De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed. Paper CDA Talentakademie

Transcriptie

1 De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Paper CDA Talentakademie Auteur: Wendy Kits Mentor: Rob Welten, Burgemeester gemeente Borne Datum: 19 mei 2016

2 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed 2 Inhoudsopgave 1. Inleiding De gemeentelijke overheid binnen de samenleving CDA gedachtegoed Publieke gerechtigheid Gespreide verantwoordelijkheid Solidariteit Rentmeesterschap Samenvatting en conclusie Literatuurlijst... 11

3 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed 3 1. Inleiding Gemeentelijke organisaties zijn aan het veranderen. Door veranderingen in de samenleving (van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij), door veranderingen in taakomvang (gemeenten krijgen meer taken om decentraal uit te voeren), door het Rijk opgelegde samenwerkingsstructuren ( gemeenten, RUD, afschaffen WGR+, Veiligheidsregio s, etc) en door de constante zoektocht naar optimalisatie van dienstverlening worden gemeenten gedwongen kritisch naar hun eigen organisatie te kijken. De inrichting van de gemeentelijke organisatie bepaalt immers de wijze van dienstverlening, de wijze van uitvoering en is bepalend voor de resultaten. Dit is een proces dat mij mateloos interesseert. Als bestuurskundige, maar ook als raadslid namens het CDA. Des te intrigerender vind ik het dat het CDA hier nog geen duidelijk verhaal bij heeft. Dat is opmerkelijk te noemen als je nagaat dat er vanuit Den Haag bijvoorbeeld, wel wordt gedebatteerd over de Wet Gemeenschappelijke Regelingen, de vorming van Veiligheidsregio s, afschaffen van WGR+-statussen of over gemeenten. Een visie van het CDA op elk van deze onderwerpen, waarbij een toets op het gedachtegoed plaatsvindt, zou een logisch vervolg zijn. Het zou lokale raadsleden kunnen ondersteunen in het bepalen van standpunten over samenwerking met andere gemeenten, uitbesteden of aanbesteden van diensten. Omdat het voor de paper te ver voert om een gehele visie op de inrichting van gemeenten uit te werken, beperk ik me tot een zienswijze op de regisserende gemeente. Dit omdat binnen de gemeente Borne, waar ik raadslid ben, processen in gang zijn gezet om de overstap te maken naar een regisserende gemeente. Een regisserende gemeente wordt hierbij omschreven als 1 : Een gemeentelijke organisatie waarbij de uitvoering van taken grotendeels in het hart van de samenleving bij partners of inwoners plaatsvindt. Zodat de gemeente zich kan richten op regisseren, besturen en verbinden. 1 Hoewel in geen van de documenten van de gemeente expliciet een definitie van regisserende gemeente is opgenomen, staat wel in verschillende documenten uitgewerkt wat de gemeente verstaat onder de regisserende gemeente.

4 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed 4 In Borne wordt dit vooral als middel gezien om als gemeente meer midden in de samenleving te staan en initiatieven uit de samenleving beter te faciliteren. Door bewust de keuze te maken niet alle taken zelf uit te voeren, kan er een stevige basis ontstaan om de toenemende taken die het Rijk aan gemeenten toedeelt het hoofd te bieden. Gemeenten geven ieder zelf hun invulling aan hun organisatie en de mate waarin verbinding met de samenleving wordt gezocht. Ik ben benieuwd of de regisserende gemeente, zoals de gemeente Borne die voorstaat, past binnen het CDA-gedachtegoed. Vandaar dat ik de volgende vraag aan de orde stel: Is de regisserende gemeente vanuit het CDA-gedachtegoed een prima oplossing om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden? In hoofdstuk 2 zal ik de visie van het CDA op de samenleving en de overheid behandelen. In hoofdstuk 3 zal ik de vier principes van het CDA-gedachtegoed aan de orde stellen. Aan de hand van de reacties van de burgemeesters en hoogleraar (verder genoemd respondenten) die ik hierover heb gesproken zal ik bekijken of de regisserende gemeente past binnen het gedachtegoed van het CDA. In hoofdstuk 4 zullen de conclusies worden getrokken en een antwoord op de vraagstelling worden gegeven.

5 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed 5 2. De gemeentelijke overheid binnen de samenleving Het CDA heeft een duidelijke visie op de samenleving, waarbij uitgangspunt is dat de kracht van de samenleving moet worden opgezocht 2. Binnen het CDA heerst de overtuiging dat initiatieven en organisaties van burgers een cruciale bijdrage leveren aan de samenleving. Er wordt daarbij verder gekeken dan alleen het eigen belang van de organisatie of het initiatief. Het CDA stimuleert deze kracht, waardoor vliegwieleffecten kunnen ontstaan. Hierbij is vooral het principe van publieke gerechtigheid van belang. Wat inhoudt dat we publieke voorwaarden moeten scheppen zodat mensen in staat worden gesteld hun verantwoordelijkheid te nemen en zichzelf te ontplooien. De overheid zal terughoudend moeten optreden en verantwoordelijkheden van deze verbanden moeten respecteren en waarderen. Vanuit deze visie op de samenleving is ook te destilleren wat de visie van het CDA op de overheid, en haar organisatie is. Allereerst is het belangrijk om aan te geven dat maatschappelijke organisaties niet gezien worden als verlengstuk van de overheid. De overheid zou zich dan dus ook niet moeten bezig houden met de werkzaamheden en inrichting van die organisaties. Wel dient de overheid de potentiële meerwaarde van maatschappelijke organisaties te erkennen en indien nodig te ondersteunen. Met de regisserende gemeente wordt dat juist beoogd te doen. Er wordt per beleidsveld bekeken wat er al in de samenleving heerst aan initiatieven, samenwerkingen of bedrijvigheid om vervolgens te bezien of overheidstaken door deze verbanden kunnen worden uitgevoerd. Deze bestuursvorm komt hiermee direct tegemoet aan de regeringswens tot het terugdringen van de bestuursobesitas. 3 2 Op zoek naar de kracht van de samenleving, CDA WI en Waardevast.Over de uitgangspunten van het CDA, CDA WI, p.11 3 In de regeringsverklaring spreekt premier Mark Rutte over bestuursobesitatas. Waarbij wordt gepleit voor een kleine en krachtige overheid die toe kan met minder belastinggeld, minder regels en minder ambtenaren en bestuurders. (bron: gezonde gemeenten: slimme verbindingen. Een beschouwing naar aanleiding van het VNG Jaarcongres 2011, 7 en 8 juni in de Achterhoek. door Bas Denters en Herman Kaiser)

6 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed 6 3. CDA gedachtegoed In dit hoofdstuk zal per uitgangspunt van het CDA-gedachtegoed bekeken worden of de regisserende gemeente daar binnen past. Vervolgens zal een aantal reacties uit de praktijk worden verwoord. Waarna een korte conclusie volgt. 3.1 Publieke gerechtigheid ruimte laten voor de samenleving 4 Lokale CDA ers moeten zorgen dat er ruimte blijft voor de samenleving om zichzelf te ontplooien zodat deze haar verantwoordelijkheid kan nemen. Dit betekent enerzijds dat als er initiatieven zijn vanuit de samenleving, de samenleving de kans moet krijgen om deze initiatieven verder te ontwikkelen. Anderzijds betekent publieke gerechtigheid dat als gemeenten hun taken anders willen organiseren (bijv uitbesteding, aanbesteding) goed gekeken moet worden wat dit betekent voor de samenleving. Binnen publieke gerechtigheid mag je er als burger van uit gaan dat ook als taken op afstand georganiseerd zijn, deze taken rechtmatig uitgevoerd worden en dat hierop wordt toegezien. Hoe wordt dan nu vanuit de praktijk tegen de invulling van dit principe aangekeken? Door een van de respondenten wordt aangegeven dat een regisserende gemeente een goede manier is om de toenemende aantal gemeentelijke taken op te pakken. Mits je heldere kaders meegeeft. De samenleving moeten we betrekken bij keuzes die we maken. Het gemeentebestuur zal altijd een rol blijven spelen. Het gaat erom hoe je je als gemeentebestuur gaat positioneren en legitimeren. Je zult met het maatschappelijk middenveld in gesprek moeten gaan over de aanpak van gemeenschappelijke taken en over de kaders waarbinnen de gemeente en haar verbanden zich gaan begeven. Pas op, zegt een andere respondent, dat het geen lege huls wordt. Soms kan juist het gewicht van de gemeente een rol spelen als er tot belangrijke besluiten moeten worden overgegaan. De gemeente moet aan de samenleving duidelijk maken welke rol zij wil en kan spelen. Er zal een gedragen maatschappelijke agenda moeten komen. De overheid heeft middelen (kennis, netwerk, instrumenten) om maatschappelijke problemen het hoofd te bieden en zal faciliterend moeten optreden. Ook de derde respondent geeft zijn bedenkingen. De sturing op de netwerksamenleving kan wegvallen als er geen hiërarchische relatie meer is. Het kan lastig worden om regels te handhaven danwel regie te houden in dit geval. Wat de controlerende rol van de gemeenteraad erg ingewikkeld kan maken. Daarbij, als taken aan de maatschappij worden overgelaten, wordt de wijze waarop burgers de gemeenteraad kunnen aanspreken ook steeds diffuser. Concluderend kan worden gesteld dat vanuit het principe van publieke gerechtigheid niet alle respondenten meteen enthousiast zijn over de effectiviteit van de regisserende gemeente. Hoewel de regisserende gemeente een prima manier is om taken met de samenleving op te pakken, zijn niet op voorhand alle taken geschikt om aan de samenleving over te laten. Het past wel binnen publieke gerechtigheid waarbij de gemeente zich zal moeten blijven richten op die taken die de samenleving niet zelf kan oplossen. Door het stellen van de juiste kaders zal per vraagstuk bekeken moeten worden of de gemeente hier zelf haar rol in dient te houden of dat het aan het maatschappelijk middenveld kan worden overgelaten. 4 Bron: Het CDA-gedachtegoed, een praktische handreiking voor lokale en provinciale CDA-politici, p.21

7 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Gespreide verantwoordelijkheid Als een bestuurder van mening is dat de politiek zich met een probleem moet bezighouden, is het nog niet zo dat de overheid het probleem moet oplossen. 5 Binnen het CDA heerst de overtuiging dat de verantwoordelijkheid voor de oplossing van het probleem prima bij de samenleving kan worden neergelegd. Het CDA gelooft dat door stimulering en facilitering de samenleving kan delen in de verantwoordelijkheid voor diezelfde samenleving. Daar hoort niet een sterke aansturing door een orgaan bij, maar juist betrokkenheid als de samenleving de verantwoordelijkheid niet neemt of kan nemen. Maar hoe zit dat in de praktijk? Kan binnen het principe van de gespreide verantwoordelijkheid de regisserende gemeente bijdragen? Een respondent geeft aan dat politici te makkelijk denken dat de samenleving niks kan. De samenleving kan wel degelijk wat, en ook heel veel. Alleen heeft de overheid te lang de samenleving zaken uit handen genomen, waardoor het nu niet meer zo makkelijk terug gegeven kan worden. Dit moet met beleid gebeuren. Als andere organisaties beter zijn in de uitvoering van bepaalde taken, dan is het zelfs goed dat zij die taken van de gemeente overneemt. Hier dienen wel gezonde dienstverleningsovereenkomsten aan ten grondslag te liggen. De regisserende gemeente past dus zeker binnen dit principe. Binnen gespreide verantwoordelijkheid, is het wel nodig dat duidelijk wordt waar de grens ligt, zegt een andere respondent. Hij is zelf geen voorstander om op voorhand een regisserende gemeente te worden. Het moet namelijk geen doel zijn, maar kan wel een gevolg zijn. Duidelijk moet in ieder geval zijn welke rol de overheid wil. Een terugtrekkende beweging kan goed zijn, maar de gemeente heeft ook middelen om problemen het hoofd te bieden. Initiatieven uit de samenleving zouden we hiermee kunnen faciliteren. Daarnaast is het altijd en immer zo dat als mensen tussen wal en schip dreigen te vallen, de gemeente verantwoordelijk is om hier voor zorg te dragen. Met de juiste afwegingen draagt de regisserende gemeente bij aan gespreide verantwoordelijkheid. Weer een andere respondent geeft aan dat de samenleving tot veel meer in staat is, dan politici neigen te denken. Soms wordt de politieke druk ook zo groot, dat je als overheid wel moet handelen. Dit wordt van de overheid dan verwacht door de samenleving. Binnen dit kader is het vooral belangrijk dat de overheid dan niet blijft kijken naar dat wat ze aan dienstverlening wil geven aan haar burgers, maar juist aandacht geeft aan de ambities en mogelijkheden van burgers 6. Voor de regisserende gemeente staat gespreide verantwoordelijkheid eigenlijk voorop. Dit wordt ook door de respondenten onderkent. Wel dient de gemeente goede afspraken te maken om de verantwoordelijkheid te delen. Het blijft zaak dat de regisserende gemeente goed zicht blijft houden op al haar verbonden partijen. Dit zodat ze een faciliterende of verbindende rol kan spelen als dat nodig is, maar ook om te zorgen dat een ieder binnen de samenleving de nodige ondersteuning krijgt. De regisserende gemeente moet geen doel worden, maar een middel zijn om gespreide verantwoordelijkheid te realiseren. 5 Bron: Het CDA-gedachtegoed, een praktische handreiking voor lokale en provinciale CDA-politici, p25 6 Bron: Gezonden gemeenten: slimme verbindingen. Een beschouwing naar aanleiding van het VNG Jaarcongres 2011, 7 en 8 juni in de Achterhoek. Bas Denters en Herman Kaiser.

8 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Solidariteit Solidair zijn met de een betekent dat je niet solidair bent met de ander 7. Een mooie contradictie die solidariteit met zich mee brengt. Bovenal betekent solidariteit binnen het CDA dat we oog hebben voor elkaar. Binnen de gemeente wordt hier invulling aan gegeven door de stelling dat niemand tussen wal en schip mag vallen. Vanuit de gedachte van de regisserende gemeente houdt dit in dat als de gemeente taken op afstand organiseert, zij immer oog dient te hebben voor degene die niet binnen dat netwerk geholpen kan worden. Een respondent meent dat bij een regisserende gemeente het risico eerder aanwezig is dat mensen zonder vangnet toch buiten de boot vallen. Dit baseert hij op de gedachte dat de regisserende gemeente uit gaat van aanwezige netwerken. Als de regisserende gemeente zelf zodanig slank is georganiseerd, kan het zijn dat mensen zonder netwerk niet opgemerkt worden. Zij vergaan eerder in een sociaal isolement. De tweede respondent geeft aan dat binnen solidariteit vooral betrokkenheid belangrijk is bij het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Door mensen actief te betrekken kan er draagvlak gecreëerd worden. Het is niet zo dat dit binnen de regisserende gemeente nu eerder of beter bereikt kan worden. De derde respondent geeft een andere invulling aan het solidariteitsprincipe. Hij geeft aan dat solidariteit betekent dat iedereen een keer aan de beurt komt, ook bij negatieve projecten (bijv NIMBY). Politici zouden zich moeten richten op het maken van procedurele, financiële en inhoudelijke randvoorwaarden, zo wordt het wij-zij denken wellicht tegengegaan. Door het stellen van deze kaders vooraf, is het voor de samenleving makkelijker om ook lastige zaken op te pakken en te verdelen. Hij stelt bijvoorbeeld dat gemiddeld genomen 5 keer per 10 jaar zich een NIMBY-project voordoet in een gemeente. Als vooraf kaders zijn gesteld hoe tot besluitvorming wordt gekomen, dan is het voor de samenleving duidelijk dat iedereen een keer aan de beurt is. Er wordt een ander gesprek in gang gezet. Namelijk geen dwingende, maar een ontvankelijke. Er moet meer vertrouwen aan de samenleving worden gegeven. Concluderend kan je stellen dat vanuit de solidariteitsgedachte de regisserende gemeente een goede rol kan spelen. Wel blijft het cruciaal om in de gaten te houden dat niet iedereen in de samenleving in netwerken georganiseerd is, terwijl de regisserende gemeente daar wel van uit gaat. Want hoe houd je goed zicht op een juiste verbinding met de samenleving als je die verbinding hebt uitbesteedt? Aan de andere kant kan de lokale binding hierdoor juist weer versterkt worden doordat taken worden overgenomen door partijen die hier beter mee om kunnen gaan en een hoger serviceniveau kunnen bieden aan de samenleving. Binnen de regisserende gemeente zal aantoonbaar moeten worden dat er aandacht is voor een ieder in de samenleving en er binnen de maatschappij niemand tussen wal en schip zal vallen. 7 Bron: Het CDA-gedachtegoed, een praktische handreiking voor lokale en provinciale CDA-politici, p24

9 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Rentmeesterschap We moeten de samenleving zodanig achterlaten, dat die ook voor onze achterkleinkinderen als waardevol kan worden beschouwd. 8 Rentmeesterschap is meer dan duurzaamheid, of aandacht geven aan het milieu. Rentmeesterschap is de wereld inclusief haar maatschappelijke verbanden - een stukje beter achter laten dan dat we het hebben aangetroffen. De regisserende gemeente zal er voor moeten zorgdragen dat als zij taken uitbesteedt, er structuren en verbanden ontstaan die ook naar de toekomst toe draagvlak en consistentie houden. Een respondent geeft aan dat rentmeesterschap ook een gezonde financiële huishouding betekent en een constante monitoring op de samenleving. De samenleving kan veel zaken zelf oppakken. Soms met een steuntje in de rug vanuit de gemeente (faciliterend). Als het niet goed gaat, hoeft er niet direct tot interventie overgegaan te worden, monitoring moet wel plaatsvinden. Politici moeten oppassen niet alles meteen te willen inkaderen. Laat het initiatief en de ruimte bij de samenleving, anders gaat het initiatief misschien wel ten gronde. Zorg voor draagvlak binnen de samenleving. De tweede respondent geeft aan rentmeesterschap als belangrijkste pijler te zien. Eigenlijk zou alles wat we doen hieraan getoetst moeten worden. Het laat zich ook makkelijk toetsen. De regisserende gemeente zou hier ook wel binnen passen. Het wil er immers voor zorgen dat er structuren ontstaan die ook naar de toekomst toe zekerheid en houvast geven aan de samenleving. Door binnen de eigen gemeente te zoeken naar oplossingen worden lokale verbindingen geborgd. De derde respondent gaat niet specifiek in op het begrip rentmeesterschap maar haalt wel aan dat intergemeentelijke samenwerking meer flexibiliteit kent dan de opgelegde verplichting tot samenwerking. Het blijft dus zaak dat als er tot samenwerking met maatschappelijk middenveld wordt overgegaan dat dit op vrijwillige basis gebeurt. Want dan kan er afhankelijk van het voorliggend maatschappelijk vraagstuk worden opgeschaald tot het niveau waarop dit vraagstuk het beste benaderd kan worden. En dit kan voor elke gemeente weer anders zijn. Dat is wel een voordeel van de regisserende gemeente. Zij staat op voorhand open om maatschappelijk vraagstukken zodanig op te pakken dat dit past bij de gemeentegrootte en het heersende draagvlak. Concluderend kan ten aanzien van rentmeesterschap worden gesteld dat de regisserende gemeente hier prima binnen past om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Hierbij is het wel van belang dat de gemeente inzet op het aangaan van duurzame verbindingen die draagvlak binnen de samenleving genieten. Het is belangrijk dat de organisatiestructuur robuust is en partijen langdurig bindt. Alleen dan kunnen er duurzame verbindingen worden neergezet die ook naar de toekomst toe stand houden en niet op korte termijn weer herzien moeten worden. 8 Bron: Het CDA-gedachtegoed, een praktische handreiking voor lokale en provinciale CDA-politici, p29

10 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Samenvatting en conclusie In deze paper heb ik aan de orde laten komen wat een regisserende gemeente betekent. Ik heb geprobeerd te bezien of de regisserende gemeente ook vanuit het CDA-gedachtegoed een goede oplossing is om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Per CDA-principe is in het kort antwoord gegeven op de centrale vraagstelling. Nu kan dan ook de centrale vraag Is de regisserende gemeente vanuit het CDA-gedachtegoed een prima oplossing om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden? beantwoordt gaan worden. Tijdens het schrijven van dit paper bleek steeds weer hoe lastig het onderwerp is dat ik heb gekozen. De respondenten waren eigenlijk allemaal wel van mening dat de regisserende gemeente past binnen de vier principes van het CDA-gedachtegoed. Alleen tegelijkertijd zien zij dat niet als de enige oplossing om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Zij streven er meer naar om per beleidsveld te bekijken welke vorm van organisatie (samenwerking, particulier initiatief, uitbesteden, etc.) het beste past bij het probleem waar men voor staat. Daarbij zou het best kunnen zijn dat de gemeente zich beweegt richting een regisserende gemeente. Maar om nu op voorhand al aan te geven om de regisserende gemeente als middel in te zetten om maatschappelijk vraagstukken het hoofd te bieden, gaat hen te ver. Wel kan ik vanuit de interviews concluderen dat op het gebied van publieke gerechtheid de regisserende gemeente de meeste twijfel op roept of dit past binnen het CDA-gedachtegoed. Dit omdat de regisserende gemeente er op voorhand van uitgaat dat er wordt samengewerkt met het maatschappelijk middenveld. Dit terwijl het vraagstuk wellicht juist een oplossing van de overheid zelf vergt omdat dit niet aan de samenleving kan worden overgelaten. Op het gebied van gespreide verantwoordelijkheid past de regisserende gemeente zeker binnen het CDA-gedachtegoed. Het gaat er immers van uit dat samen met de samenleving wordt bekeken wat de beste oplossing is voor het maatschappelijk vraagstuk dat voorligt. Het laat ruimte aan het maatschappelijk middenveld om het weer zelf op te pakken. Op het gebied van solidariteit past de regisserende gemeente ook binnen het CDA-gedachtegoed. Hoewel dit zich wel lastiger laat definieren. Er zullen duidelijke kaders gesteld moeten worden om de solidariteit te blijven waarborgen en om ervoor te zorgen dat er niemand tussen wal en schip verdwijnt. Hier dient constant aandacht voor te zijn. Op het gebied van rentmeesterschap past de regisserende gemeente ook binnen het CDAgedachtegoed. Als het goed wordt ingericht kunnen er duurzame verbintenissen tussen gemeente en maatschappelijk middenveld ontstaan die ook toekomstbestendig zijn. Maar ook hier blijft gelden dat er een constante monitor moet blijven plaatsvinden op deze verbindingen. De gemeente moet kunnen ingrijpen als de duurzaamheid (van de verbinding of van de samenleving) in gevaar komt. Concluderend durf ik dus wel te stellen dat de regisserende gemeente past binnen het CDAgedachtegoed en een prima oplossing biedt om maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Het is echter niet de enige wijze om maatschappelijke vraagstukken op te pakken conform ons gedachtegoed. Maar wel een van de mogelijkheden. Er zal een balans gevonden moeten worden tussen zelf doen of overdragen aan het maatschappelijk middenveld.

11 Wendy Kits De regisserende gemeente bezien vanuit CDA-gedachtegoed Literatuurlijst CDA BSV (april 2009) Het CDA-gedachtegoed. Een praktische handreiking voor lokale en provinciale CDA-politici, uitgever: CDA-bestuurdersverening en CDA-partijbureau CDA WI (mei 2011), Op zoek naar de kracht van de samenleving, Publicatie van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA B. Denters en H. Kaiser (2011), gezonde gemeenten: slimme verbindingen. Een beschouwing naar aanleiding van het VNG Jaarcongres 2011, 7 en 8 juni in de Achterhoek. R. Gradus (maart 2011) Onze hertaalde uitgangspunten, waardevol juist in deze tijd, in: Waardevast. Over de uitgangspunten van het CDA, publicatie van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA H.E.S. Woldring (2003) Politieke filosofie van de christen-democratie. Uitgeverij DAMON Budel