Rita'sBoekje Pagina 1 DANSEN MET OLIFANTEN

Transcriptie

1 DANSEN MET OLIFANTEN

2 Dansen met olifanten. Een onderzoek naar de implementatie van het Opvoedingsprogramma in de zorg voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen. H.P.R. Zijlstra, Groningen: Stichting Kinderstudies. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. - Met lit. opg. - Met samenvatting in het Engels. ISBN Trefw.: Meervoudig gehandicapt / opvoedingsprogramma / implementatie Grafisch ontwerp/lay-out: Q! creates communication, Hoofddorp 2003 Stichting Kinderstudies, Postbus 102, 9700 AC Groningen

3 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN DANSEN MET OLIFANTEN EEN ONDERZOEK NAAR DE IMPLEMENTATIE VAN HET OPVOEDINGSPROGRAMMA IN DE ZORG VOOR MENSEN MET ERNSTIGE MEERVOUDIGE BEPERKINGEN Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 03 april 2003 om uur door: Hendrika Peterdien Rita Zijlstra Geboren op 24 maart 1971 te Terneuzen

4 Promotores: Prof. dr. H. Nakken Prof. dr. C. Vlaskamp Prof. dr. T.A.B. Snijders Boordelingscommissie: Prof. dr. A. van Gennep Prof. dr. H.G. Bijker Prof. dr. Tj. Zandberg

5

6 HET GEBEURDE VAAK DAT DE OLIFANT, NA EEN BEZOEK aan de eekhoorn, van de top van de beuk naar beneden viel en enkele bulten en schrammen opliep. Op een dag maakte de eekhoorn speciaal voor de olifant een bord met de woorden NIET VALLEN dat hij naast zijn voordeur hing. Niet lang daarna was de olifant weer eens bij hem op bezoek. Grijs en gewichtig zat hij in de luie stoel voor het raam en vertelde hij aan de eekhoorn wat hij allemaal van plan was. Hij wilde een bezoek brengen aan de maan, hij wilde te voet de oceaan oversteken, hij wilde zich eens in nevelen hullen en hij stond op het punt om een reusachtige drijvende bloesemtaart te maken die van de bergen langs de rivier stroomafwaarts zou drijven en bij de waterval zou neerstorten en dan op iedereen die daaronder met zijn mond open omhoog stond te kijken terecht zou komen. Maar eerst, zei hij, ga ik nog iets bedenken wat ik nog nooit bedacht heb. Ik ben heel benieuwd wat dát zal zijn. De eekhoorn zei niets en zat tevreden in een hoek een kopje thee te drinken. Aan het einde van de middag zei de olifant: Kom, ik ga weer eens naar huis. Hij vouwde zijn oren langs zijn hoofd, gaf de eekhoorn een hand en stapte de deur uit. Eerst nog even dat bord lezen, zei de eekhoorn. De olifant draaide zich om, begon te lezen en viel toen met donderend lawaai naar beneden. Toen hij zijn ogen opsloeg zag hij de eekhoorn hoog boven zich in de top van de beuk zitten. Heb je het niet gelezen? riep de eekhoorn. Ik had het nog niet uit, zei de olifant. Wat stond er na NIET? VALLEN, riep de eekhoorn. Vallen?? vroeg de olifant. Waar slaat dát op? Toon Tellegen (Uit: Misschien wisten zij alles Querido, Amsterdam, 2002)

7 Voorwoord De vakgroep Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen heeft zich de laatste jaren gericht op het verbeteren van de kwaliteit van zorg voor personen met ernstige meervoudige beperkingen. Als onderdeel hiervan is het Opvoedingprogramma ontwikkeld. Met dit programma kon een toegenomen continuïteit in de zorg en een verbeterde pedagogische relatie tussen de persoon met ernstige meervoudige beperkingen en diens (professionele) zorgverleners worden bewerkstelligd. Het invoeren van dit programma in de praktijk bleek echter lastig te zijn. Dit onderzoeksproject 'Het verbeteren van de kwaliteit van zorg voor ernstig meervoudig gehandicapten in residentiële voorzieningen' richtte zich op het achterhalen van kritische factoren in de implementatie-omgeving die van invloed waren op het succesvol invoeren en bestendigen van dit programma. Hiertoe is, na elkaar, op drie residentiële voorzieningen (Sint Anna te Heel, Op de Bies te Landgraaf en Maasveld te Maastricht) van Stichting Sint Anna het Opvoedingsprogramma van 1996 tot en met 2000 ingevoerd. Het onderzoek werd mogelijk gemaakt door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO- programma Kwaliteit van Zorg). Het onderzoek werd uitgevoerd onder begeleiding van de promotoren prof. dr. H. Nakken, prof. dr. C. Vlaskamp en prof. dr. T.A.B. Snijders. Om de maatschappelijke en wetenschappelijke kwaliteit en relevantie van het onderzoek te waarborgen werd een wetenschappelijke begeleidingscommissie ingesteld. De commissie bestond uit mr. drs. G.C.J. van der Velde (voorzitter, Algemeen directeur Stichting Sint Anna), mr. H.J. van der Moer (Ziekenfondsraad), mw. Folkerts (Federatie voor Ouderverenigingen), mw. drs. A.C.B. Willems (Vereniging Gehandicaptenzorg), prof. dr. A. Th. G. van Gennep (hoogleraar Zorg voor verstandelijk gehandicapten, Universiteit Maastricht), drs. E. Th. Klapwijk (Geneeskundige Hoofdinspectie voor de geestelijke volksgezondheid) en mr. Drs. L.J.G. Ritzen (Stichting Pedagogisch Sociaal Werk, Midden Limburg). Mensen met ernstige meervoudige beperkingen zijn in hun dagelijkse bestaan afhankelijk van veel verschillende mensen. In die zorg werken begeleiders, therapeuten, pedagogen, managers, ouders en familieleden samen in een complex geheel. Een vernieuwing vindt nooit geïsoleerd plaats en heeft direct gevolgen voor het totale samenwerkingsverband. Daarmee kan het invoeren van een vernieuwing vergeleken worden met het dansen met olifanten. Het enorme geheugen van de olifant en de sterke wil om nieuwe, begrijpbare dingen te leren stimuleren maar kunnen echter ook belemmeren. Stappen dienen zorgvuldig (en veelvuldig) worden ingestudeerd waarbij aandacht moet bestaan voor het integreren van de eerder aangeleerde danspasjes in een nieuwe dans. Veranderingen in de zorg komen nog te vaak overeen met het enkele keren op de grond stampen van een van de voorpoten. Personen met ernstige meervoudige beperkingen zijn echter niet geholpen met het vertonen van een kunstje. De zorg voor deze personen heeft meer baat bij het stap voor stap samen bewegen in de richting van een perspectief. Rotterdam, februari 2003

8

9 Inhoud 1 Introductie en plaatsbepaling Inleiding Knelpunten bij disseminatie en implementatie van kennis Aandacht voor kwaliteit in de zorg De emancipatie van personen met ernstige meervoudige beperkingen Omschrijving van de doelgroep Moeilijkheden met het implementeren van een werkwijze binnen de zorg voor personen met ernstige meervoudige beperkingen Doelstelling en vraagstelling van het onderzoek Opzet van dit proefschrift Relaties als perspectief Inleiding Een relationeel opvoedingsperspectief Tekorten in de huidige zorgopvattingen Een ander accent: een relationeel perspectief Het belang van opvoeden Aandacht voor de opvoedingspraktijk: het procesmatig karakter van opvoeden Structuren versus processen Het Opvoedingsprogramma De eisen die het Opvoedingsprogramma stelt aan de overige niveaus binnen een voorziening Implementatiefactoren Inleiding Relaties als perspectief: een verbetering of vernieuwing? Implementatiefactoren beschreven in de literatuur Theoriegestuurde programma-implementatie Een normatieve implementatie-omgeving van het Opvoedingsprogramma Doelgroep Zorgverleners Presentatie van het programma Organisatie Microcontext Relaties met andere organisaties Macrocontext Voorlopige indeling van omgevingsfactoren Een aanvulling vanuit bestaande literatuur Deskundig handelen door een zorgverlener Motivatie van een zorgverlener Definitieve indeling van omgevingsfactoren

10 4 Methode van onderzoek Inleiding Theoriegestuurde programma-evaluatie Implementatie impact-evaluatie De onderzoekssituatie De onderzoeksgroepen Onderzoeksdesign Het beschrijven en meten van programma-effecten Het meten van omgevingsfactoren Toetsing binnen Implementatie impact-evaluatie door middel van statistische analysen De ordening van de data Multiniveau analyse Meervoudige regressie-analyse Beschrijving van het implementatieproces binnen voorziening A Inleiding Beschrijving van het implementatieproces binnen voorziening A Effect-evaluatie: adoptiefase Adoptie van het Opvoedingsprogramma door belanghebbenden Overeenstemming in gesignaleerde en ervaren problemen Strategie-evaluatie Effect-evaluatie: overige fasen Resultaten werkdoelen Resultaten Kennis en Vaardigheden Context-evaluatie Doelgroep Zorgverleners Perceptie van het programma door zorgverleners Organisatiekenmerken Microcontext Relaties met andere organisaties Macrocontext Context-impact-evaluatie Beschrijving van de implementatieprocessen binnen Voorziening B en Voorziening C Inleiding Verloop en samenvatting van het proces binnen voorziening B Beschrijving van het implementatieproces in voorziening B Effect-evaluatie: adoptiefase Strategie-evaluatie Effect-evaluatie: overige fasen Context-evaluatie Context-impact-evaluatie

11 6.2 Verloop en samenvatting van het proces binnen voorziening C Beschrijving van het implementatieproces in voorziening C Effect-evaluatie: adoptiefase Strategie-evaluatie Effect-evaluatie: overige fasen Context-evaluatie Context-impact-evaluatie Voorlopige conclusie ten aanzien van de relevantie van omgevingsfactoren in voorzieningen A, B en C Het implementatieproces opnieuw bekeken: statistische exploratie Inleiding Predictoren voor de beoordeling van de implementatiestrategie Predictoren voor de beoordeling van de cursus Predictoren voor de beoordeling van de complexiteit van de werkwijze Predictoren voor de effectmaten op het gebied van de werkdoelen Predictoren voor het aantal opgestelde werkdoelen Predictoren voor het aantal formeel corrrecte werkdoelen Predictoren voor het aantal werkdoelen met een positieve score Predictoren voor de effectmaten Kennis en Vaardigheden Predictoren voor het behaalde kennisniveau Predictoren voor het behaalde vaardigheidsniveau Conclusie en discussie Inleiding Beantwoording van de onderzoeksvragen Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Beschouwing van de onderzoeksresultaten Opmerkingen bij de methode van onderzoek De onderzoeksresultaten nader bekeken Relevantie voor de praktijk Aanbevelingen voor nader wetenschappelijk onderzoek Referentielijst Bijlagen Samenvatting Summary Nawoord Curriculum Vitae

12