Zichtbare Wetenschappers

Transcriptie

1 Zichtbare Wetenschappers Hub Zwart (2005) Zichtbare wetenschappers. In: M. Drenthen, J. Willems, H. Zwart (red.) Ethiek van wetenschapscommunicatie. [Reeks: Wetenschap, techniek en communicatie]. Amsterdam: Boom, pp Inleiding In een lijvig boekwerk getiteld Psychologische Typen (1921/1925), dat ruim zevenhonderd pagina s beslaat, betoogt de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung ( ) dat we twee persoonlijkheidstypen kunnen onderscheiden, namelijk introverte en extraverte individuen. Extraverte mensen zijn op de buitenwereld, op anderen, op het object georiënteerd; introverte mensen daarentegen worden primair door het eigen innerlijk in beslag genomen: ze zijn op het subject gericht. Jung voegt er echter meteen aan toe dat het onderscheid niet altijd scherp te maken is omdat introverte mensen doorgaans geleerd hebben hun grondhouding te compenseren met secundaire (verworven) extraversie en omgekeerd. In feite betreft het basale oriëntaties die we tot op zekere hoogte in alle individuen aantreffen. Toch blijft het onderscheid als zodanig uiteindelijk staan. Op sommige mensen werkt een bepaald object als een magneet waaraan ze hun levensenergie ontlenen. Zij willen hun gedachten met gesprekspartners delen, op toehoorders uitproberen; zij willen volgelingen inspireren. Voor anderen vormen de eigen zieleroerselen de voornaamste bron van inspiratie. Zij willen het liefst met zichzelf verkeren. De buitenwereld is voor hen van weinig betekenis. Medemensen leiden de aandacht slechts af van waar het werkelijk om gaat. Door de eeuwen heen, aldus Jung, treden deze mensentypen telkens weer tevoorschijn, vooral ook in de wetenschap. De introverte onderzoeker is geobsedeerd door die ene grote gedachte. Extraverte onderzoekers daarentegen reageren op / interacteren met hun omgeving. De introverte persoonlijkheid is zwijgzaam, teruggetrokken en ontoegankelijk, terwijl de extraverte persoonlijkheid vatbaar is voor invloeden van buitenaf, en omgekeerd ook zelf van grote invloed is. De kracht van introverte wetenschappers is focus alle aandacht is gericht op het beantwoorden van die ene vraag die hen levenslang achtervolgt. De agenda van de extraverte wetenschapper daarentegen is breed en flexibel, om niet te zeggen grillig. Anders gezegd, de introverte wetenschapper zoekt diepte, de extraverte wetenschapper breedte. 1

2 De eerste wetenschapper die wij van naam kennen, namelijk de rondzwervende wiskundige Thales, behoorde tot het introverte type. Van hem werd verteld dat hij zozeer in beslag werd genomen door de sterrenhemel (de verticale dimensie) en dat hij de wereld om hem heen (de horizontale dimensie) zozeer veronachtzaamde, dat hij al wandelend in een kuil of put viel (Plato, Theaetetus, 174 A) het prototype van de verstrooide geleerde, al is het woord verstrooid niet goed gekozen. Het probleem is immers niet dat de aandacht over teveel dingen zou worden verstrooid, integendeel: het gaat juist om hyperconcentratie. Aan één obsessie wordt al het andere opgeofferd. In onze tijd van massamedia en Internet bestaat het onderscheid nog steeds, al is het accent naar de visuele dimensie verschoven. Het gaat nu om het onderscheid tussen zichtbare en onzichtbare (of minder zichtbare) wetenschappers: om wetenschappers die er wel en wetenschappers die er niet (of minder) in slagen om met succes in het maatschappelijke (en massa-mediale) debat over wetenschap te participeren. Romantisch en klassiek Jung baseert zijn typologie op een omvangrijke bibliotheek aan bronnen, maar een belangrijke rol is weggelegd voor een geschrift van de Nobelprijswinnaar Wilhelm Ostwald ( ), grondlegger van de fysische chemie en auteur van een aantal standaardwerken op scheikundig gebied 1, die op latere leeftijd, in 1909 om precies te zijn, het boek Groβe Männer publiceerde, een reeks van zes biografische studies van vooraanstaande natuurwetenschappers (fysici en chemici) 2 uit de negentiende eeuw. Ostwald is één van die natuurwetenschappers die op latere leeftijd, tijdens de tweede levenshelft, na belangrijke bijdragen te hebben geleverd aan het eigen wetenschapsgebied in strikte zin, een ander genre gaan beoefenen. Ze ontwikkelen een tweede carrière, gaan zich op een meer reflexieve wijze tot hun wetenschapsgebied verhouden. Hun aandacht verschuift naar de historische, filosofische of levensbeschouwelijke dimensies. De titel 1 Van zijn hand verschenen onder meer: Lehrbuch der Allgemeinen Chemie (1884), Grundriss der Allgemeinen Chemie (1889) en Hand- und Hilfsbuch zur Ausführung physikalisch-chemischer Messungen (1893). Van 1887 tot 1922 was hij hoofdredacteur van het Zeitschrift für physikalische Chemie en in 1909 ontving hij de Nobelprijs voor de scheikunde. 2 Het gaat achtereenvolgens om: Humphry Davy ( ), Julius Robert Mayer ( ), Michael Faraday ( ), Justus von Liebig ( ), Charles Gerhardt ( ), Hermann Helmholtz ( ). 2

3 grote mannen is overigens bewust gekozen. Ostwald achtte vrouwen ongeschikt voor de wetenschap (p. 418), al noemt hij terloops Madame Curie als de uitzondering die de regel zou bevestigen. Ondanks deze opmerkelijke gender-bias is de grondgedachte van het boek nog altijd actueel. Ostwald onderscheidt namelijk twee typen wetenschappers: wetenschappers van het klassieke en wetenschappers van het romantische type, een onderscheid dat hij aan de muziekgeschiedenis ontleent. 3 Hij spreekt geen waardeoordeel over deze basisprofielen uit. Beide hebben hun sterke en zwakke punten. Het zijn als het ware gedragspatronen of typische scenario s die zich in biografieën van vooraanstaande wetenschappers aftekenen: twee sterk contrasterende, maar op zichzelf legitieme routes naar wetenschappelijk succes. Ze zijn zo onmiskenbaar verschillend, dat we ze als elkaars negatief, als elkaars inverse kunnen beschouwen. Het onderscheid tussen classici en romantici laat zich als volgt omschrijven. Romantici werken snel, maar slordig. Zij publiceren veel, over een breed scala aan onderwerpen, maar hun output is nogal wisselend van kwaliteit. Het zijn briljante, inspirerende docenten die een stimulerende invloed op hun leerlingen uitoefenen. Al bij leven en welzijn, vaak al op jonge leeftijd, is wetenschappelijke roem hun deel. Klassieke wetenschappers daarentegen zijn perfectionisten. Ze werken traag en publiceren weinig, maar in methodologisch opzicht is hun werk van hoge kwaliteit. Niet zelden is er sprake van een Nachlass, een aanzienlijke hoeveelheid nagelaten manuscripten en notities die door anderen moeten worden uitgegeven. Als auteur spreiden ze in hun publicatiebeleid een hoge mate van inhibitie ten toon. Onderwijs is niet hun sterkste punt en de betekenis van hun werk wordt vaak pas door latere generaties op waarde geschat. Classici schrijven als het ware voor zichzelf, terwijl romantici hun lezers nadrukkelijk bij het onderzoek betrekken, zich tot de lezer richten. De klassieke wetenschapper bezigt een formele stijl, terwijl de romanticus aan een meer persoonlijke, aansprekende stijl de voorkeur geeft. Waar classici als het ware duurlopers zijn, pieken romantici betrekkelijk vroeg. In beide gevallen echter staat de psychische gezondheid van de betrokkene onder druk. Classici worden 3 De achttiende eeuw, geëxemplificeerd door Bach, geldt als klassiek, de negentiende eeuw daarentegen (Beethoven etc.) als romantisch. Het onderscheid tussen klassiek en romantisch is overigens niet zonder verband met het onderscheid dat Wagner en Nietzsche maken tussen apollinisch (evenwichtig, harmonieus) en dionysisch (meeslepend, onstuimig). 3

4 geplaagd door een chronische, aangeboren neiging tot depressiviteit, maar ook romantici krijgen te maken krijgen met uitputtingsverschijnselen en burn out. Humphry Davy ( ) is volgens Ostwald het schoolvoorbeeld van een romanticus. Hij werkt en denkt snel, is creatief, heeft veel verbeelding, maar lijdt voortdurend aan tijdgebrek. In methodologisch opzicht is hij nogal slordig. Hij verwerft spoedig wetenschappelijke roem, maar gaat al op betrekkelijk jonge leeftijd gebukt onder uitputtingsverschijnselen. 4 Hij beoefent verschillende genres en zijn laatste grote werk is een omvangrijk dichtwerk over de hengelsport. Julius Robert Mayer ( ) daarentegen is een wetenschapper van het klassieke type. Hij wijdde zijn leven aan één gedachte (de wet van behoud van energie) en werkte langzaam: de spanne tijds tussen de oorspronkelijke inval en de klassieke publicatie was aanzienlijk zoals het een classicus betaamt. Erkenning liet lang op zich wachten. Op het dieptepunt van zijn leven werd hij opgenomen in een psychiatrische inrichting omdat hij geobsedeerd was door zijn onderzoek en hardnekkig volhield een belangrijke ontdekking te hebben gedaan. Justus von Liebig ( ) daarentegen was weer een typische romanticus. Hij reageerde alert op wat er in zijn maatschappelijke omgeving plaatsgreep. Hij schreef niet alleen voor vakgenoten, maar ook voor een breed publiek van geϊnteresseerden en maakte als wetenschapper zozeer naam dat die naam marktwaarde kreeg, letterlijk een merk werd. De eerste bouillonblok (een van de eerste succesvolle toepassingen van scheikunde in het voedselproductieproces) werd naar hem vernoemd ( Justus von Liebigs Fleisch Extrakt ). Hij was een begenadigd docent en organisator. Door zijn toedoen veranderde het scheikunde-onderwijs grondig van karakter. Hij zette een nieuw type laboratorium op en introduceerde het scheikundig practicum in het universitaire curriculum. Op die manier oefende hij een moeilijk te overschatten invloed uit op de wijze waarop de scheikunde als wetenschap door latere generaties onderzoekers werd beoefend. 4 Hierbij moet worden aangetekend dat gezondheidsklachten onder chemische pioniers in deze periode wijdverbreid waren. Ostwald spreekt zelfs over een beroepsziekte van chemici: de hysteria chemicorum in dit verband. De atmosfeer in laboratoria was vaak uitgesproken ongezond, terwijl het de gewoonte was chemische stoffen met de tong of de neus te determineren ook als het giftige en schadelijke stoffen betrof. De meest voorkomende symptomen waren vermoeidheid, geheugenverlies, malaise en onverklaarbare algehele weerzin tegen laboratoriumarbeid (Zwart 2005). 4

5 Hermann Helmholtz ( ) daarentegen was weer classicus: befaamd als methodoloog wiens onderzoek in een reeks klassieke publicaties resulteerde. Ook als docent was hij perfectionist: zijn onderwijs was goed verzorgd, maar niet meeslepend of inspirerend. Charles Gerhardt en Michael Faraday worden door Ostwald op dezelfde wijze besproken, maar hun profiel is minder uitgesproken. Faraday was weliswaar (in tegenstelling tot zijn leermeester Humphry Davy) een klassieke onderzoeker, maar besteedde toch nadrukkelijk aandacht aan communicatie met een breder publiek. En Gerhardt had romantische trekken, maar was niet echt een zichtbare wetenschapper. Niettemin stelt Ostwald dat alle vooraanstaande natuurwetenschappers in beginsel tot een van beide typen behoren. Een kwestie van stijl Zoals gezegd brengt Carl Gustav Jung Ostwalds typologie mijn zijn eigen klinische ervaring als therapeut en psychiater in verband. Hij ziet er een verbijzondering in van het meer algemene onderscheid tussen de introverte ( klassieke ) en de extraverte ( romantische ) persoonlijkheidsstructuur. In feite betreft het twee stijlen van wetenschapsbeoefening, twee manieren van in-dewereld-zijn. Terwijl romantici hun heil zoeken in een omvangrijk netwerk van contacten, trachten classici binnen hun specialisme een monopolie te verwerven. De classicus is stoïcijns en werkt vanuit het primaat van het subject: impulsen vanuit de omgeving worden in beginsel als storend ervaren en genegeerd. De extraverte onderzoeker laat zich juist graag door externe ontwikkelingen inspireren. We zouden dit ook in termen van het hedendaagse persoonlijkheidspsychologische onderscheid spreekt tussen internal en external locus of control kunnen formuleren. Publicaties van romantici zijn niet zelden gelegenheidsgeschriften die op concrete situaties of actuele stimuli reageren. Hun stilistische kwaliteiten zijn vaak bijzonder goed ontwikkeld. De classicus blinkt vooral in wiskundig opzicht uit. Ook Jung spreekt geen waardeoordeel uit ten voor- of ten nadele van een van beide profielen. Beide disposities kunnen in beginsel effectief zijn: Beide Wege [sind] gangbar und erfolgreich... (p. 476). Dat wil zeggen, we moeten niet proberen om van een classicus een romanticus te 5

6 maken. Worden classici gedwongen zich extravert te gedragen, of omgekeerd, dan is malaise het resultaat. Het klassieke genie Ostwald richt zich op de negentiende eeuw - de door hem besproken wetenschappers waren in feite zijn directe voorgangers -, maar het onderscheid als zodanig laat zich zonder veel moeite naar het heden en het verleden extrapoleren, zo lijkt het. Om met het verleden te beginnen: de gouden eeuw van de klassieke wetenschapper was ongetwijfeld de zeventiende eeuw, die bekend staat als de eeuw van het genie (Descartes, Newton, Leibniz, enzovoort). En het schoolvoorbeeld van het zeventiende-eeuwse klassieke genie was ongetwijfeld Isaac Newton ( ). In een omvangrijke biografie heeft Richard Westfall (1980) diens portret (om niet te zeggen: diens ziektegeschiedenis) geschilderd. Want Newton mogen we met recht een Fallgeschichte noemen. He was never fully at ease with others, schrijft Westfall, om Newtons persoonlijkheid te typeren: he held his distance and lived largely in the setting of his own study. In die studeerkamer te Cambridge ontdekte hij op eigen kracht, zonder enige vorm van onderwijs op dit gebied te hebben genoten, en verstoken van noemenswaardige interactie met collega s, een geheel nieuwe wereld: de abiotische, kwantitatieve wereld van de door hem ontwikkelde nieuwe wiskunde, die sterk afweek van de wereld van de alledaagse ervaring. Zijn onderzoek nam hem volledig in beslag ( He could abandon himself completely to his studies ). Het was een kwestie van totale overgave ( passionate ecstacy, total surrender ). Zijn genialiteit ervoer hij daarbij als een enorme last ( He felt the burden of genius settle upon him, the terrible burden which he would have to carry into the isolation it imposed for more than sixty years, p. 138). Hij was volledig in zichzelf gekeerd ( his genius flowered in private ), verliet zelden zijn kamer, gold als extreem zwijgzaam en at en sliep weinig. Voor mensen in zijn omgeving was hij een enigma, maar ook Westhall zelf moet toegeven dat Newton hem, na jaren van biografisch onderzoek, uiteindelijk vreemd bleef. Sterker nog, de afstand tussen wetenschapper en biograaf nam in de loop der jaren steeds verder toe: 6

7 The more I have studied him, the more Newton has receded from me. It has been my privilege at various times to know a number of brilliant men, men whom I acknowledge without hesitation to be my intellectual superiors. I have never, however, met one against whom I was unwilling to measure myself, so that it seemed reasonable to say that I was half as able as the person in question, or a third or a fourth, but in every case a finite fraction. The end result of my study of Newton has served to convince me that with him there is no measure. He has become for me wholly other, one of the tiny handful of supreme geniuses who have shaped the categories of the human intellect (p. ix) Isolement en hyperconcentratie maakten belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen mogelijk (differentiaalrekening, optica, wet van de zwaartekracht, enzovoort), maar Newton betaalde een zware prijs. Niet alleen in die zin dat hij zich in de loop der jaren steeds eigenaardiger ging gedragen, maar vooral ook waar het zijn publicatiebeleid betreft. Hij publiceerde weinig, op grond van de (typisch klassieke ) overweging dat een wetenschappelijke publicatie perfectie moet zijn. Zijn wetenschappelijke Über-Ich, zijn innerlijke censor was bijzonder sterk ontwikkeld, met als gevolg dat hij zich als auteur sterk geremd voelde om teksten vrij te geven voor publicatie en aldus onvermijdelijk in prioriteitsdiscussies verzeild raakte, waarvan het gevecht met Leibniz over de vraag wie als eerste de differentiaalrekening ontdekte de meest beruchte is. Twee genres Nu zouden we kunnen stellen dat wetenschappelijke publicaties, hoewel ze in beginsel communicatief bedoeld zijn, tegelijkertijd een zekere mate van inherente introversie uitstralen, in die zin dat ze zich tot een beperkte kring van ingewijden richten - esoterisch zijn. Technische termen en wiskundige formules maken het bètawetenschappelijke discours voor buitenstaanders al gauw ontoegankelijk. Een mogelijke oplossingsroute bestaat erin, twee genres te beoefenen. In het ene geval richten wetenschappers zich tot vakgenoten, in het andere geval tot een veel breder publiek. In hun wetenschappelijke teksten bedienen ze zich van vaktermen, acroniemen, algoritmen en wiskundige symbolen, maar daarnaast schrijven ze flankerende teksten in gewone mensentaal. Deze gewoonte van vooraanstaande wetenschappers om twee genres te beoefenen, is oeroud. Pythagoras verzorgde, naast zijn colleges voor studenten, eenmaal per week voordrachten voor een breder publiek. In Plato s academie werd wiskunde en logica bedreven voor een gehoor van ingewijden, maar zijn Dialogen zijn geestig, 7

8 informeel en literair. Ze waren voor een ongeschoolde publiek bestemd en bedoeld om interesse te wekken voor zijn school en concurrenten belachelijk te maken. De geënsceneerde discussies met andersdenkenden zijn zelden overtuigend. Binnen de muren van zijn Academie ging hij waarschijnlijk heel anders te werk (Wippern 1972). Van zijn leerling Aristoteles zijn niet de dialogen, maar juist de collegedictaten bewaard gebleven, geschreven in een compacte en complexe stijl alleen begrijpelijk voor filosofen zodat van hem een heel ander beeld is ontstaan: de systematische geleerde, de wetenschappelijke autoriteit. Ptolemaios schreef behalve het astronomische standaardwerk Almagest ook een populair geschrift over astrologie, de Tetrabiblios de populaire en toegepaste variant als het ware. En het eerste hoofdstuk van De revolutionibus orbium coelestium van classicus Copernicus is veel toegankelijker, en in een heel andere stijl geschreven, dan de rest van dit (alleen voor wiskundig geschoolde lezers toegankelijke) boek. Leibniz laatste voorbeeld wijdde een reeks exoterische monografieën aan thema s die op dat moment in de aandacht stonden van zijn aristocratische broodheren en gastvrouwen, maar zijn nagelaten werk (dat vanuit hedendaags gezichtspunt van veel meer belang is) handelende over abstracte onderwerpen zoals wiskunde, logica en fundamentele filosofie. Zwijgers en communicatoren in de levenswetenschappen Terwijl Ostwald zijn voorbeelden zoals gezegd aan fysica en chemie ontleende, is zijn onderscheid ook herkenbaar waar het het levenswetenschappelijke domein betreft. Als eerste voorbeeld kies ik twee tijdgenoten (sterker nog, ze werden in hetzelfde jaar geboren), namelijk Louis Pasteur ( ) en Gregor Mendel ( ). Pasteur was een communicator, weliswaar niet als privé-persoon (in dat opzicht gold hij veeleer als zwijgzaam, puriteins en teruggetrokken), maar als wetenschapper des te meer. Hij was een zichtbare wetenschapper met gevoel voor drama, een wetenschappelijke showman (Latour 1984/1988). Een van de hoogtepunten van zijn carrière was het publieke experiment dat hij in 1881, ten overstaan van een groot aantal politici, journalisten en geϊnteresseerde leken uitvoerde en waarmee hij niet alleen de effectiviteit van vaccinatie tegen miltvuur demonstreerde, maar ook de publieke aandacht vestigde op het belang van 8

9 microbiologie als wetenschapsgebied. Hij besefte de waarde van maatschappelijk draagvlak voor zijn discipline en was bereid daarin tijd en energie te investeren. Hij had talent en temperament voor maatschappelijke communicatie. 5 Gregor Mendel daarentegen was uit een ander hout gesneden. Hij publiceerde weinig en ontleende zijn roem - die hem postuum ten deel viel in feite aan één publicatie. Toen wetenschappelijke lezers in 1900 het belang zijn artikel (dat uit 1866 dateerde) plotseling beseften, was hij al zestien jaar dood. In de regel krijgt de buitenwereld de schuld van deze ongelukkige gang van zaken, die de genetica decennialang op achterstand zou hebben gezet, maar welbeschouwd heeft Mendel zelf in de lotgevallen van zijn werk een bijzonder groot aandeel gehad. 6 Acht jaar onderzoek resulteerde in twee voordrachten voor leken en één artikel, tot in de puntjes verzorgd weliswaar, maar in een obscuur tijdschrift gepubliceerd. Mendel was een groot methodoloog, een perfectionist, maar een introverte persoonlijkheid. Hij had docent natuurwetenschappen willen worden, maar zakte tweemaal voor zijn docentexamen. Op jonge leeftijd gold hij als zwijgzaam en verlegen. Conflicten met de buitenwereld placht hij te ontwijken door weken- of zelfs maandenlang het ziekbed te houden. Op latere leeftijd raakte hij, als kloosterabt, door zijn compromisloze opstelling verzeild in chronisch conflicten met zijn omgeving, waardoor hij uiteindelijk meer en meer geϊsoleerd raakte. En we kunnen slechts gissen naar de inhoud van de enorme vracht papier die hij naliet na zijn dood en die door zijn opvolger werd verbrand in plaats van uitgegeven. Het contrast in communicatieve stijl tussen de tijdgenoten Pasteur en Mendel is groot, maar de stelling dat Pasteur zich vooral met toegepaste wetenschap (vaccinatie, fermentatie, enzovoort) zou hebben ingelaten, Mendel 5 De scientist showman is een wetenschapper die waarde hecht aan publieke experimenten (demonstraties buiten het lab). Een prototypisch voorbeeld was Otto von Guericke ( ). Strathern (2000) schrijft: Guericke was the first of a new breed: the scientist showman [He] had the profound intuition and ingenuity of a highly skilled experimenter, and a flair of charismatic presentation which would be the envy of any circus master. But Guericke s performances illustrated serious scientific points (p. 167). 6 Mendel himself did little to promote [his work]. We may well ask why he did not publish the results of experiments with other plant species, about which he reported in detail in his correspondence with Nägeli. In effect each of his letters was a scientific communication which might have been published after slight editing... Mendel must have had every reason to publish the results of further experiments, and prove the wider validity of his theory, but he was silent (Orel 1996, p. 291). It is difficult to suppose that his work would have been so completely ignored if he had presented confirmatory evidence (idem, p. 180) 9

10 daarentegen met fundamenteel onderzoek, gaat niet op. Als grondlegger van de microbiologie had Pasteurs programma nadrukkelijk een fundamentele inzet, terwijl Mendel zich als boerenzoon terdege bewust van de praktische relevantie van zijn onderzoek voor land- en tuinbouw. Mendel was er eenvoudigweg de man niet naar om op zoek te gaan naar een publiek, om op die manier interesse te wekken voor zijn wetenschapsgebied in statu nascendi hoezeer dit hemzelf en zijn onderzoek misschien ook ten goede zou zijn gekomen. Ook Charles Darwin ( ) was een tijdgenoot van Mendel. En ook in zijn profiel domineert het klassieke, introverte patroon. Darwin wachtte bijzonder lang alvorens (in 1859) The Origin of Species te publiceren en na publicatie trok hij zich definitief in zijn studeerkamer en zijn huiselijke omgeving terug. Hij werd min of meer onzichtbaar. Gezondheidsklachten golden als excuus: hij zou, tijdens zijn zeereis aan boord van de Beagle, een merkwaardige ziekte hebben opgelopen. We zouden hem echter ook als een voorbeeld kunnen zien van wat Sigmund Freud (1926/1948) secundaire ziektewinst noemt: Darwins geheimzinnige aandoening als een perfect voorwendsel om zich aan de tijdrovende sociale en maatschappelijke verplichtingen van zijn klasse te kunnen onttrekken. The origin of species werd op slag een wetenschappelijke bestseller. Aan het succes van zijn boek lagen niet alleen wetenschappelijke, maar ook wetenschapscommunicatieve oorzaken ten grondslag. Darwin mag dan wel als een introverte persoonlijkheid gelden, de stijl waarin zijn wetenschappelijke vertelling is geschreven, is buitengewoon sterk, volgens Ilse Bulhof (1988) zelfs van literair niveau. Darwin betrekt zijn lezers in zijn project, maakt hen deelgenoot van een intellectueel avontuur, nodigt hen uit de werkelijkheid met andere ogen, vanuit een geheel nieuw en uitdagend perspectief te beschouwen. Niet minder belangrijk voor het publieke succes van zijn evolutietheorie was dat Darwin zo verstandig was een samenwerkingsverband aan te gaan met een vertegenwoordiger van het extraverte type bij uitstek, namelijk Thomas Huxley, een succesvolle maatschappelijke communicator en debater, iemand die leefde van de controverse en bereid was datgene te doen waartoe Darwin zelf op grond van zijn fysieke en psychische dispositie niet bij machte was. Darwin vond in hem zijn complement, zijn tegenpool: een compensatie voor zijn 10

11 communicatieve tekort. Gezamenlijk vormden ze een buitengewoon succesvol duo. Dankzij hun samenwerking kon een controversiële theorie, die ook in wetenschappelijk opzicht nog buitengewoon kwetsbaar was - en in feite eerder een onderzoeksprogramma behelsde dan een theorie - zich in korte tijd van een grote maatschappelijke belangstelling te verzekeren, zelfs internationaal. Het duurde niet lang of de tijdgeest zelf dacht Darwinistisch. Talloze contemporaine auteurs, in de meest uiteenlopende wetenschapsgebieden, raakten met Darwinisme geïnfecteerd. Het contrast tussen Darwin en Mendel is dan ook opvallend groot. Pas in de twintigste eeuw zouden hun gedachtewerelden elkaar kruisen, en convergeren tot wat we heden ten dage de levenswetenschappen noemen. Een dergelijke succesformule (een strategische alliantie tussen een classicus en een romanticus, een coincidentia oppositorum als het ware) is in de wetenschapsgeschiedenis niet zonder precedent. Een eerder voorbeeld is het duo Copernicus en Galileϊ, zij het dat het hier een virtuele vorm van samenwerking betreft: een samenwerking op afstand, zowel in ruimtelijke als in temporele zin. Toen in 1543, kort na zijn overlijden, Copernicus meesterwerk De revolutionibus orbium caelestium door anderen werd gepubliceerd, baarde deze gebeurtenis weinig opzien. Dat een abstracte wetenschap als astronomie maatschappelijke relevantie zou kunnen hebben, was iets dat nog maar weinigen zich realiseerden. Daar kwam bij dat Copernicus het prototype van een classicus was. Als perfectionist werkte hij langdurig aan zijn opus magnum. Pas toen hij stervende was, gaf hij het uit handen. Het was in een formele, wiskundige, niet bijster communicatieve stijl geschreven en alleen toegankelijk en geschikt voor mathematisch geschoolde vakgenoten. Het boek ondervond weinig weerklank. Dat de gevolgen in eerste instantie zo weinig revolutionair waren, was mede een gevolg van het feit dat de Lutherse theoloog Osiander, die toezicht had op het drukken van het werk, een voorwoord toevoegde waarin hij benadrukte dat het een mathematische hypothese betrof, een betrekkelijk eenvoudige manier om hemelbewegingen berekenbaar te maken, zonder fysische pretenties. Dat wil zeggen: volgens Osiander bedoelde Copernicus niet te zeggen dat de aarde werkelijk om de zon draaide. Het zou een mathematische fictie kunnen zijn. Hoewel deze communicatieve daad onder Copernicus volgelingen verontwaardiging wekte, staat het voorwoord van Osiander waarschijnlijk dichter bij de opvatting van Copernicus zelf dan zijn 11

12 volgelingen beseften. Hij was terughoudend en vond zijn werk onaf. Zelf schrijft hij, in de opdracht aan Paus Paulus III waarmee het werk opent, dat hij overwogen had zijn theorie niet op schrift te stellen maar haar, volgens de gewoonte der pythagoreërs, alleen aan ingewijden en dan nog slechts mondeling mede te delen. Immers, mathemata mathematicis scribuntur over wiskunde schrijft men enkel voor wiskundigen. Copernicus richtte zich nadrukkelijk niet tot het grote publiek. Zijn boek had een louter technisch-wiskundig-astronomisch karakter (Dijksterhuis 1950/1989, p. 329). Toen Galileo Galileï driekwart eeuw later (in 1632) in zijn Dialogo sopra i due Massimi Sistemi del Mondo de Copernicaanse visie op het heelal (als fysische realiteit, wel te verstaan) met verve verdedigde, waren de wetenschapscommunicatieve omstandigheden drastisch veranderd. Om te beginnen hadden de autoriteiten begrepen dat astronomie als wetenschap tot de publieke verbeelding sprak. De astronomie was populair geworden, zoals Bertold Brecht zijn hoofdpersoon in het aan hem gewijde toneelstuk laat opmerken (1967, p. 10). 7 In tegenstelling tot Copernicus gold Galileï als iemand die zich op energieke wijze op het publieke toneel bewoog. Hij was een begenadigd auteur, een extraverte persoonlijkheid, die graag mocht discussiëren. Hij wilde overheden en publiek van het belang van zijn onderzoek overtuigen en mengde zich met nadruk in het debat over de politieke en culturele betekenis van zijn wetenschappelijke inzichten (bijvoorbeeld door te stellen dat God zich in de Bijbel in geocentrische termen had uitgelaten omdat Hij zich had willen aanpassen aan het taalgebruik van lezers uit die tijd). In 1633 werd hij tot huisarrest veroordeeld en in de negentiende eeuw groeide hij uit tot een symbool voor de onverzoenlijkheid van wetenschap en geloof. Galileï zou op heroïsche wijze het recht op vrijheid van onderzoek hebben verdedigd. Dat is, zoals we inmiddels weten, tamelijk overdreven. Zijn tegenstanders waren veel wetenschappelijker, en Galileï zelf veel maatschappelijker, dan de mythe wil doen voorkomen. Dankzij Galileï werd astronomie interessant en toegankelijk voor een breder publiek, al werd het debat tussen wetenschap en samenleving in die tijd vooral in theologische termen gevoerd. De Kerk zag het als haar opdracht leiding 7 De hemel blijkt leeg: Darüber ist ein fröhliches Gelächter entstanden Die Menschheit trägt in ihr Journal ein: Himmel abgeschafft (1967, p. 28) 12

13 te geven aan dit debat en toe te zien op theologische correctheid. In onze tijd is de ethiek de taal geworden waarin wetenschappers en leken over de betekenis van onderzoek debatteren. De criteria van beoordeling liggen niet zonder meer vast en een centraal leergezag voor wetenschapsethiek ontbreekt, maar ook in onze tijd van politieke correctheid zijn er voorbeelden van auteurs die ethische risico s nemen en met uitsluiting worden bedreigd, zoals bijvoorbeeld Peter Singer 8 of Bjorn Lomborg: voorbeelden van communicatieve / zichtbare / zich roerende wetenschappers bij uitstek. Ook anno nu wordt nog regelmatig naar Galileϊ verwezen als een wetenschappelijk baken in een ideologische duisternis, terwijl anderzijds Paus Johannes Paulus II in 1981 een commissie instelde die de wetenschappelijke, historische, filosofische en theologische aspecten van de affaire opnieuw moest onderzoeken. Hij concludeerde dat theologen destijds de Bijbel ten onrechte als een natuurwetenschappelijk document interpreteerden, terwijl Galileï op zijn beurt meer terughoudendheid had moeten betrachten waar het de theologische en filosofische implicaties van zijn ontdekkingen betrof. Filosofisch gezien, aldus de Paus, zijn theologie en natuurwetenschap twee onafhankelijke kennisvormen met een eigen bestaansrecht en methode. Vanuit wetenschapscommunicatief perspectief is dat echter een onbevredigende conclusie. Belangwekkende resultaten van wetenschappelijk onderzoek zetten onvermijdelijk aan tot maatschappelijk debat en zelfreflectie, en het lijkt mij niet terecht wetenschappers te verwijten dat zij in dit debat een rol voor zichzelf opeisen. Hoe dan ook, het tandem Copernicus Galileϊ, waarbij Galileϊ de Copernicaanse these niet alleen van belangrijke additionele data voorzag, maar ook het communicatieve complement vertegenwoordigde, maakte dat de Copernicaanse revolutie, die aanvankelijk nauwelijks opzien baarde, spoedig niet meer te keren was. Zichtbare wetenschappers anno nu Een wat recenter voorbeeld van een vooraanstaande wetenschapper die niet alleen baanbrekend werk op zijn eigen vakgebied verrichtte, maar ook over een zekere mate van talent voor maatschappelijke communicatie beschikte, is James 8 Peter Singer achtte het doden van ernstig gehandicapte pasgeborenen ethisch toelaatbaar. Om die reden werd hem in Duitsland het spreken in het publiek onmogelijkheid gemaakt: de zogeheten Singer Affaire (Anstötz, Hegselmann & Kliemt 1995). 13

14 Watson. Het artikel van twee pagina s waarin Watson en Crick in 1953 de structuur van DNA beschrijven, was alleen leesbaar en interessant voor wetenschappelijk geschoolde experts. Wie dit artikel tot zich wilde nemen, moest over de nodige wetenschappelijke voorkennis beschikken en een bètawetenschappelijke opleiding hebben genoten. Vijftien jaar later publiceerde Watson echter de roman The Double Helix, waarin de geschiedenis van hun ontdekking wordt beschreven. Een geestig, anekdotisch boek, met literaire kwaliteiten, toegankelijk voor een mondiaal lekenpubliek. Je hoeft geen wetenschapper te zijn om dit boek te appreciëren: een tekst die je met plezier leest - en dat kan van wetenschappelijke artikelen in de regel niet worden gezegd. Het boek van Watson is een communicatieve daad (Van Dijk 1998). Hij wilde afrekenen met het stereotype beeld van moleculaire levenswetenschap als een saaie discipline, beoefend door wetenschappelijk onderzoekers die hun anonieme en naargeestig bestaan in steriele laboratoria zouden slijten. Watson laat zien hoe spannend en fascinerend wetenschappelijk onderzoek kan zijn, onder meer door wetenschap voor te stellen als een competitie tussen rivaliserende teams. Watson was een extraverte wetenschapper: gevoelig voor wat er leefde in zijn omgeving, gevoelig voor hypes. Toch kunnen we Watson niet zonder meer als een sterke communicator beschouwen. Zowel zijn fysieke verschijning als zijn verbale performance laten te wensen over. Hij is onaantrekkelijk om te zien, draagt geen sokken en heeft een onaangename, moeilijk verstaanbare stem. In gezelschap gedraagt hij zich niet zelden onaangepast en zijn wilde associaties rond maatschappelijk gevoelige thema s zijn berucht. Toch geldt hij als een van de bekendste, meest zichtbare wetenschappers van zijn tijd. Kennelijk is hij erin geslaagd hij zijn motorische en cognitieve onhandigheden te compenseren. Het fenomeen dat vooraanstaande wetenschappers twee genres beoefenen bestaat nog steeds, ook in Nederland ooit het land van de dominees, maar sinds enige tijd het land van hun plaatsvervangers, de columnisten. Als voorbeeld kunnen de columns van Vincent Icke in NRC Handelsblad gelden. Ze zijn geestig, intelligent en persoonlijk, maar bevatten zelden formules of wetenschappelijke geheimtaal, terwijl zijn wetenschappelijke output meer mathematische symbolen dan gewone mensentaal bevat, en in gestandaardiseerd academisch Engels is geschreven. Iets vergelijkbaars geldt voor Ronald Plasterk, 14

15 ooit vooraanstaand bioloog en directeur van het Hubrecht Laboratorium, thans Minister, maar eertijds vermaard vanwege invloedrijke columns over de moeizame relatie tussen laboratorium en maatschappij. Zijn rol van zichtbare Nederlandse wetenschapper is nadien door Robert Dijkgraaf overgenomen: de wetenschapper als ideale Zomergast. En waar het de filosofie betreft verdienen (op het internationale podium althans) namen als die van Peter Sloterdijk en Slavoj Žižek vermelding. Maatschappelijk publiceren is niet alleen een kwestie van attitude of dispositie, maar ook van oefening. Zichtbare wetenschappers zijn niet enkel wetenschappelijke aanjagers, maar ook succesvolle communicatoren. Zij zijn kennelijk bereid om daarin tijd en energie te investeren en aan zichtzelf te werken, maar wekken niet de indruk dat dit ten koste gaat van hun onderzoek. Interactie met de maatschappelijke omgeving lijkt eerder een stimulerend effect te hebben. En voor optimale maatschappelijke inbedding van onderzoekspraktijken is maatschappelijke communicatie uiteraard onontbeerlijk. 15

16 Literatuur Anstötz C., Hegselmann R., Kliemt H. (Eds.) (1995) Peter Singer in Deutschland. Zur Gefährdung der Diskussionsfreiheit in der Wissenschaft. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag. Brecht B. (1967) Leben des Galilei. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Bulhof I. (1988) Origin of species: betoverende wetenschap. Baarn: Ambo Dijk J. van (1998) Imagenation: popular images of genetics. New York. Dijksterhuis E.J. (1950/1989) De mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam: Meulenhoff Freud S. (1926/1948) Die Frage der Laienanalyse. Unterredungen mit einem Unparteiischen. GW XIV. London: Imago, Jung C.G. (1921/1925) Psychologische Typen. Leipzig / Stuttgart: Rascher. Latour B. (1984/1988) The Pasteurization of France. Cambridge: Harvard University Press Lomborg B. (2001) The sceptical environmentalist: measuring the real State of the world. Cambridge: Cambridge University Press Orel V. (1996) Gregor Mendel. The first geneticist. Oxford / New York / Tokyo: Oxford University Press. Ostwald W. (1909) Grosse Männer. Leipzig: Akademische Gesellschaft Strathern P. (2000) Mendeleyev s dream. New York: Berkley Books Watson J.D. (1968) The double helix. A personal account of the discovery of the structure of DNA. New York: Atheneum. Westfall R.S. (1980) Never at rest. A biography of Isaac Newton Wippern J. (1972) Das Problem der ungeschriebenen Lehre Platons. Beiträge zum Verständnis der platonischen Prinzipienphilosophie. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Zwart H. (2005) Hysteria chemicorum. Een beroepsziekte van scheikundigen. De Uil van Minerva, 22 (2),