Al met al voldoende aanleiding om de werkwijze schuldhulpverlening nog eens goed onder de loep te nemen.

Transcriptie

1 Richting een nieuwe aanpak van schulden Notitie schuldhulp juli

2 Aanleiding De schuldenproblematiek is het afgelopen decennium een belangrijk thema geworden. Het aantal dossiers is gestegen van 40 dossiers in 2008 naar gemiddeld 120 dossiers in de afgelopen jaren. Een terugloop hierin is nog niet waar te nemen. Ook de complexiteit van de dossiers is toegenomen. Landelijk zien we hetzelfde beeld. Het hebben van schulden hangt vaak samen met de vraag naar zorg. Daarmee is de aanpak van schulden in het gehele sociale domein (WMO, Jeugd en Partcipatie) nog relevanter geworden. Het beroep op zorg van mensen met schulden is groot. Dit sluit ook aan bij de ervaringen van Bijeen dat in 2015 is gestart. Schulden zijn van grote invloed op het welbevinden van mensen en de mate waarin mensen participeren. Aangetoond is dat schuldenproblematiek bij mensen leidt tot chronische stresssituaties en daarmee tot meer gezondheidsklachten, bezoeken aan huisarts, ziekteverzuim, hulpverlening e.d. 1. Een goede aanpak van schulden leidt naar verwachting tot een beperking van zorgkosten. De evaluatie van de huidige werkwijze schuldhulpverlening leert ons de volgende lessen: het is wenselijk om zo snel mogelijk te zorgen dat schulden niet verder oplopen en dat budgetbeheer wordt gestart; pas bij rust op het financiële vlak ontstaat ruimte om te bepalen wat er verder aan inzet nodig is; het uitgangspunt dat een schuldenaar zelf verantwoordelijk is voor de schulden en het oplossen ervan, blijkt in de praktijk meestal niet haalbaar. Een schuldensituatie kan mensen zo in beslag nemen dat ze tijdelijk niet in staat zijn die verantwoordelijkheid te nemen. Deze veronderstelling wordt ook bekrachtigd in het boek Schaarste 2. Mensen in een schuldensituatie hebben tijdelijk een lager IQ vanwege hun omstandigheden; het is van belang om mensen met betalingsachterstanden veel eerder te signaleren en te bereiken. Bijeen maar ook andere partners kunnen hierbij een belangrijke rol spelen. Al met al voldoende aanleiding om de werkwijze schuldhulpverlening nog eens goed onder de loep te nemen. Doel en totstandkoming notitie In deze notitie beschrijven we wat we van belang vinden bij de aanpak van schulden. Het geeft de hoofdlijnen weer voor een nieuwe werkwijze. Enerzijds is de notitie daarmee richtinggevend voor de verdere inrichting van het traject schuldhulp vanaf 1 januari Anderzijds is dit een beleidsdocument dat de nota Schuldhulpverlening 3 opvolgt. De notitie loopt van juli 2016 tot en met december Daarna wordt het beleid rond schulden integraal onderdeel van het armoedebeleid 4. De tweede helft 2017 wordt gebruikt om de armoedenota te evalueren en de eerste bevindingen van de nieuwe aanpak van schulden te vertalen naar integraal meerjarig beleid. Om de richting te bepalen voor een nieuwe werkwijze schuldhulp is een werkgroep ingericht. De werkgroep bestaat uit de verschillende disciplines die zijn betrokken bij schuldhulp. Een vrijwilliger van Modus en een ervaringsdeskundige denken mee. Vanuit O3 5 zijn Juvans, Modus en MEE betrokken. Andere deelnemende organisaties zijn Baanbrekers, Kredietbank Nederland, Woonveste en Traverse 6. Halverwege zijn twee raadsleden en een fractieondersteuner uit het Cluster Samenleving aangeschoven. Medio februari is de werkgroep gestart met de inventarisatie van verbeterpunten binnen de schuldhulp in Heusden. In deelgroepen zijn deze aandachtspunten zoveel mogelijk vertaald naar een 1 Overkoepelende blik op de omvang en preventie van schulden in Nederland, Nibud, Schaarste, Sendhil Mullainathan&Eldar Shafi, juli De nota Schuldhulpverlening is bij raadsbesluit van 29 maart 2016 met een jaar verlengd. 4 De huidige armoedenota Werk blijven maken van armoede loopt van O3 is een samenwerking tussen Contour de Twern, GGD, Juvans, MEE en Modus. 6 Traverse is een stichting voor maatschappelijke opvang die hulpverlening organiseert voor mensen in probleemsituaties waarbij sprake is van (dreigende) dak- en thuisloosheid. 2

3 oplossingsrichting. Met veel energie en enthousiasme hebben de deelnemers meegedacht over nieuwe mogelijkheden. Onderstaande gedachtelijn is hiervan de vertaling. De notitie is afgestemd binnen de werkgroep en heeft daarmee een breed draagvlak onder de belangrijkste partijen die met de schuldhulp hebben te maken. Tegelijkertijd heeft een leerling van Avans haar afstudeerproject gewijd aan de schuldhulp in Heusden. Haar onderzoek richt zich op de verschillende organisatievormen van de gemeentelijke schuldhulpverlening. Zij adviseert Heusden over de organisatievorm die het beste aansluit bij de omvang en het gedachtengoed van de gemeente. De uitkomsten van het onderzoek worden betrokken bij de verdere inrichting van de schuldhulp. De notitie gaat eerst in op de beleidsdoelen van schuldhulp en geeft daarna een overzicht van de belangrijkste aandachtspunten voor een nieuwe werkwijze. Daarna gaan we in op de oplossingsrichtingen. Het document markeert de gedachtenontwikkeling tot nog toe. Het bepaalt de richting van de aanpak van schulden per Vόόrdat we hiermee starten, toetsen wij dit kader graag bij u. Beleidsdoelen schuldhulp Schuldhulp is onderdeel van het sociaal domein. Het ligt voor de hand dat de beleidsdoelen schuldhulp dan ook in het verlengde liggen van de visie op het sociaal domein. In het coalitieprogramma Sociaal.Groen.Sterk.Heusden. en het beleidskader Transitie Sociaal Domein Heusden 2014 staan visie en missie benoemd. Samengevat komt dit op het volgende neer. Visie Gezondheid als het vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven 7 Missie De gemeente Heusden streeft naar een samenleving waarin inwoners zichzelf en anderen helpen en waarin mensen sociaal en economisch zelfredzaam zijn, een participatiesamenleving. Daarbij gaan we in eerste instantie uit van de eigen kracht van inwoners en hun sociale netwerk. Voor een kleinere groep (kwetsbare) inwoners die (tijdelijk of permanent, geheel of gedeeltelijk) niet zelfstandig kunnen zijn bieden we zo tijdelijk mogelijke ondersteuning De visie en missie liggen aan de basis van de uitvoering van Bijeen. Leidende principes hierbij zijn onder meer: de eigen kracht van de inwoner staat voorop; waar ondersteuning nodig is, wordt eerst gekeken naar de mogelijkheden binnen het sociale netwerk. Pas daarna wordt gekeken naar algemene en collectieve voorzieningen. In het laatste geval is individuele ondersteuning aan de orde; bij een individuele ondersteuning is sprake van een integrale aanpak met één huishouden, één plan, één regisseur; de aanpak is passend en gericht op het bereiken van een maatschappelijk resultaat. Beleidsdoelen schuldhulp Financiële gezondheid ligt aan de basis van economische en sociale zelfredzaamheid. Als iemand teveel in beslag wordt genomen door geldzorgen, werkt dat door op alle leefgebieden. Het beïnvloedt de gezondheid en participeren is lastiger. Op de lange duur kan dit grote sociale gevolgen hebben voor de inwoner. Een gerichte en effectieve aanpak van schulden draagt bij aan de economische en sociale zelfredzaamheid. 7 Huber, Van Vliet en Boers, Positieve Gezondheid 3

4 De belangrijkste doelen van schuldhulp zijn hieronder als volgt geformuleerd. Participatie bevorderen Het voorkomen en bestrijden van schulden draagt bij aan het bevorderen van participatie. Onder participatie wordt in dit verband verstaan dat inwoners mee blijven doen, activiteiten ondernemen, een sociaal netwerk onderhouden en in hun eigen onderhoud voorzien. De verwachting is dat mensen op deze manier zelf, of met behulp van hun netwerk, problemen het hoofd weten te bieden. Hiermee wordt ook het afglijden naar een sociaal isolement voorkomen. Zelfredzaamheid vergroten Het hebben van schulden brengt - naast de financiële problemen - vaak andere problemen met zich mee voor de inwoner. Geldzorgen kunnen leiden tot verzuim op het werk, het mislukken van reintegratietrajecten, huisuitzettingen, relatieproblemen, schooluitval e.d.. Schuldhulp richt zich op het versterken van de eigen kracht van de inwoner om deze problemen te voorkomen of het hoofd te bieden. Verder hanteren we de volgende uitgangspunten voor de uitvoering: de schuldenaar is zelf verantwoordelijk voor zijn schulden en het oplossen ervan, maar bij de aanpak houden we er rekening mee dat iemand vanwege de psychische belasting bij schulden tijdelijk niet de volledige verantwoordelijkheid kan nemen; de aanpak is integraal en sluit aan bij de individuele situatie; voor een duurzame aanpak van schulden is laagdrempelige financiële hulp in de buurt van groot belang. Aandachtspunten nieuwe aanpak Hieronder benoemen we de aandachtspunten die door de deelnemers van de werkgroep zijn aangegeven. De punten zijn waar mogelijk geclusterd en samengevat. Informatievoorziening en begeleiding inwoner Schuldhulp is langdurig, complex en taai. Mensen hebben vaak geen inzicht in de stappen die horen bij een schuldhulptraject. Ze weten vaak niet waar ze in financiële zin aan toe zijn. De ervaring leert verder dat mensen behoefte hebben aan iemand die ze vertrouwen, een maatje die hun helpt bij hun financiële zaken en het benaderen van instanties. Bij voorkeur is dit iemand uit het eigen netwerk, maar dit kan ook een vrijwilliger zijn. Ook de inzet van ervaringsdeskundigen bij de schuldhulp kan nuttig zijn. Mensen kunnen ervaringen met elkaar delen, begrip vinden, maar elkaar ook aanspreken. Samenwerking betrokken partijen Vaak zijn meerdere partijen betrokken bij een klant: denk aan Baanbrekers, Woonveste, O3. Het is wenselijk dat deze organisaties nog meer samen optrekken en informatie delen samen met de klant. Ook is het goed als men meer inzicht heeft in elkaars taken, werkzaamheden en (on)mogelijkheden. Hiermee weet men elkaar in een casus beter te vinden en wordt onjuist of onnodig doorverwijzen naar elkaar voorkomen. Participatie/eigen verantwoordelijkheid Mensen zijn in principe altijd zelf verantwoordelijk voor hun schulden. Het is wel van belang om hierbij oog te houden voor de individuele mogelijkheden om deze verantwoordelijkheid te nemen. De aanpak moet aansluiten bij wat iemand kan. Het is goed de hulpvrager zelf te laten bepalen welke hulp hij nodig heeft en hoe hij het wil aanpakken. Daarbij is het van belang dat iemand deel (blijft) uitmaken van de samenleving (participatie). Het bevorderen hiervan is 1 van de belangrijkste doelen van Bijeen. Sinds eind vorig jaar is er een mooie verbinding gemaakt tussen participatiecoaches van Baanbrekers en de verschillende vrijwilligersorganisaties Contour de Twern, Modus, maar ook Schakelring en Prisma. Hierdoor is het gemakkelijk schakelen met organisaties om mensen ook met schulden te begeleiden naar (vrijwilligers)werk. 4

5 Preventie Om te voorkomen dat mensen in de schulden komen is van belang om te kijken welke instrumenten werken. Daarnaast moet de drempel om hulp te zoeken zoveel mogelijk omlaag. Zo is het ook van belang dat er een plek is waar je even kunt binnenlopen. Ook willen we betalingsachterstanden eerder signaleren door contacten te leggen met banken, zorgverzekeraars en energieleveranciers. Financiële schuldhulp Er is behoefte om ook alleen financiële hulp in te kunnen zetten zoals budgetbeheer of budgetcoaching. Ook is het goed als mensen worden ondersteund ook als er financieel technisch nog niks op te lossen valt. In de tussentijd kan er dan worden gewerkt aan het wegnemen van belemmeringen die een regeling in de weg staan. Maar de grootste knelpunten op dit vlak vormen: de privacywetgeving, waardoor gegevens niet mogen worden uitgewisseld; technische barrières en andere regels van de rijksoverheid waardoor schulden oplopen en het aanpakken ervan wordt bemoeilijkt. Een voorbeeld hiervan is dat boetes bij het Centraal Justitieel Incasso Bureau eerst volledig moeten zijn afbetaald, alvorens een schuldregeling voor de andere schulden kan worden getroffen. Richting nieuwe aanpak Hieronder gaan we in op een aantal zaken: wat loopt er al? wat willen we gaan doen? wat doet de landelijke overheid? Wat loopt er al? Pilot voorkomen huisuitzettingen (2015) Doel van de pilot is om met elkaar te komen tot een effectieve werkwijze rond huishoudens met kinderen met een achterstand in de huurbetalingen. Een goede samenwerking en korte lijnen tussen Woonveste, Juvans/O3 en de Kredietbank zijn hierbij van groot belang. De eerste ervaringen zijn goed. Juvans en Woonveste bezoeken samen de mensen thuis die op een andere manier niet worden bereikt. Reguliere afstemmomenten tussen de drie partijen zorgen voor heldere lijnen en snelle actie. Hierdoor ontstaat een gezamenlijk beeld van de klant en de aanpak die hierbij aansluit. Aanpak participatie Sinds september is een nieuwe aanpak gestart voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt Mensen worden actief benaderd om hun participatiemogelijkheden te onderzoeken. Om mensen ook naar vrijwilligersactiviteiten te begeleiden zijn korte lijnen met Contour de Twern en Modus gelegd. Maar ook met Schakelring en Prisma wordt nauw samengewerkt. Aansluiting inkomensconsulenten Baanbrekers bij O3 Er zijn onlangs afspraken gemaakt over de aansluiting van inkomensconsulenten van Baanbrekers bij O3. Twee participatiecoaches van Baanbrekers maken al enige tijd onderdeel uit van Bijeen, maar er was een behoefte dat ook de inkomensconsulenten en O3 medewerkers elkaar en elkaars werk leren kennen. Deze ontwikkeling sluit mooi aan bij het streven naar korte lijnen, snelle informatie uitwisseling en meer inzicht in elkaars werk en mogelijkheden. 5

6 Waar zetten we verder op in? Werkwijze gericht op gezamenlijk beeld inwoner De aanpak van schulden krijgt vorm in nauwe samenwerking met de organisaties waarmee de inwoner bekend is en met de inwoner zelf. Dit vraagt in ieder geval dat we elkaar en elkaars produkten beter leren kennen. Zo ontstaat inzicht in elkaars mogelijkheden. Dit inzicht helpt bij het begrip voor elkaars positie. Hierdoor is gemakkelijker om een volledig beeld van de klant te vormen en in gezamenlijkheid te komen tot een geschikte aanpak. Voorwaarde hiervoor is dat er ook financiële expertise in de gebiedsgerichte teams beschikbaar is. Eigen verantwoordelijkheid Vernieuwend aan de aanpak schuldhulp wordt dat de inwoner nog veel nadrukkelijker wordt begeleid in het nemen van regie en verantwoordelijkheid. Op dit moment worden hulpvragers ook aangesproken op de eigen verantwoordelijkheid. In de nieuwe situatie zijn de mogelijkheden van de inwoner hierin leidend. Kan iemand nog niet de volledige verantwoordelijkheid dragen, dan wordt aangesloten bij wat iemand wel al kan. In kleine stapjes en samen met de inwoner (co-creatie) wordt toegewerkt naar de zo volledig mogelijke regie bij de inwoner. Dit vraagt een specifieke aanpak van hulpverleners, maar ook de vrijwilligers. Waar nodig wordt ingezet op training en coaching om tot deze werkwijze te komen. Financiële expertise onderdeel van gebiedsgerichte wijkteams Zowel om schulden te voorkomen als schulden aan te pakken is het van belang financiële expertise in de gebiedsgerichte wijkteams te organiseren. Het zou mooi zijn om de volgende activiteiten in de wijken mogelijk te maken: laagdrempelig inlooppunt waar mensen financieel advies kunnen krijgen; aanspreekpunt en ondersteuning gedurende een schuldhulptraject; organiseren en begeleiden van vrijwilligers thuisadministratie en ervaringsdeskundigen; mogelijkheid om snel inzicht te krijgen in budget en budgetbeheer op te starten. Digitaal klantendossier Privacywetgeving zit de samenwerking tussen organisaties vaak in de weg. Dit maakt het voor de inwoner lastiger en bewerkelijker om het inkomen op orde te krijgen. Zeker voor de mensen met een laag inkomen die afhankelijk zijn van toeslagen, kwijtschelding e.d. voor een volledig inkomen, kan dit tot problemen leiden. Als mensen betalingsachterstanden hebben, is het niet mogelijk om informatie met andere organisaties te delen en iemand tijdig in beeld te krijgen voor schuldhulp. Onderzocht wordt of er een digitaal financieel dossier kan worden ontwikkeld voor de inwoner. Deze kan hierop alle gegevens en documenten van de betrokken instanties (laten) opslaan, waardoor een goed (financieel) overzicht ontstaat. Zo houdt hij zelf de regie. Als hij hiertoe zelf niet in staat is, zou dit met hulp van familie of een schuldenmaatje kunnen. Preventie Vroegsignalering en preventie van schulden is weerbarstig. Signalen van betalingsachterstanden ontvangen we niet of komen niet bij elkaar. Zo ook bijvoorbeeld een achterstand bij de ziektekostenverzekeraar, terwijl dat toch een belangrijke indicator is voor het achterhalen van schuldenproblematiek. Hierdoor blijft actie/gevoel van urgentie te lang uit. We zoeken hiervoor de samenwerking met partijen die hierbij kunnen helpen zoals banken, werkgevers en scholen. Als het gaat om preventie hebben we ook aandacht voor kwetsbare groepen zoals mensen met een beperking, waarbij de omgeving soms machteloos toekijkt wanneer iemand grip op zijn financiën verliest. Ook jongeren vormen een belangrijke aandachtsgroep. Wat doet de landelijke overheid? De problematiek rond schulden leeft niet alleen lokaal, maar zeker ook landelijk. De overheid is vaak de grootste schuldeiser. Ook maakt haar werkwijze het soms voor mensen met schulden vaak alleen 6

7 maar moeilijker. Vanuit de NVVK 8, Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), Divosa 9 en andere partijen wordt geprobeerd hierin veranderingen te bewerkstelligen. We zien bij de overheid ook steeds meer bereidheid om maatregelen te nemen op dit vlak. We noemen hier een aantal belangrijke en actuele maatregelen. Sinds 2012 wordt gewerkt met de Verwijsindex Schuldhulpverlening (VISH) waarin geregistreerd staat of mensen bekend zijn met schuldhulpverlening. Dit leidt ertoe dat schuldeisers soms afzien van kostenverhogende invorderingstrajecten. Vanaf 1 januari 2016 is een beslagregister beschikbaar. Schuldeisers registreren hierin hun beslagen, waardoor andere schuldeisers kunnen opmaken of beslaglegging met alle extra kosten voor de schuldenaar van dien wel op niet zinvol/wenselijk is. Het kabinet streeft er naar om organisaties als Belastingdienst, UWV, CJIB en Zorgverzekeraars aan te sluiten op het beslagregister. Tegelijkertijd wordt de berekening van de beslagvrije voet vereenvoudigd. De beslagvrije voet is het deel van het inkomen dat niet mag worden gebruikt voor het aflossen van een schuld. Hiermee behoudt iemand met schulden een minimum inkomen om in zijn levensonderhoud te voorzien. De staatssecretaris heeft toegezegd ernaar te streven om dit per 1 januari 2017 in te voeren. Dit alles moet ervoor zorgen dat schuldeisers hun incassopraktijken beter afstemmen en dat de beslagvrije voet wordt gerespecteerd. Vervolg Deze notitie geeft het startschot voor de verdere ontwikkeling van de aanpak van schulden. De werkgroep schuldhulpverlening werkt ondertussen aan de uitwerking van de hoofdlijnen naar een concrete aanpak. Een eerste begin wordt gemaakt met het onderzoek naar mogelijkheden van een systeem/digitaal klantdossier. Naast de inhoudelijke ontwikkeling van de aanpak is er aandacht voor de communicatie, educatie en overdracht naar andere professionals in het veld. Belangrijk aandachtspunt is hierbij ook de verbinding naar de inwoners, ervaringsdeskundigen. Globaal ziet de planning er als volgt uit. Wat Voorbereiding uitwerking hoofdlijnen naar aanpak: - Inhoudelijk wat is nodig voor korte lijnen dichtbij de klant; onderzoek mogelijkheden digitaal dossier - Communicatie, overdracht, educatie Voorbereiding verbreden aanpak naar andere professionals Bijeen, inwoners, ervaringsdeskundigen - Organisatorisch hoe inbedden; welke kennis en expertise; consequenties capaciteit en middelen Wanneer Juni medio juli 2016 Besluitvorming raad notitie 12 juli 2016 Besluitvorming over keuzes en voorbereiding implementatie Medio juli september 2016 Implementatie Oktober december Brancheorganisatie op het gebied van schuldhulpverlening en sociaal bankieren. 9 Vereniging voor leidinggevenden sociaal domein. 7