 16,2% 23,8% 19,7% 2,7% 46,6% 23,1% 19,0% 9,4% 2,0% 49,5% 21,1% 15,3% 12,2% 1,9% 59,8% 20,6% 11,3% 7,8% 0,6% Een overzicht van de onafhankelijke, de beïnvloede factoren is terug te vinden in tabel 3. In deze tabel staat een korte beschrijving van alle factoren op leraar- en schoolniveau 2. Uit de tabel is eveneens af te leiden welke factoren bevraagd werden bij leraren / directie. 2 Meer achtergrond bij de verschillende factoren via: 6

7 Tabel 3 Overzicht van de school- en leraarkenmerken die opgenomen zijn in het onderzoek Variabele Korte beschrijving Bevraging leraar Interview directie Schoolniveau ICT beleid ICT plan Inhoud ICT plan Leiderschap Leadershap stijl (stimuleren, delegeren, ) Ondersteuning Actoren die ICT integratie ondersteunen Mate en type of ICT ondersteuning Nascholingen (aantal) Evaluatie Mate en type ICT evaluatie ICT-gerelateerde samenwerking Interne samenwerking Externe samenwerking ICT infrastructuur Aantal en plaats van de computers Aantal computers met Internet connectie leerling/pc-ratio School kenmerken Schoolgrootte Aantal leerlingen Gender % man/vrouw Leraarniveau ICT profiel Attitudes over Teachers Attitudes towards Computers computers in in Education Scale (van Braak, 2001) onderwijs Algemene computer attitudes Technologische innovativiteit Teachers General Attitudes toward Computer Scale (van Braak & Goeman, 2003) Teachers Attitudes about the Need and Willingness to Introduce Computers in the Classroom (van Braak, 2001) Computer ervaring Aantal jaren computerervaring Intensity of computer computergebruik (uren per week) use Leeftijd Geboortejaar Gender Man/vrouw Resultaten Multilevel model De resultaten van de multilevelanalyses (Tabel 4) suggereren dat leraren uit scholen met een uitgebreid ICT-plan (doelen en strategieën om deze doelen te bereiken) ICT meer 7

8 inschakelen in de klaspraktijk. Dit ligt in het verlengde van resultaten uit andere studies (bv. Otto & Albion, 2002) waaruit blijkt dat het ontwikkelen van gedeelde doelen succesvolle ICTintegratie bevordert. Tabel 4 School- en leraarkenmerken die een significant effect hebben op het gebruik van computers in de klas Parameter Finaal model Schoolgerelateerde kenmerken Percepties inhoud ICT plan +++ ICT ondersteuning +++ Aantal ICT trainingen ++ Leerling/PC-ratio (in de klas) +++ Leraarkenmerken Innovativiteit van leraren + Intensiteit van ICT-gebruik bij leraren ++ Computerattitudes ++ + p<.05; ++ p<.01; +++ p<.001 Verder hebben ook schoolgerelateerde kenmerken zoals ICT-ondersteuning, ICT-training en het aantal computers in de klas een positief effect op het gebruik van ICT in de klas. Leraren in scholen die meer ondersteuning aanbieden, meer ICT-trainingsessies voorzien en met meer computers in de klas, zullen ICT meer gebruiken in de klas. Opvallend is dat deze schoolgerelateerde kenmerken minstens zo belangrijk zijn als de leraarkenmerken. De leraarkenmerken met een significante invloed zijn innovativiteit van leraren, computerattitudes, en intensiteit van computergebruik bij leraren. Innovatieve leraren met positieve computerattitudes die veel de computer gebruiken in het algemeen, zullen de computer ook meer gebruiken in de klas. Interviews met schoolleiders Niettemin wijzen de resultaten van de interviews uit dat dit potentieel aan beleidsinstrumenten door het schoolbeleid vaak onbenut blijft. Zo beschikt slechts 22.2% van de scholen over een uitgewerkt ICT-plan. In de meeste gevallen (59.3%) blijft het plan beperkt tot een leerlijn voor ICT-vaardigheden bij leerlingen en afspraken over ICTinfrastructuur (22.2%). Ook de ICT-coördinator beperkt zich door een gebrek aan tijd vaak tot technische aangelegenheden. De vraag wat ICT kan beteken voor leren en instructie staat 8

9 globaal genomen niet vooraan op de agenda van de Vlaamse basisscholen. Opmerkelijk is verder dat leraren bij het opstellen van het ICT-schoolbeleid meestal over het hoofd gezien worden met als gevolg dat zij niet steeds op de hoogte zijn van de inhoud ervan. Conclusie In het Vlaamse basisonderwijs gebruiken leraren ICT gemiddeld meer dan vier uur per week ter ondersteuning van het onderwijs, zoals voor het opstellen van een agenda, om werkbladen te ontwerpen of om informatie op te zoeken op Internet. ICT wordt in mindere mate ingezet in de klas zelf (gemiddeld 3 uur per week). De leraren uit onze steekproef rapporteren dat zij die tijd voornamelijk gebruiken om hun leerlingen ICT-vaardigheden aan te leren. De ICT-eindtermen kunnen een aanzet betekenen om het actief leerproces van de leerling(en) meer centraal te stellen en via ICT selectief kennis waar te nemen, kennis te organiseren en kennis te elaboreren. Aan deze ICT-competenties wordt in minder mate aandacht besteed. Schoolleiders wijzen in die zin vaak met een beschuldigende vinger naar de onderwijsoverheid voor een gebrek aan financiële middelen. Grote onderwijsvernieuwingen zoals ICT-integratie vragen inderdaad een zekere mate van topdown -initiatief maar moeten gevolgd worden door een grotere aandacht voor het lokale schoolbestuur. Iedere school is immers anders en onderwijsvernieuwing dient dan ook meer afgestemd te worden op de eigenheid van de school zelf. De resultaten van deze studie suggereren dat het lokaal schoolniveau inderdaad een potentiële invloed heeft op de invoering van ICT-integratie door middel van het ontwikkelen van een ICT-beleidsplan dat door het hele schoolteam gedragen wordt, het aanbieden van de nodige ondersteuning en de voorziening van voldoende infrastructuur. 9

10 Referenties Creemers, B. (2002). From School Effectiveness and School Improvement to Effective School Improvement: Background, Theoretical Analysis, and Outline of the Empirical Study. Educational Research and Evaluation, 8, Dawson, C., & Rakes, G. C. (2003). The influence of principals technology training on the integration of technology into schools. Journal of Research on Technology in Education, 36, Gray, J. & Wilcox, B. (1998). Good school, bad school. Evaluating performance and encouraging improvement. Buckingham - Philadelphia: Open University Press. Hopkins, D., Reynolds, D., & Gray, J. (1999). Moving on and moving up: Confronting the complexities of school improvement in improving schools project. Educational research and Evaluation, 5, Hopkins, D. (2001). School improvement for real. London: RoutledgeFalmer. Kennewell, Parkinson & Tanner (2000). Developing the ICT Capable School. London: RoutledgeFalmer. Lai, K.W. & Pratt, K. (2004). Information and communication technology (ICT) in secondary schools : the role of computer coordinator. British Journal of Educational Technology, 35, Macbeath, J. & Mortimore, P. (2001). School effectiveness and improvement: the story so far. In J.Macbeath & P. Mortimore (Eds.), Improving school effectiveness (pp. 1-21). Buckingham - Philadelphia: Open University Press. Otto, T.L & Albion, P.R. (2002). Understanding the role of school leaders in realizing the potential of ICTs in education. Paper presented at the International Conference of the association for the Advancement of Computing in education. Reynolds, D., & Teddlie, C. (2000). Linking school effectiveness and school improvement. In C. Teddlie & D. Reynolds (Eds.), The international handbook of school effectiveness research (pp ). London: Falmer. 10

11 Scrimshaw, P. (2004). Enabling teachers to make successful use of ICT. Becta ICT Research, [on line document] Stoll, L. (1999). Realising Our Potential: Understanding and Developing Capacity for Lasting Improvement. School Effectiveness and School Improvement, 10, Tondeur, J., & Desmet, M. (2004). Naar een breder nascholingsbegrip. ICT-integratie in de klaspraktijk. ICT en onderwijsvernieuwing 8, Tondeur, J. (2007). Development and Validation of a model of ICT-integration in primary education. [on line document] Triggs, P. & John, P. (2004). From transaction to transformation: information and communication technology, professional development and the formation of communities of practice. Journal of Computer Assisted Learning, 20, van Braak, J. (2001). Individual characteristics influencing teachers class use of computers. Journal of Educational Computing Research, 25, van Braak, J., & Goeman, K. (2003). Differences between general computer attitudes and perceived computer attributes: development and validation of a scale. Psychological reports, 92, van Braak, J., Tondeur, J. & Valcke, M. (2004) Explaining different types of computer use among primary school teachers. European Journal of Psychology of Education, 14, Vandenbroucke, F. (2007). Competenties voor de kennismaatschappij: Beleidsplan ICT in het onderwijs. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. 11