AL DIE DWINGENDE BEPALINGEN IN HET FAMILIAAL VERMOGENSRECHT: WEG ERMEE!

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar AL DIE DWINGENDE BEPALINGEN IN HET FAMILIAAL VERMOGENSRECHT: WEG ERMEE! Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Severine De la Marche ( ) Promotor: Prof. J. BAEL Commissaris: D. DEWITTE

2 INHOUDSOPGAVE DANKWOORD 5 INLEIDING 6 TITEL I. DE ERFRECHTELIJKE RESERVE 8 1. HET BELGISCH ERFRECHT Inleidende begrippen Historiek De reserve De kenmerken 10 A. De reserve is van dwingend recht 10 B. De reserve beoogt de individuele bescherming van de naaste 10 familieleden C. De reserve is een pars hereditatis Omvang van de reserve Het beschikbaar gedeelte Omvang van het beschikbaar gedeelte Inbreng en inkorting bij een overschrijding Afwijken van de reserve Ten aanzien van de afstammelingen Ten aanzien van de langstlevende echtgenoot Ten aanzien van de ascendenten HET RESERVATAIR ERFRECHT IN VRAAG GESTELD De reserve vandaag Gewijzigde grondslag Nood aan verandering De erfeniscoach De reserve herbekeken Behouden of afschaffen? Rechtsvergelijking 23 A. De reserve in het buitenland 23 B. Alternatieven in het buitenland Afschaffen van de ascendentenreserve Naar een reserve in waarde Afschaffing van de reserve in natura Rechtsvergelijking 28 1

3 2.3.3 Wetgevende initiatieven 28 A. Impliciete herziening 28 B. Wetsvoorstellen De toekomst 30 TITEL II. HET VERBOD VAN ERFOVEREENKOMSTEN BEDINGEN BETREFFENDE TOEKOMSTIGE NALATENSCHAPPEN Historiek en ontstaan Romeins recht Gelijkheid tussen erfgenamen Vrees voor speculaties op het leven van de erflater Vrees voor benadeling Bescherming van de testeervrijheid en de reserve Het begrip erfovereenkomst Wettelijke vindplaats van het verbod Definitie 35 A. Beding houdende een verbintenis 36 B. Rechten in een niet-opengevallen nalatenschap 36 C. Louter eventuele rechten 36 D. Afwijking van de wettelijke regeling HET VERBOD NIET MEER ZO ABSOLUUT ALS VROEGER Motieven voor het ontstaan achterhaald Tal van uitzonderingen Tal van alternatieven Verkoop op termijn of met uitstel van betaling Optie of verkoop onder opschortende voorwaarde Testament met strafbeding of alternatief beding Het openbare orde karakter staat ter discussie Klassieke opvatting Nieuwe wending sinds het cassatiearrest van 31 oktober Reeds veel andere argumenten Een eventuele verzoening Positieve gevolgen van het verlies van openbare orde-karakter 50 A. Wie kan de nietigheid inroepen? 50 B. Zijn er fiscale gevolgen? 51 C. Andere burgerrechtelijke gevolgen 52 D. Psychologisch gevolg 53 2

4 2.5 Vallen bedingen met betrekking tot de eigen nalatenschap ook onder het verbod? Klassieke theorie omtrent het verbod Nieuwe interpretatie van het verbod NAAR EEN AFSCHAFFING VAN HET VERBOD? Nood aan hervorming Rechtsvergelijking Recent wetsvoorstel De toekomst 59 TITEL III. DE ONHERROEPELIJKHEID VAN SCHENKINGEN DE KENMERKEN VAN EEN SCHENKING De schenking is een overeenkomst De schenking is een overeenkomst waarbij het goed dadelijk wordt overgedragen De overdracht moet onherroepelijk gebeuren GEGEVEN IS GEGEVEN Historiek Ratio legis De bescherming van de schenker De bescherming van de begiftigde De rechtszekerheid De bescherming van het familiaal belang en het algemeen wantrouwen De versterkte onherroepelijkheid Het gemeen recht tegenover het schenkingsrecht Draagwijdte van de versterkte onherroepelijkheid 69 A. De algemene regel 69 B. Andere toepassingsgevallen 70 a) art. 943 BW 70 b) art. 945 BW 71 c) art. 946 BW Uitzonderingen 74 A. Schenkingen tussen echtgenoten 74 B. Schijnuitzonderingen 76 a) Ondankbaarheid 76 b) Niet vervullen van de voorwaarden 78 3

5 2.3.4 Sanctie bij niet naleven van de grenzen DE ONHERROEPELIJKHEID HERBEKEKEN Enkele verduidelijkingen De juridische mogelijkheid tegenover de feitelijke mogelijkheid om terug te komen op de schenking Het verschil tussen de onherroepelijkheid van de schenking en het definitief karakter van de handgift en de onrechtstreekse schenking Rechtsvergelijking Frankrijk Nederland Afzwakking van de versterkte onherroepelijkheid Relatieve nietigheid Beperkt potestatief element toelaten Veel clausules in praktijk als geldig beschouwd Behouden? 90 CONCLUSIE 92 BIBLIOGRAFIE 95 4

6 DANKWOORD Het schrijven van deze masterproef was een intellectuele uitdaging en is zonder twijfel de kers op de taart na vijf jaar opleiding Rechten. Allereerst wil ik professor JAN BAEL bedanken om mij een interessant en vooral actueel onderwerp te bezorgen. Voorts verdient ook DAAN DEWITTE een dankwoord voor zijn professionele begeleiding en goede raad. Een onmisbare steun tijdens mijn jarenlange studies waren mijn ouders. In het bijzonder wil ik mijn mama bedanken om altijd mijn rots in de branding te zijn en steeds in mij te blijven geloven. Tot slot bedank ik ook mijn vriend, wiens steun en liefde mij er altijd boven kreeg als ik even het noorden kwijt was. 5

7 INLEIDING 1. De wet is er om gevolgd te worden, niet een klein beetje, maar helemaal. Het moeten naleven kan evenwel ook een destructief effect hebben op de werking van de wet. Een regel van dwingend recht is een rechtsregel waarvan de partijen niet kunnen afwijken bij overeenkomst. Door een grote mentaliteitswijziging in onze samenleving ligt het dwingend recht in België steeds meer onder vuur. 1 Er wordt gepleit voor meer respect voor de individuele vrijheid van iedere burger. In een juridische context komt dit tot uiting in de contract- en testeervrijheid. Het wordt niet meer blind aangenomen dat de overheid zomaar zijn normen kan opleggen aan de burgers en daardoor hun vrijheid kan beperken. Het recht moet er zijn voor de mensen, niet tegen de mensen. 2 Het moet zich aanpassen aan de evoluerende maatschappij, in plaats van die maatschappij op dwingende wijze halsstarrig in een bepaalde richting te willen sturen. 2. Dit standpunt geldt des te meer in het familiaal vermogensrecht, omdat in deze tak van het recht de mens en zijn materiële leefwereld een centrale plaats innemen. Vandaag de dag leven we in een materiële maatschappij, waarin dit vermogen dat de burgers opbouwen gedurende hun leven steeds groter wordt. De laatste jaren is vermogensplanning is een hot topic geworden. Vermogende burgers willen de overdracht van hun vermogen naar de volgende generatie zo vlot en voordelig mogelijk plannen en maken daarvoor gebruik van verschillende rechtsfiguren uit het familiaal vermogensrecht, zoals schenkingen, testamenten of huwelijkscontracten. Naast deze voordelen bevat deze rechtstak jammer genoeg ook veel nadelen. Om die reden wordt gepleit om de techniciteit en hinderpalen van het familiaal vermogensrecht uit te schakelen en daardoor meer zeggenschap over het eigen vermogen te creëren. De beschikkingsvrijheid wordt immers nog altijd hoog in het vaandel gedragen. 3. Het familiaal vermogensrecht barst van die dwingende bepalingen, waar men niet om heen kan en daardoor een rem leggen op de beschikkingsvrijheid van de burger. Het opzet 1 C. CASTELEIN Verleden, heden en toekomst van de erfrechtelijke reserve, in K. F. B. N. (ed.), De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld, Dl. II Belgisch recht, Bruylant, 1997, P. SENAEVE, Liberalisering van de echtscheiding en institutionalisering van de homofiele tweerelatie op de drempel van de 21 ste eeuw in X. (ed.), Liber Amicorum Roger Dillemans, deel I, Familierecht en familiaal vermogensrecht, Antwerpen, E. Story-Scientia, 1997,

8 van deze masterproef is een antwoord vinden op de vraag of er ruimte is voor enige aanpassing of zelfs afschaffing van deze dwingende bepalingen. Gelet op het feit dat ons burgerlijk recht al meer tweehonderd jaar oud is, kunnen we nu reeds aannemen dat er nood is aan een hervorming. Omdat het onmogelijk is alle dwingende bepalingen binnen het familiaal vermogensrecht in kaart te brengen, concentreer ik mij op de drie belangrijkste aspecten, die naar mijn inziens de grootste hinderpalen vormen. Als eerste is er de aloude erfrechtelijke reserve, die men van rechtswege toekomt aan de reservataire erfgenamen en daardoor een grote beperking op de testeervrijheid vormt. Ten tweede is er het verbod van erfovereenkomsten. Dit verbod wordt omringd door onduidelijkheden en discussies. Een herziening van dit verbod is dus op zijn plaats. En als laatste hebben we het principe van onherroepelijkheid van de schenking. Wanneer iemand een schenking wil doen, dan wordt aangeraden om voorzichtig om te springen met de formulering van zijn verbintenis. De algemene regel in het verbintinenissenrecht is de wilsautonomie, maar dit wordt beperkt door de regels van dwingend recht en openbare orde zoals, het principe van de onherroepelijkheid. Dit principe werd bij onze Nederlandse noorderburen enkele jaren geleden afgeschaft. Hierdoor kan men zich de vraag stellen of het nog wenselijk is dit principe in het Belgisch recht te behouden. 4. Bij deze drie rechtsfiguren ga ik telkens op dezelfde manier te werk. Om te beginnen wordt een theoretische uiteenzetting over de rechtsfiguur in kwestie gegeven, waarbij vooral veel aandacht besteed wordt aan de ratio legis en de beperkingen op de beschikkingsvrijheid. Daarna wordt onderzocht deze rechtsfiguur herbekeken in het licht van de huidige maatschappij. Hierbij worden diverse vragen gesteld: Liggen de oorspronkelijke motieven vandaag nog steeds aan de basis van de rechtsfiguur?, Werkt de rechtsfiguur nog naar behoren en heeft ze nog nut in het huidige familiaal vermogensrecht? Dringen hervormingen of aanpassingen zich op?, Zijn reeds pogingen ondernomen om deze rechtsfiguur te hervormen? en als laatste Kan deze rechtsfiguur geschrapt worden?. 7

9 TITEL I. DE ERFRECHTELIJKE RESERVE 1. HET BELGISCH ERFRECHT 1.1 Inleidende begrippen 5. Volgens het algemeen principe van beschikkingsvrijheid kan de burger tijdens zijn leven zelf kiezen wat hij doet met zijn vermogen. Wat er na zijn dood met deze goederen zal gebeuren, kan hij slechts in beperkte mate regelen. De Belgische erfwet bepaalt op welke wijze de nalatenschap verdeeld zal worden. 3 Indien de wettelijke regeling niet strookt met de wil van de erflater, kan hij zelf op voorhand de verdeling van zijn nalatenschap regelen. Hierbij heeft de erflater geen absolute vrijheid. Het essentiële kenmerk van ons Belgisch erfrecht is dat het een reservatair erfrecht is. 4 Dit houdt in dat een deel van de nalatenschap op dwingende wijze wordt toegekend aan de nauwe verwanten volgens de regels van het intestaatserfrecht. Deze bepaling is van dwingend recht, dus de erflater kan zijn nauwe verwanten nooit dit deel ontnemen. Men noemt dit het voorbehouden erfdeel of de reserve. 6. De Belgische reserve behoort tot de sterkste ter wereld. Deze bescherming komt toe aan een grote kring van erfgerechtigden, namelijk aan de langstlevende echtgenoot, aan de kinderen, en als er geen afstammelingen zijn, zelfs aan de ouders of dichtste ascendenten in de vaderlijke en moederlijke lijn. Enkel ten aanzien van de langstlevende werd de dwingende reserveregeling reeds versoepeld: deze reserve kan worden uitgeschakeld. 5 Over de rest van zijn nalatenschap, het beschikbaar gedeelte, kan de erflater wel vrij beschikken. De nalatenschap van de erflater bestaat dus uit twee complementaire delen: de reserve en het beschikbaar deel. 1.2 Historiek 7. De reserveregeling zoals we ze vandaag kennen, werd uitgebouwd ruim tweehonderd jaar geleden door de Code Napoléon, maar zij onderging daarbij talloze invloeden. Twee figuren 3 M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht. Deel I Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, R. BARBAIX, De ontdekking van de vermomde schenking. Het Hof van Cassatie bevestigt de klassieke opvatting, T.Not. 2011, 441, nr Infra nrs

10 stonden model voor de reserve van de Code Napoléon: de legitima en de légitime coutumière. 6 De eerste invloed ging uit van de legitima van het Romeins recht. De Romeinse wetgever baseerde zich op het morele recht van naaste bloedverwanten om niet volledig onterfd achter te blijven na de dood. Deze verzorgingsplicht kan men vandaag vertalen als bestaanszekerheid. In het oude Franse gewoonterecht sprak men over de réserve coutumière. Het doel van deze rechtsfiguur was de eigen onroerende goederen binnen de familie te houden. Deze réserve werd als één massa aan de ganse groep reservataire toegekend, die enkel uit bloedverwanten bestond. Grondbezit vormde in deze agrarische maatschappij de grootste waarborg voor bestaanszekerheid, dus het ging hierbij om een reserve in natura: de reservataire erfgenamen hadden een zakelijk recht op de erfgoederen zelf (pars hereditatis). Deze reserve hield echter een beperkte bescherming in want zij was niet bestand tegen schenkingen van eigen goederen tijdens het leven of giften van roerende goederen. Om die reden werd de légitime ingevoerd. Maar na enige tijd krijg ook deze légitime een erfrechtelijk karakter Ook de Franse Revolutie en haar streven naar absolute gelijkheid hadden een belangrijke invloed. In deze revolutionaire periode werd de reserve een politiek instrument. De doelstelling was niet meer het behoud van de familiegoederen, maar wel de versnippering van de patrimonia, via een verplichte gelijke verdeling van erfgoederen binnen de perken van de reserve. Dit voorbeeld werd gevolgd door de Code Napoléon. 9. Ons Burgerlijk Wetboek is altijd trouw gebleven aan deze Napoleontische reserveregeling. De algemene organisatie van de reserve is ongewijzigd gebleven: een pars hereditatis waarbij alle kinderen op dwingende wijze een gelijk minimum erfdeel krijgen. Enkel de Wet van 14 mei 1981 tot hervorming van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot voert een nieuwe reservataire erfgenaam in: de langstlevende echtgenoot. 6 M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht. Deel I Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht. Deel I Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011,

11 1.3 De reserve Kenmerken A. De reserve is van dwingend recht 10. Over de rechtsaard van de reserve bestaat in de rechtsleer nog steeds discussie. In het verleden werd de reserve van openbare orde geacht 8. De reden daarvoor was dat de reserve de maatschappelijke en familiale organisatie dient. Deze hoedanigheid wordt enkel toegekend aan wetgeving die in het privaatrecht de juridische grondslagen vastlegt waarop de economische of morele orde van de samenleving berust. 9 Dit standpunt wordt vandaag nog door enkele auteurs gevolgd. De meerderheid van de rechtsleer daarentegen is terecht van mening dat de reserve slechts van dwingend recht is, aangezien er vandaag enkel private belangen in het spel zijn. 10 Na het openvallen van de nalatenschap kunnen de reservataire erfgenamen verzaken aan hun bescherming. 11. Rekening houdend met het doel van de reserve om reservataire erfgenamen te beschermen tegen overdreven beschikkingen van de decuius, kan men stellen dat de reserve moet worden beoordeeld vanuit het perspectief van de reservatair. Bekeken vanuit dit perspectief kan men zonder twijfel stellen dat de reserve slechts van dwingend recht is, omdat ze enkel de bescherming van private belangen beoogt. Dat blijkt overduidelijk uit het tweede kenmerk van de reserve. 11 B. De reserve beoogt de individuele bescherming van de naaste familieleden 12. Grondslag van de reserve is het morele individuele recht van de nabestaanden niet onverzorgd achter te blijven, genaamd de officium pietatis. Hieruit volgt dat enkel de nauwe verwanten een reserveaanspraak hebben. 8 Cass. 8 maart 1934, Pas. 1934, I, 211; JT 1934, Cass. 19 maart 2010, T.Not. 2009, C. SLUYTS, Inbreng en inkorting. De problematiek van de waardeschommelingen, in W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH (eds.), Vereffening-verdeling van de nalatenschap, Maklu, 1993 (77-112), nr Infra nrs

12 13. Ten aanzien van de decuius is de reserve neutraal: hij behoudt de vrije beschikking over zijn volledige vermogen, maar hij kan niet raken aan de bescherming van zijn reservataire erfgenamen. Indien hij dit toch doet, hebben de reservatairen slechts een aanvechtingsrecht of betwistingsrecht. Dit is een persoonlijk, individueel en eigen aanvechtingsrecht. 12 De reservatairen hebben niet de plicht om op te treden, ze kunnen evenzeer beslissen te verzaken aan hun bescherming. Deze reservataire bescherming is niet van rechtswege. Willen ze hun voorbehouden erfdeel bekomen, dan moeten ze optreden door zich effectief op dit aanvechtingsrecht beroepen. C. De reserve is een pars hereditatis De reserve verleent aan de reservataire erfgenamen een recht op de erfgoederen. Ze moeten zich niet tevreden stellen met slechts een vordering in waarde en kunnen daadwerkelijk een deel van de erfgoederen eisen. Ze hebben recht op hun reserve in natura. 14 Dit Napoleontisch principe werd ingevoerd om de reservataire een sterke bescherming te geven. Toch houdt dit niet in dat de reservatairen recht hebben hun reserve op elk goed uit te oefenen. De reserve wordt in waarde vastgesteld, wat betekent dat vanaf het moment de reservatairen ten belope van hun breukdeel erfgoederen bekomen, zij hun reserve in natura hebben gekregen. 15 De decuius mag zelf kiezen met welke goederen hij zijn beschikbaar deel wil samenstellen Dit heeft grote invloed op de aard van de vordering tot inkorting en vormt daardoor de grootste onvermijdelijke hinderpaal voor een ouder, die het ouderlijk huis als voornaamste vermogensbestanddeel wil overmaken aan één van zijn kinderen. 17 Ook bij de overdracht van een familiebedrijf naar de volgende generatie komt de rechtszekerheid en het behoud van de eenheid van het bedrijf in het gedrang door dit recht op erfgoederen. Om die reden werd reeds herhaaldelijk kritiek geuit en klinken er meer en meer stemmen die pleiten voor de afschaffing van de reserve in natura. 12 R. BARBAIX, De ontdekking van de vermomde schenking. Het Hof van Cassatie bevestigt de klassieke opvatting, T.Not. 2011, , nrs R. DILLEMANS, De erfrechtelijke reserve, Leuven, Uytspruyst, 1960, 46 e.v. en 160 e.v. 14 Cass. 7 juni 1906, Pas. 1906, I, 203; Cass. 10 november 1955, RCJB 1957, 37, noot P. VAN OMMESLAGHE; Rb. Brugge 10 mei 1961, RW , 106; Rb. Veurne 28 januari 1943, T.Not. 1944, J. DU MONGH, Inbreng en inkorting, in W. PINTENS (ed.), De vereffening van de nalatenschap, Antwerpen, Intersentia, 2007, Brussel 25 januari 1972, JT 1972, R. BARBAIX en A. VERBEKE, Kernbegrippen erfrecht en giften, Brugge, Die Keure, 2012, 83, nr

13 1.3.2 Omvang van de reserve 16. Volgens de wet bestaan de reservataire erfgenamen uit de bloedverwanten in neerdalende lijn (artikel BW), de langstlevende echtgenoot (artikel 915bis BW) en, bij ontbreken van bloedverwanten in neerdalende lijn, de erfgenamen in opgaande lijn (artikel 915 BW). 17. Afstammelingen hebben recht op een reserve, wanneer ze in een dienstige graad staan tot de decuius. Dit geldt voor alle kinderen, ongeacht hun afstamming (zowel kinderen geboren binnen het huwelijk, buitenhuwelijkse kinderen als geadopteerde kinderen). De enige vereiste is dat deze afstamming juridisch vaststaat. 18 De omvang van de reserve van de kinderen wordt bepaald door hun aantal. Het Belgisch erfrecht redeneert evenwel "in staken": de reserve hangt af van het aantal kinderen, maar ook de kleinkinderen kunnen in geval van plaatsvervulling aanspraak maken op hun reservatair erfdeel. Laat de decuius één kind na, dan heeft dit kind recht op één tweede van de goederen. Zijn er twee kinderen, dan hebben zij samen recht op twee derden. Drie of meer kinderen hebben samen recht op drie vierden van de nalatenschap (artikel 915 BW). 18. De erfgenamen in opgaande lijn of ascendenten hebben enkel recht op een reserve indien zij ad intestato tot de nalatenschap komen. Dit is het geval wanneer de decuius geen kinderen heeft of deze verwerpen of onwaardig zijn, wanneer de decuius broers of zussen of hun afstammelingen nalaat of wanneer de erflater over de reserve heeft beschikt ten voordelen van de langstlevende echtgenoot of wettelijk samenwonende partner. 19. Tenslotte krijgt ook de langstlevende echtgenoot een reserve. Hier gaat het om een dubbele reserve, waarbij een onderscheid gemaakt moet worden tussen de abstracte en de concrete reserve. De abstracte reserve bestaat uit het vruchtgebruik op de helft van de nalatenschap (artikel 915bis 1 BW) en de concrete reserve is het vruchtgebruik op de gezinswoning en de daarin aanwezige huisraad (artikel 915bis 2 BW). Deze concrete reserve kan nooit ontnomen worden aan de langstlevende echtgenoot, met als gevolg dat hij/zij tot het einde van zijn/haar dagen in de gezinswoning kan blijven wonen. 18 Cass. 27 april 1989, RW ,

14 1.4 Het beschikbaar deel Omvang 20. Wat na de toekenning van de reserve aan de reservataire erfgenamen overblijft, is het beschikbaar deel. Het begrip zegt het zelf: het beschikbaar deel is het deel van het vermogen waarover de decuius naar goeddunken mag beschikken. 21. Indien er afstammelingen zijn, varieert het beschikbaar deel naargelang het aantal afstammelingen. Indien er één kind is, bedraagt het beschikbaar deel één tweede. Indien er twee kinderen zijn, blijft er nog twee derden over voor de erflater om vrij over te beschikken. Indien er drie of meer kinderen zijn, dan is het beschikbaar deel één vierde (artikel 913 BW). 22. Wanneer er geen afstammelingen, maar wel ascendenten zijn, dan hangt de grootte van het beschikbaar deel af van het feit of er ascendenten zijn in beide lijnen of slechts in één lijn. Zijn er ascendenten in beide lijnen dan is het beschikbaar deel beperkt tot de één tweede van de goederen. Wanneer er slechts ascendenten zijn in één lijn bedraagt het beschikbaar deel drie vierden (artikel 915 BW) Inbreng en inkorting bij een overschrijding 23. Oorspronkelijk werd de inbreng ingevoerd met als techniek om de gelijkheid tussen de erfgenamen te herstellen. 19 Als de erflater een gift doet aan één van zijn toekomstige erfgenamen, dan is het mogelijk dat hij dit doet met de achterliggende bedoeling om deze erfgenaam een groter deel toe te kennen dan wat hij normaal uit de erfenis zou bekomen. Dit noemt men een schenking met vrijstelling van inbreng. Een erflater mag schenkingen of legaten toekennen, zolang hij binnen de grenzen van het beschikbaar deel blijft. Als er reservataire erfgenamen zijn, dan zal een schenking onderworpen worden aan de toets van de beschikbaarheid. Dit wil zeggen dat de schenking aangerekend zal worden op het beschikbaar deel, om te controleren of de grenzen van het beschikbaar deel niet werden overschreden. Zo ja zal er kunnen ingekort worden. Deze inkorting gebeurt nooit van 19 Wetsvoorstel (GUY SWENNEN) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek inzake het erfrecht teneinde de inbreng en inkorting niet meer in natura, maar in waarde te bepalen en teneinde het tijdstip van de schenking als uitgangspunt voor de waardebepaling vast te leggen voor zowel roerende als onroerende goederen, Parl.St., Senaat , nr /1 13

15 rechtswege. Om hun reserve terug te krijgen, moeten de reservataire erfgenamen een vordering tot inkorting instellen. De gift wordt dan ingekort, ten belope van het deel dat het beschikbaar deel van de erfenis overschrijdt. 24. De inkorting gebeurt in principe in natura zodra de benadeelde erfgenaam een vordering instelt. Maar op dit principe zijn al zo veel uitzonderingen, dat men zich kan afvragen dat men zich afvragen of de inkorting in natura de uitzondering op de regel van inkorting in waarde is geworden. 25. Soms heeft de erflater met een schenking de bedoeling de toekomstige erfgenaam op voorhand iets te geven wat hij later toch zal krijgen en niet de bedoeling om de gelijkheid tussen erfgenamen te verbreken. In dat geval spreekt men van een schenking als voorschot op erfdeel. De begiftigde zal dan het geschonken goed inbrengen in de nalatenschap. 26. In de regel gebeurt de inbreng bij onroerende goederen steeds in natura (artikel 859 BW). Als het onroerend goed in de tussentijd reeds vervreemd werd, kan een inbreng in waarde gebeuren, namelijk door mindere ontvangst. Bij roerende goederen is deze inbreng door mindere ontvangst echter de regel. 1.5 Afwijken van de reserve 27. De reserve geniet bescherming tegen beschikkingen ten kosteloze titel, zowel de schenkingen als de legaten en contractuele erfstellingen. 20 Via een schenking de reservataire erfgenamen volledig onterven is dus niet mogelijk. Zoals eerder gezegd is onterving slechts mogelijk ten belope van het beschikbaar deel. Gelet op een aantal maatregelen genomen door de Belgische wetgever, is de reserve lang niet meer zo onaantastbaar als vroeger. Er zijn vandaag reeds voldoende manieren en achterpoortjes om de reserve te ontwijken Ten aanzien van de afstammelingen 28. De eerste en sterkste categorie reservatairen zijn de kinderen. Kinderen hebben recht op een voorbehouden deel, dat hen niet kan ontnomen worden door de erflater. Enkel ten belope van het beschikbaar deel kunnen afstammelingen onterfd worden. Door de wet van 20 W. PINTENS, K. VANWINCKELEN en J. DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008,

16 14 mei 1981 kwam er een beperking van de reserve van kinderen, die in samen de langstlevende tot de nalatenschap komen. Hun voorbehouden deel werd beperkt tot de blote eigendom Meerdere huwelijken, ruzies binnen de familie, nieuw samengestelde gezinnen en nog vele andere redenen zullen echter veel mensen aanzetten regel van de wettelijke reserve te proberen omzeilen 22. Er zijn verschillende methoden om dit te realiseren. 30. Om te beginnen mag iedereen doen met zijn vermogen wat hij wil. Niemand kan u beletten om uw vermogen volledig op te gebruiken. Als er dan na uw overlijden niets meer overblijft, zullen de kinderen geen of slechts een beperkte reserve krijgen. Een tweede methode is door middel van een verblijvingsbeding eigen goederen inbrengen in de gemeenschap en zo alles erven in volle eigendom in plaats van in vruchtgebruik. Deze mogelijkheid is wel wettelijk beperkt 23. Als de langstlevende echtgenoot overlijdt, dan herleven de erfrechten van de kinderen. Ten derde is er verkoop of afstand van vermogen op lijfrente. De koper sluit een akkoord met de verkoper om hem levenslang een bepaald bedrag te betalen. Hierbij speelt artikel 918 BW een belangrijke rol. Indien de ouders een goed volledig aan één kind overlaten en de andere kinderen daarmee akkoord gaan, dan kunnen zij deze overdracht later niet meer aanvechten. Op deze manier is kan men toch definitief onterven, mits uitdrukkelijke toestemming. Tot voor kort was de levensverzekering een vierde manier om reservataire erfgenamen gedeeltelijk hun reserve te ontnemen. Maar het Grondwettelijke Hof oordeelde dat spaaren beleggingsproducten vermomd als levensverzekering de reserve niet kunnen aantasten. 24 Als laatste kan verhuizen naar het buitenland soms ook een optie zijn. De plaats van het overlijden of de plaats waar een onroerend goed gelegen is, bepaalt welk erfrecht van toepassing is. In sommige landen krijgen kinderen geen reserve aangezien dit daar niet 21 Wet van 14 mei 1981 tot wijziging van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, BS 27 mei H. CASMAN, Verblijvingsbeding/Verblijvingsbeding onder last, in A. VERBEKE (eds.), Handboek Estate Planning, IV, Vermogensplanning met effect na overlijden: Langstlevende, Gent, Larcier, 2006, GWH 26 juni 2008, nr. 96/

17 bestaat, bijvoorbeeld Engeland. Verhuizen naar Engeland zou dan ook een (weliswaar extreme) manier zijn om de wettelijke reserve te ontlopen Ten aanzien van de langstlevende echtgenoot 31. Als de reserve van de langstlevende echtgenoot overschreden wordt door een schenking of testament, dan ontstaat er een recht van inkorting. Toch zijn er diverse mechanismen ontneming van zowel de concrete als de abstracte reserve, waardoor de reserve van de echtgenoot heel zwak wordt Ten eerste kan de erflater op basis van artikel 915 bis, 3 BW de langstlevende echtgenoot de abstracte reserve ontnemen via een testament. Wel is vereist op de dag van het overlijden een feitelijke scheiding van meer dan zes maanden en de eerststervende moet bij gerechtelijke akte afzonderlijk verblijf vorderen. Na deze vordering mogen de echtgenoten niet opnieuw zijn gaan samenwonen. Ten tweede is het mogelijk bij vonnis de reserve gedeeltelijke te ontnemen (artikel 915 bis, 1 BW en artikel 915 bis, 2, 2 e lid BW). Bij een feitelijke scheiding kan een echtgenoot enkel zijn concrete reserve verliezen, de abstracte reserve kan niet ontnomen worden. Als derde optie is ook een gedeeltelijke ontneming mogelijk in geval van een overspelig kind (artikel 334 ter, 3 e lid BW). In dit geval kan de andere echtgenoot de abstracte reserve ontnemen zowel via een schenking als bij testament Ten aanzien van de ascendenten 33. Het recht op reserve is bij de ascendenten slechts subsidiair van aard. Zij zullen namelijk geen recht op reserve hebben als er kinderen in het spel zijn, als de decuius broers of zussen of diens kinderen nalaat of als de overledene over de reserve heeft beschikt ten voordele van de langstlevende echtgenoot of wettelijk samenwonende partner. 25 R. BARBAIX en A. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, die Keure, 2012, eerste editie,

18 2. HET RESERVATAIR ERFRECHT IN VRAAG GESTELD 2.1 De reserve vandaag Gewijzigde grondslag 34. Vroeger vormde het gezin de hoeksteen van de samenleving. De instandhouding van de maatschappij en van de families was belangrijker dan het individu. Omdat het voortbestaan van de samenleving in grote mate afhankelijk was van een bepaalde familiale organisatie, werd die organisatie dwingendrechtelijk voorgeschreven. Dat daardoor af en toe een individu aan vrijheid moest inboeten, was een noodzakelijk kwaad. In vele rechtsdomeinen neemt het belang van de familie af, maar in het erfrecht valt daar niets van te merken. 35. Het erfrecht wordt beschouwd als een middel om een zekere familiale solidariteit tussen de generaties over de dood heen tot stand te brengen. Ook de reserve is gebaseerd op dit principe van bestaanszekerheid. Ten tijde van de Romeinen geloofde men reeds in een moreel recht om niet onverzorgd achter te blijven, er bestond met andere woorden een verzorgingsplicht. 26 De reserve bezorgde de erfgenaam een zekere levenstandaard en verschafte hen een startkapitaal. Door de spectaculaire stijging van de levensduur is dit vandaag niet meer aan de orde. De gemiddelde leeftijd om te erven is bijna vijftig jaar. 27 Kinderen erven dus op een leeftijd, waarop zij reeds zelf door hard te werken een bepaald vermogen hebben opgebouwd. 36. Door de socio-economische veranderingen is ook de rol van de ouders gewijzigd. In plaats van de familiegoederen doorgeven na hun dood, moeten ze zich vandaag vooral concentreren op het dwingend verzekeren van een goede opvoeding en opleiding voor hun kinderen. 28 De levenstandaard van kinderen vindt niet meer zijn oorsprong in hun erfdeel, maar wel in hun behaalde diploma s. 29 Het enige wat het erfrecht kan bereiken, is een verbetering van de levenstandaard, maar dan meestal op een moment waarop het niet meer nodig is. Ook het uitgebreide erfrecht van de langstlevende ondermijnt de familiale 26 Supra nr.7 : de Romeinse legitima. 27 A., VERBEKE, Hervorming van Belgisch erfrecht, TEP 2011, afl. 1-2, M. PUELINCKX-COENE, Erfrecht. Deel I Openvallen en toewijzing van de nalatenschap, erfovereenkomsten, reserve en inbreng, Mechelen, Kluwer, 2011, M. PUELINCKX-COENE, Pleidooi voor een vernieuwd erfrecht, TPR 1992,

19 solidariteit. Indien de erflater een langstlevende nalaat, moeten de kinderen zich (voorlopig) tevreden stellen met een reserve in blote eigendom. Kinderen kunnen pas een reserveaanspraak in volle eigendom laten gelden bij het overlijden van de langstlevende ouder, met als gevolg dat kinderen in dat geval op een nog veel latere leeftijd erven. 37. In de rechtsleer wordt de reserve een forfetair en blind kanon genoemd, dat geen rekening houdt met de concrete toestand van een familie. 30 De reserve geeft bepaalde erfgenamen een forfetaire aanspraak op het vermogen van de decuius, ongeacht in welke omstandigheden deze erfgenamen zich bevinden. Noch de reële behoefte van de reservatair, noch de daadwerkelijke bijdrage tot de opbouw van het vermogen spelen een rol bij het opeisen van de reservataire aanspraak. 31 Ouders zijn verplicht te investeren in een goeie opvoeding en opleiding voor hun kinderen. Een dwingende erfaanspraak op de nalatenschap voor de kinderen vormt een onderdeel van deze ouderlijke plicht en moet kunnen worden aangepast aan de reële noden van de kinderen. Indien in hoofde van de kinderen die behoefte niet bestaat, is er geen enkele reden om in een dwingend erfrecht te voorzien. 32 Bestaat er wel noodzaak aan een erfrecht omdat sommige erfgenamen voor hun onderhoud afhankelijk waren van de decuius, dan kan dit even goed opgelost worden door onderhoudsvorderingen ten aanzien van de nalatenschap Nood aan verandering 38. Het dwingend erfrecht heeft nood aan fundamentele veranderingen. Met moet zich afvragen welke belangen men wil realiseren en in welke mate deze belangen vandaag nog relevant zijn. De reserveregeling is een afweging van twee conflicterende belangen: enerzijds de bescherming van de rechtmatige aanspraken van sommige nauwe verwanten en anderzijds het principe van testeervrijheid. Deze vrijheid (liberté) werd door de opstellers van de Code Civil minstens even belangrijk geacht als de reserveregeling (egalité). 33 Maar daar wringt nu net het schoentje: onze wetgeving inzake het erfrecht werd opgesteld ten tijde van Napoleon en is dus achterhaald. Hoog tijd dus voor een globale modernisering van 30 A. VERBEKE, Hervorming van Belgisch erfrecht, TEP 2011, afl. 1-2, R. BARBAIX en A. VERBEKE, Beginselen erfrecht, Brugge, Die Keure, 2012, eerste editie, 82, nr Zie ook: A. VERBEKE, De legitieme ontbloot of dood? Leve de echtgenoot, TPR 2000, F. STEVENS, De reserve in historisch perspectief, in K.F.B.N. (ed.), De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld, Dl. II Belgisch recht, Brussel, Bruylant, 1997,

20 ons erfrecht en familiaal vermogensrecht, dat oog heeft voor de nieuwe maatschappelijke werkelijkheid. Daar wordt in rechtsleer meermaals voor gepleit Ook het grote aantal ruzies omtrent erfenissen versterken de nood aan verandering. Uit een enquête van De Tijd- bijlage Netto op 9 juni 2007 blijkt dat 40% van mensen die ooit al een erfenis hebben ontvangen, daarover ruzie hadden of nog steeds hebben met andere erfgenamen. Daarenboven leidt dit in 6 van de 10 gevallen tot een definitieve verbreking van de familiebanden. 35 Uit een ander onderzoek door familietherapeute Else-Marie van den Eerenbeemt kon worden vastgesteld dat in een kwart van de families een erfenisverdeling tot ruzie of zelfs een breuk leidt. 36 Men mag niet vergeten veel ruzies uitgepraat worden, maar wel een blijvende onderhuidse wrijving veroorzaakt. Rekening houdend met deze laatste betwistingen, bovenop de cijfers bekomen uit de enquête, kan men duidelijk stellen dat erfenissen een oorzaak is van verzuring tussen een groot aantal mensen in onze samenleving. 40. Tegenstanders zijn van mening dat niet de erfenissen de oorzaak zijn van de vele ruzies, maar wel sluimerende opgekropte wrevel tussen familieleden, die onvermijdelijk aan de oppervlakte komt bij de verdeling van een erfenis. Hoewel ze niet volledig ongelijk hebben, zijn er Mevrouw van den Eerenbeemt nog andere verklaringen voor de vechterfenissen in ons land: mondigere burgers, een stijgend aantal hersamengestelde gezinnen, lossere familiebanden, de verruwing van onze samenleving en de afwezigheid van een testament De erfeniscoach 41. Zoals gezegd in de rechtsleer leidt een erfenis in veel gevallen tot ruzie en in extremis tot blijvende familievetes. Dat heeft vaak niets te maken met hebberigheid, maar alles met onverwerkte gevoelens. In Nederland is een nieuwe manier op de markt gekomen om te vermijden dat deze opgekropte gevoelens een negatieve rol zouden spelen bij een 34 R. BARBAIX, Het erfrecht in woelige wateren: crisis en opportuniteit, TEP 2011, ; W. PINTENS, Pleidooi voor een globale hervorming van het erfrecht in W. PINTENS et al., Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 365 e.v.; A. VERBEKE, Hervorming van Belgisch erfrecht, TEP 2011, 3-13; A. VERBEKE, To reserve or not to reserve, TEP 2013, 3-14;

21 erfenisverdeling: de erfeniscoach of nalatenschapscoach. 37 Toch heerst een groot onbegrip: men begrijpt niet hoe het zo uit de hand kan lopen. 42. Enerzijds zijn er de krachtige psychologische en emotionele factoren die een rol spelen bij de financiële en stoffelijke afwikkeling van een overlijden. Als de emoties bij de verdeling van de erfenis de bovenhand halen, wordt het moeilijk om er nog onderling uit te komen. De dood van een ouder of ander familielid is een ingrijpende gebeurtenis dat wordt door iedereen persoonlijk op zijn eigen manier verwerkt. Het rouwproces op zich is al moeilijk genoeg. Laat staan dat men dit emotioneel proces moet combineren met iets rationeel zoals de verdeling van de spullen. Dit resulteert onvermijdelijk in spanningen en ruzie. 38 Wanneer iemand al jaren het buitenbeentje van de familie is en daarnaast ook het minst wordt toebedeeld bij de verdeling van de nalatenschap, dan zal dit voor die persoon klinken als een extra bevestiging van zijn positie als buitenstaander. Nog maar eens met de neus op de feiten gedrukt worden. Hoewel de andere familieleden van mening zijn dat dit gezien de situatie onmogelijk aankwam als een verrassing, mag men niet vergeten dat rationeel weten en met heel hart en ziel aanvaarden twee heel verschillende dingen zijn. 43. Anderzijds valt het te betreuren dat erfenissen vaak het perfecte forum zijn voor machtspelletjes tussen mensen die reeds een moeizame relatie hadden. Hierbij gaat het niet om de goederen zelf, maar om de machtspositie dat gepaard gaat met het verkrijgen van de goederen. Wie wint, wie krijgt het meeste, wie verliest en wie moet toegeven? 44. Het eerste grote voordeel van coaching is dat mensen zich niet blauw moeten betalen aan dure advocaten. Daar komt bij dat men vlugger geneigd zal zijn naar een erfeniscoach te stappen in plaats van naar een officiële hulpverlener. Ten derde wordt een coach beschouwd als een positieve stem die mensen motiveert een mooi resultaat te behalen. De laatste en grootste troef van een nalatenschapcoach is zijn onpartijdigheid. 45. Deze nieuwe en positieve trend is jammer genoeg niet in alle situaties het ideale reddingsmiddel. In al te diepe en aanslepende conflicten zal de erfeniscoach geen soelaas bieden. De taak van een coach is de familieleden begeleiden en bemiddelen bij de zoektocht Artikel Ruzie om de erfenis: de erfeniscoach in Plus Woman Magazine januari 2010: 20

22 naar een passende oplossing. Maar dit vergt in de eerste plaats van de betrokkenen zelf enige intentie om samen tot een oplossing te komen. Ook Maartje van Hazendonk 39 leert uit de praktijk dat het niet altijd lukt. Sommige erfgenamen zijn koppig en blijven liever boos op elkaar. 46. Na enig onderzoek kwam ik tot de vaststelling dat België deze functie nog niet kent. Gezien het aantal erfenisruzies ook in ons land alsmaar blijft stijgen, zou het doortrekken van deze Nederlandse trend naar België ongetwijfelde dezelfde positieve invloed hebben op de praktijk van het familiaal vermogensrecht. 2.2 De reserve herbekeken Behouden of afschaffen? 47. Uit een enquête van eind vorige eeuw bleek dat de meerderheid van de bevolking (88%) de reserve wil behouden. 40 De voorstanders argumenteren dat de reserve bijdraagt tot de bescherming van de kinderen tegen eventuele ondoordachte reacties van ouders of tyrannie van de erflater. Anderen leggen de nadruk op de maatschappelijke functie van het principe, namelijk de familiale band en solidariteit tussen erfgenamen. Ook omwille van het argument van de rechtstraditie kan men voorstander zijn van het behoud van de reserve. Nog anderen zien de reserve dan weer als een wettelijke bescherming tegen erfenisbejaging en onderdrukzetting. 48. Recent wordt echter meer en meer kritiek geuit tegen het behoud van de reserve, onder meer in het parlement. 41 Enerzijds wijzen tegenstanders erop dat de reserve de individuele beschikkingsvrijheid van de erflater schendt. Nochtans geniet het recht op eigendom op grond van artikel 1 van het Eerste Protocol van het EVRM bescherming als een grondrecht. Een inbreuk op een grondrecht wordt enkel toegestaan als er een verantwoorde wettelijke grondslag voor 39 Maartje Van Hazendonk was de eerste die zich in 2008 in Nederland vestigde als nalatenschapcoach. Dit bleek een gat in de markt, want vijf jaar later er reeds een tiental in Nederland. Zie ook: 40 J. VAN HOUTTE, G. FRANSSEN en W. V. WAMBEKE, De sociale betekenis van de erfrechtelijke reserve, in K.F.B.N. (ed.), De erfrechtelijke reserve in vraag gesteld, Dl. II Belgisch recht, Bruylant, 1997, W. PINTENS, Pleidooi voor een globale hervorming van het erfrecht» in W. PINTENS et al., Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia,

23 bestaat. Zelfs als zulke grondslag aanwezig is, moet de inbreuk nog altijd beperkt worden tot het minimum dat nodig is om het legitieme doel te bereiken. Voor de reserve van afstammelingen is de grondslag bloedverwantschap onvoldoende verantwoord. Het feit dat dit criterium de proportionaliteitstoets niet overleeft, is het beste bewijs daarvan. Welk deel moet je immers geven aan een afstammeling om de grondslag van bloedverwantschap te realiseren? 42 Anderzijds moet men zich de vraag stellen of het gezien de socio-economische veranderingen nog verantwoord is de erfrechtelijke reserve te behouden. De tijden zijn veranderd: de huidige maatschappij wordt gekenmerkt door meer en meer echtscheidingen, kinderen die elk contact verbreken met hun ouders, nieuw samengestelde gezinnen. 49. Heeft de reserve nog een daadwerkelijk nut? De bewering dat de reserve een middel zou zijn om de familievrede te bewaren, lijkt niet meer gegrond. Eerder het tegenovergestelde is waar. De regeling die ouders treffen tijdens hun leven moet altijd in overeenstemming zijn met de reservataire bescherming. Elke aantasting kan aangevochten worden. Dus men zou kunnen stellen dat de reserve eerder de grootste oorzaak is van de vele erfenisconflicten. Onder andere M. COENE is mijns inziens terecht van oordeel dat de afschaffing van de reserve ons erfrecht ten zeerste zou vereenvoudigen. 43 De talrijke familievetes gecreëerd door de reserve, kunnen vermeden worden en ouderlijke schikkingen zouden vergemakkelijkt worden. 50. GUY SWENNEN bood in zijn wetsvoorstel een compromis aan. 44 Hij stelde voor om het beschikbaar deel vast te leggen op één tweede ongeacht het aantal kinderen, gecombineerd met een afschaffing van de ascendentenreserve. In de huidige samenleving bestaat immers niet meer de nood om de goederen zoveel mogelijk binnen de familie te houden. Zijn idee sluit aan bij de vele nieuwe samenlevingsvormen (buiten het huwelijk) van onze moderne maatschappij. Naar alle waarschijnlijkheid zal SWENNEN zijn inspiratie hebben gevonden in Nederland. De Nederlandse wetgever in 2003 heeft de erfrechtelijke reserve (daar genaamd: de legitieme portie) verminderd en vastgelegd op een onverandelijk deel van één tweede 42 A. VERBEKE, To reserve or not to reserve, TEP 2013, M. PUELINCKX-COENE, Pleidooi voor een vernieuwd erfrecht, TPR 1992, Wetsvoorstel (Guy Swennen) houdende de wijziging van het Burgerlijk Wetboek inzake het beschikbaar deel der goederen, 6 november

24 van de nalatenschap. De grootte van het beschikbaar deel is daar losgetrokken van het aantal kinderen van de erflater Rechtsvergelijking A. Reserve in het buitenland 51. Allereerst valt het dat België nog het enigste Europese land is dat een ascendentenreserve kent. Om die reden werd al meermaals gepleit om deze af te schaffen Daarnaast is de reserve van de afstammelingen in België ook veel groter qua omvang dan in andere Europese rechtstelsels. Voornamelijk in de situatie waarin er drie of meer kinderen zijn, houdt dit een heel grote beperking in van de testeervrijheid. In de meeste Europese rechtsstelsels werd een betere afweging gemaakt tussen de reserve en de testeervrijheid. Onder andere in Duitsland, Hongarije, Griekenland en Zweden ligt de reserve onveranderlijk vast op de één tweede van het erfdeel ab intestato. Denemarken en Noorwegen daarentegen hebben gekozen om een limiet op te reserve in te voeren. 46 B. Alternatieven in het buitenland 53. Een volledige afschaffing van de reserve is niet haalbaar. Het wegvallen van de reserve zou wel probleemloos kunnen worden opgevangen door andere rechtsfiguren. Het bewijs hiervoor kan in het buitenland gevonden worden. 54. De Nederlandse wetgever kent geen reserve toe aan de langstlevende, maar erkent wel dat er op de decuius een natuurlijke verbintenis rust tot verzorging van zijn echtgenoot. 47 Zoals gezegd heeft de wetgever in Nederland ook de reserve verlaagd naar een vast deel van één tweede. Tot zover heeft deze wijziging nog niet tot bijkomende problemen of spanningen geleid. Nederland kan eventueel een inspiratiebron zijn voor de hervorming van het Belgisch erfrecht. 55. In Engeland is men definitief afgestapt van de reserve en overgeschakeld naar een systeem waarbij de rechter family provisions kan toekennen. Dit zijn vorderingen tot 45 Voor een uitgebreide bespreking: infra nrs W. PINTENS, Pleidooi voor een globale hervorming van het erfrecht in W. PINTENS et al., Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, Hoge raad, 30 november 1945, NJ 1946,

25 levensonderhoud kan toekennen in geval van behoeftigheid. Een erfgenaam, of een maîtresse die gewoon afhankelijk was van de overledene, een claim leggen op de nalatenschap voor zoveel als nodig om de verantwoorde grondslag van behoefte, verzorging of geleverde bijdrage te voldoen. Dit systeem slaagt wel voor de proportionaliteitstoets. De testamentaire vrijheid had hier reeds in de zeventiende eeuw gezorgd voor een volledige verdwijning van de gewoonterechtelijke reserve Ook in Canada werden beperkingen opgelegd aan de absolute testeervrijheid. Daar werd gekozen voor een compromis tussen de continentale reserve en de family provisions Afschaffen van de ascendentenreserve 57. De ascendentenreserve vormt een geval apart. Hoewel men van mening is dat een afschaffing van de erfrechtelijke reserve niet haalbaar is, lijkt er wel een consensus te bestaan deze ascendentenreserve in België definitief af te schaffen. 50 Argumenten hiervoor zijn dat nergens anders ter wereld de ascendenten een voorbehouden erfdeel krijgen en gelet op de mogelijkheden om ervan af te wijken, staat ook in ons land de ascendentenreserve heel zwak Op 23 april 2004 werd door GEERT BOURGEOIS reeds een wetsvoorstel ingediend om het voorbehouden erfdeel of de reserve van de ouders van personen die overlijden zonder kinderen af te schaffen. 52 Allereerst wijst BOURGEOIS op verzwakking van het familiaal en maatschappelijk weefsel waarin onze kinderen opgroeien en waarin mensen dag aan dag relaties met elkaar opbouwen. Daarnaast behelst volgens hem behelst de term gezin veel meer dan alleen maar een getrouwd koppel met kinderen. Dit blijkt uit de volgende passage van het voorstel: 48 R. DILLEMANS, Beginselen van Belgisch privaatrecht VI, Erfrecht deel I: Toewijzing van de nalatenschap, Gent, Story-Scientia, 1984, 24, nr W. PINTENS, Enkele bedenkingen over het erfrecht en de erfrechtelijke reserve in rechtsvergelijkend perspectief, in W. PINTENS en B. VAN DER MEERSCH, (ed.), Vereffening-verdeling van de nalatenschap, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 1993, W. PINTENS, Is ons familiaal vermogensrecht nog bij de tijd?, RW , 53 ; A. VERBEKE, To reserve or not to reserve, TEP 2013, Op grond van art. 915, tweede lid, BW wordt de ascendentenreserve niet beschermd tegen giften aan de langstlevende echtgenoot en de langstlevende wettelijk samenwonende. 52 Wetsvoorstel (G. BOURGEOIS) tot opheffing van het voorbehouden erfdeel van bloedverwanten in opgaande lijn, Parl.St. Kamer , nr. 51K1044/

26 Een gezin slaat dus niet alleen op gehuwde koppels met of zonder kinderen, maar ook op wettelijk of feitelijk samenwonenden met of zonder kinderen, op alleenstaanden met kinderen en zelfs op personen die zorg dragen voor inwonende familieleden, pleeg- of zorgkinderen Op grond van artikel 915 BW kan echter een ongehuwde erflater zonder kinderen zijn ouders en verdere bloedverwanten in opgaande lijn niet onterven. Hij of zij kan slechts over de helft of drie vierden (afhankelijk van het feit of beide ouders nog in leven zijn of slechts één van de ouders) van zijn nalatenschap beschikken. Indien de erflater reeds jaren feitelijk samenwoont met een partner of met een derde, kan hij of zij slechts dit resterende gedeelte bij testament of bij schenking overdragen aan deze partner of derde. Volgens BOURGEOIS strookt dit niet met de algemene gedachtegang van de meerderheid van de bevolking, voor wie de zorg om de partner en de relatie die samen met deze partner werd opgebouwd, primeert. 60. Vanuit maatschappelijk oogpunt is dit naar mijn mening een nuttig en haalbaar wetsvoorstel. Dit zou als gevolg hebben dat een ongehuwde persoon zonder kinderen bij schenking en testament volledig vrij mag beschikken over zijn volledige vermogen. Hij kan dus zijn samenwonende partner of eender welke derde begunstigen. Maakt de erflater geen testament, dan blijft het erfrecht van de ouders behouden, aangezien dit wetsvoorstel geen wijziging inhoudt van de ordes der rechtsopvolging. 61. Dit wetsvoorstel is echter nooit wet geworden, waardoor de ascendentenreserve nog steeds onderdeel is van ons Belgisch erfrecht. 54 Naar aanleiding van de aangekondigde hervormingen in zal een groot deel van de rechtsleer hopen op de langverwachte afschaffing van deze reserve. 53 Wetsvoorstel (G. BOURGEOIS) tot opheffing van het voorbehouden erfdeel van bloedverwanten in opgaande lijn, Parl.St. Kamer , nr. 51K1044/ Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door mevrouw SABIEN LAHAYE-BATTHEU over het wetsvoorstel tot opheffing van het voorbehouden erfdeel van de bloedverwanten in opgaande lijn, Parl.St. Kamer , nr. 51K1044/ Beleidsnota turtelboom 25