reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus

Transcriptie

1 reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus

2 Toelichting Door deze ontmoeting met Heraclitus gaan we terug naar het begin van de westerse filosofie. Zo rond 600 voor Christus komen we in het KleinAziatische deel van Griekenland, nu is dat de westkust van Turkije, de eerste filosofen tegen. Dat waren mensen die de mythen en legenden van zich af geworpen hadden en niet meer in alles de wil van de goden zagen. Ze probeerden de wereld om hen heen op een 'wetenschappelijke' manier te begrijpen. Heraclitus komt uit de stad Ephesus en leefde van 536 tot 470 v. Chr. Hij heeft verschillende onsterfelijke uitspraken gedaan, de bekendste: Panta Rhei, alles stroomt. Alles verandert voortdurend, niets blijft eeuwig. Daarom kunnen we niet twee keer in dezelfde rivier stappen. Niet alleen de rivier verandert, ook wij zijn veranderd. Dat klinkt heel aannemelijk, maar het heeft vergaande consequenties. Als de enige constante is dat alles verandert, bestaat er geen kennis die eeuwigheidswaarde heeft. Misschien was je daar al van overtuigd, het klinkt immers heel postmodern. Het idee van de rivier komt bij Heraclitus trouwens niet zo maar uit de lucht vallen. Het was geen Ahaerlebnis, maar de conclusie uit een redenering. Eerder had hij namelijk de eenheid in tegenstellingen benadrukt. Alle ontwikkeling vindt plaats in een spel van elkaar tegenwerkende krachten, oorlog en vrede, winter en zomer, goed en kwaad. Ieder ding heeft zijn tegendeel nodig, en in die tegenstellingen vormt zich de wereld. Probeer daarom vooral die tegenstellingen niet op te heffen, dood en stilstand zouden het gevolg zijn. Hieruit trok Heraclitus de conclusie dat de werkelijkheid altijd dynamisch is, in beweging, panta rhei Literatuurtips: Filosofie voor jonge denkers van Jeremy Weate, uitg. Callenbach, pag. 10, en 62 De wereld van Sofie van Jostein Gaarder, uitg. Houtekiet, pag. 44 t/m 48 2

3 Heraclitus vragen Kun je alles zelf leren, zoals Heraclitus wilde? Wat kun je van de natuur leren? Kun je nooit twee keer in dezelfde rivier stappen? Kun je iets bedenken dat altijd hetzelfde blijft? Als een rivier de hele tijd verandert, geldt dat dan ook voor andere dingen in de natuur zoals de bomen, of voor de lucht of voor de mens? Alles in de natuur verandert steeds, maar de Rijn blijft de Rijn, en jij blijft jij. Wat blijft dan hetzelfde? 3

4 Heraclitus (verandering) Ik ga het met jullie hebben over de filosoof Heraclitus. In de stad Ephesus in het oude Griekenland werd hij 2500 jaar geleden geboren. Hij ging niet naar school en las geen boeken, hij wilde alles zélf leren. Hij wilde van de natuur zelf leren, niet van mensen, want mensen hebben er niets van begrepen. Mensen gaan naar school of gaan werken, komen thuis, slapen en doen dit hun hele leven door, hierdoor vergeten ze de natuur eigenlijk. Ze begrijpen niet wat er nu echt gebeurt in de natuur. Heraclitus probeert de mensen wakker te schudden, hun ogen te openen, zodat ze meer van de wereld en van de natuur begrijpen. Heraclitus denkt namelijk dat de natuur zich verstopt voor de mensen, waardoor we de natuur niet meer begrijpen. Door middel van raadsels die hij in zijn boek geeft, op te lossen, komen we steeds meer te weten van de natuur. Door het oplossen, is de lezer in staat meer van de natuur te begrijpen. Ik wil nu met jullie een raadsel van Heraclitus bespreken. Het leuke van deze raadsels is dat iedereen er anders over denkt en iedereen de raadsels anders oplost. Heraclitus geeft geen antwoorden op de raadsels, maar hij wil alleen maar dat je nadenkt over de natuur. Dat is het belangrijkste, dat je nadenkt over de natuur. De natuur verstopt zich, en als je de natuur gevonden hebt, verstopt ze zich weer. De raadsels zijn nooit op te lossen maar wel heel interessant om over na te denken. Heraclitus gaf bijvoorbeeld het raadsel: 'Iemand kan nooit twee keer in dezelfde rivier stappen'. Hij had dit raadsel bedacht toen hij op een dag samen met een vriend door een bos liep. Tussen de bomen door stroomde een rivier. Hij trok zijn schoenen uit en ging met beide benen in de rivier staan. 'Deze rivier is nooit dezelfde rivier', bedacht Heraclitus zich en vertelde zijn gedachte aan zijn vriend. Zijn vriend kijkt naar Heraclitus en de rivier. Hij snapt niet wat Heraclitus bedoelde. De rivier is toch gewoon de rivier? Een rivier verandert toch niet? Heraclitus stond nog steeds met beide benen in de rivier. Hij stapte uit het water en keek naar de rivier en ging weer met beide benen in het water staan. 'Zie je', zei Heraclitus, 'nu sta ik in 4

5 een andere rivier. Het water stroomt, dus elke keer wanneer ik in de rivier sta, sta ik in een andere rivier'. Zijn vriend snapte wat Heraclitus bedoelde: het water stroomt en stroomt waardoor de rivier de rivier blijft, maar eigenlijk ook elke keer anders is. Net als dat hijzelf verandert, maar wel zichzelf blijft. Als een rivier de hele tijd verandert, geldt dat dan ook voor andere dingen in de natuur zoals de bomen, of voor de lucht of voor de mens? 5

6 Heraclitus Werkblad van: Heraclitus is een Griekse filosoof. Hij heeft een boek vol raadsels geschreven. Er is maar weinig bewaard gebleven van zijn boek. Zijn boek is verloren gegaan in de loop van 2500 jaar, net als vele andere boeken uit die tijd. Er zijn alleen stukjes tekst van Heraclitus bewaard gebleven in andere boeken. Het is heel moeilijk de raadsels goed te begrijpen omdat er veel tekst weg is en we niet weten in welke volgorde de stukjes gelezen moeten worden. Bedenk drie dingen die altijd hetzelfde blijven: Waarom blijven deze dingen altijd hetzelfde? Bedenk drie dingen die de hele tijd veranderen: Waarom veranderen deze dingen de hele tijd? 6

7 Vragen van kinderen Je bent niet de eerste die n.a.v. dit verhaal met kinderen gaat filosoferen. Hieronder hebben we vragen opgeschreven die kinderen eerder n.a.v. dit verhaal hebben geformuleerd. Kan een boom veranderen? Kan het weer hetzelfde zijn als gisteren? Kan je twee keer in dezelfde rivier stappen wanneer een rivier stilstaat? Vooral de vraag: kun je iets bedenken dat altijd hetzelfde blijft? is een uitdagende gebleken. Niet gemakkelijk, maar wel een waar je je in vast kunt bijten. Veel stof tot denken gaven: kleur de geschiedenis / het verleden de kringloop van het leven een verhaal je herinneringen een atoom het niets 7

8 Heraclitus Van de filosofen uit de tijd van Heraclitus is geen enkel geschrift bewaard gebleven. Heraclitus en zijn tijdgenoten kennen we enkel uit fragmenten. Die vinden we bijvoorbeeld terug in het werk van Aristoteles. Aristoteles legde zijn leer graag uit in de vorm van een discussie met zijn vroege voorgangers. Enkele fragmenten die aan Heraclitus worden toegeschreven: Varkens beleven meer genoegen aan modder dan aan zuiver water. De weg omhoog en omlaag is één en dezelfde. Tegen vuur kan alles worden ingewisseld en vuur tegen alles, precies zoals tegen goud goederen en tegen goederen goud. Van de samenhang waarin zij het meest verkeren, daarvan wenden zij zich af, en waarop zij elke dag stuiten, dat komt hun vreemd voor. Begin en einde zijn verbonden op de omtrek van een cirkel. Verband leggen tussen alles is het denken. De natuur houdt ervan zich te verbergen. ontleend aan De verbeelding van het denken, onder redactie van Jan Bor, uitgeverij Contact Amsterdam