HET VISUEEL PROFIEL. Een onderzoek naar visuele perceptie, visuele activiteiten, participatie, probleemgedrag en opvoedingskenmerken

Transcriptie

1 HET VISUEEL PROFIEL Een onderzoek naar visuele perceptie, visuele activiteiten, participatie, probleemgedrag en opvoedingskenmerken bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Deel 1 Over visueel perceptie onderzoek b 1 p 2 D s a 1 a 2 p 1 b 2 p 3 b 3 a 3 Paul Looijestijn

2 2 Het Visueel Profiel. Een onderzoek naar visuele perceptie, visuele activiteiten, participatie, probleemgedrag en opvoedingskenmerken bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Trefwoorden: WHO, ICIDH, ICF, Visueel Profiel, visuele perceptie-cognitie, visuomotoriek, visuele vaardigheden, zelfredzaamheid, participatiebeleving, probleemgedrag, competentie, specifiek visuele opvoeding, opvoedingsbelasting, kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, met literatuuropgave en samenvatting in het Engels ISBN NUR=848 Copyright 2004, P.L. Looijestijn, adres: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende All rights reserved. No parts of this publication may be produced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocoping, recording, or otherwise, without prior written permission Stichting Kinderstudies, Postbus 102, 9700 AC Groningen Online version 2011 in twee delen op Deel 1 Over visueel perceptie onderzoek Deel 2 Over visuele activiteiten en participatie In de map artikelen onder de kop ICF conceptueel raamwerk algemeen Het maken, drukken en verspreiden van dit proefschrift werd financieel ondersteund door Visio, Landelijke Stichting voor Slechtzienden en Blinden

3 3 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN Het Visueel Profiel Een onderzoek naar visuele perceptie, visuele activiteiten, participatie, probleemgedrag en opvoedingskenmerken bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Psychologische, Pedagogische en Sociologische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts in het openbaar te verdedigen op donderdag 9 september 2004 om uur door Paulus Leonardus Looijestijn geboren op 30 juni 1950 te Wassenaar

4 4 Promotores: Prof. dr. H. Nakken Prof. dr. E. H. F. de Haan Copromotor: dr. M. Smrkovský Beoordelingscommissie: ISBN-nummer:

5 5 William Blake ( ): When the doors of perception are cleansed, man will see things as they truly are, infinite

6 6

7 7 Inhoudsopgave: Deel 1 Voorwoord 15 1 Algemene inleiding Het opvoedingsprobleem bij kinderen en jongeren met slechtziendheid Het zoeken naar oplossingen De doelstelling en centrale vraagstelling Hoofdstuk indeling 28 2 Het Visueel Profiel als overbruggingsmodel tussen slechtziendheid en ontwikkeling / opvoeding Literatuurverkenning m.b.t. benaderingen van slechtziendheid Benaderingen van slechtziendheid bij kinderen in onderwijs en hulpverlening Neuropsychologische benaderingen van slechtziendheid Een ordeningsmodel: ICIDH / ICF Toepassing van de ICF bij slechtziendheid: de classificatie van het Visueel Profiel De ontwikkeling van het Visueel Profiel Het eerste classificatieperspectief van het Visueel Profiel: ziekte/aandoeningen (D) en anatomische eigenschappen (s) in het visuele systeem Het tweede classificatieperspectief van het Visueel Profiel: fysiologische en psychologische functies van de visuele waarneming (b) 53

8 Het derde classificatieperspectief van het Visueel Profiel: oordelen over visuele activiteiten (a) en over participatie (p) Oordelen over activiteiten Oordelen over participatie Het vierde classificatieperspectief van het Visueel Profiel: omgevingsfactoren (e) Een nieuwe benadering van slechtziendheid in de revalidatie van mensen met visuele beperkingen Het Visueel Profiel en toepassing in de revalidatie Het instrumentarium voor het Visueel Profiel Het Visueel Profiel van een cliënt De methode voor het bepalen en hanteren van het Visueel Profiel Pedagogische hantering van het Visueel Profiel De kernbegrippen van het onderzoeksontwerp Het theoretische model 80 3 Algemeen ontwerp voor het empirisch onderzoek en beschrijving onderzoeksgroepen Algemeen onderzoeksontwerp Werving en samenstelling onderzoeksgroepen Algemene beschrijving experimentele en controlegroep Beschrijving oogheelkundige ziektes en aandoeningen (D) en stoornissen in de anatomische structuren van het visuele systeem (s) van de experimentele groep 98

9 9 3.5 Beschrijving stoornissen in de lagere visuele functies (b1) van de experimentele groep en contrastgevoeligheid van de controlegroep Samenvatting onderzoeksgroepen Visueel Perceptie Onderzoek bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Introductie metingen één en twee: Visueel Perceptie Onderzoek Meting één: hogere visuele functies objectherkenning en ruimtelijke relaties zonder tijdsdruk (VPO 1) Methode VPO Wisc-R Doolhoven Facial Recognition Test Judgment of Line Orientation Test of Visual-Perceptual Skills (non-motor) Closure Faces Test Higher visual functions - intellectual operations in space, Luria Card Harense Lieveheersbeestjes Test Begripsvaliditeit van de instrumenten uit VPO 1 bij gebruik bij de experimentele groep Werkwijze VPO Resultaten VPO Wisc-R Doolhoven Facial Recognition Test Judgment of Line Orientation 126

10 Test of Visual-Perceptual Skills (non-motor) Closure Faces Test Higher visual functions - intellectual operations in space, Luria Card Harense Lieveheersbeestjes Test Conclusies VPO Meting twee: hogere visuele functies objectherkenning en ruimtelijke relaties met tijdsdruk en meting van visuomotoriek (VPO 2) Methode VPO Facial Recognition Test - reaction time versions (FRT-R 1 en FRT-R 2) Judgment of Line Orientation (JLO-R) Visual Reaction Test (VRT 1, VRT 4 en VRT D) Developmental Test of Visual-Motor Integration (VMI) Begripsvaliditeit van de instrumenten uit VPO 2 bij gebruik bij de experimentele groep Werkwijze VPO Resultaten VPO Facial Recognition Test - reaction time versions (FRT-R 1 en FRT-R 2) Judgment of Line Orientation (JLO-R) Visual Reaction Test (VRT 1, VRT 4 en VRT D) Developmental Test of Visual-Motor Integration (VMI) Conclusies VPO Conclusies metingen één en twee: Visueel Perceptie Onderzoek

11 11 Deel 2 5 Onderzoek naar Visuele Activiteiten en Participatie bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Introductie meting drie: Visuele Activiteiten en Participatie Methode meting Visuele Activiteiten en Participatie (VAP) Visual Disability and Handicap Profile (VDHP) en andere instrumenten VAP ontwerp, scoretoekenning en afname VAP betrouwbaarheid VAP validiteit VAP sensitiviteit Resultaten Visuele Activiteiten en Participatie (VAP) VAP - Visuele vaardigheden VAP Zelfredzaamheid VAP - participatie beleving VAP - specifiek visuele opvoeding Conclusies meting drie: Visuele Activiteiten en Participatie (VAP) 61 6 Onderzoek naar Probleemgedrag, Competentie en Opvoedingsbelasting bij kinderen en jongeren met oculaire slechtziendheid Introductie meting vier: Probleemgedrag, Competentie en Opvoedingsbelasting Methode meting Probleemgedrag, Competentie en Opvoedingsbelasting Child Behavior Checklist (CBCL) 72

12 Youth Self-Report (YSR) Teacher s Report Form (TRF) Cross-informant overeenkomst CBCL, YSR en TRF Nijmeegse Ouderlijke Stress Index - verkorte vorm (NOSIK) Resultaten meting Probleemgedrag, Competentie en Opvoedingsbelasting De probleemscores van de CBCL, YSR en TRF De competentiescores van de CBCL, YSR en TRF Nijmeegse Ouderlijke Stress Index - verkorte vorm Conclusies meting vier: Probleemgedrag, Competentie en Opvoedingsbelasting 92 7 Beantwoording onderzoeksvragen en discussie Beantwoording van de deelvragen Deelvraag 1 perspectief functies: visuele perceptie-cognitie / visuomotoriek Deelvraag 2 perspectief activiteiten: visuele vaardigheden Deelvraag 3 perspectief activiteiten: zelfredzaamheid Deelvraag 4 perspectief participatie: participatiebeleving Deelvraag 5 perspectief participatie: specifiek visuele opvoeding Deelvraag 6 probleemgedrag en competentie Deelvraag 7 opvoedingsbelasting Beantwoording van de centrale vraagstelling Aanbevelingen voor nader wetenschappelijk onderzoek, toepassingen in de klinische praktijk en beleid 113

13 7.4 Casuïstiek toepassing Visueel Profiel Casus A - kind met visuele beperkingen Casus B jongere met visuele beperkingen Kanttekeningen bij het onderzoek Samenvatting 127 Summary 133 Literatuur 137 Naschrift: ontwikkelingen van 2004 t/m Curriculum Vitae 159 Dankwoord 160

14 14