UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste Examenperiode

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste Examenperiode SCREENING NAAR VROEGE SIGNALEN VAN AUTISMESPECTRUMSTOORNISSEN BIJ PEUTERS: OVEREENKOMST TUSSEN OBSERVATIES VAN KINDERVERZORGSTERS EN EEN GESTANDAARDISEERDE SPELOBSERVATIE Scriptie neergelegd tot het behalen van de graad Licenciaat in de Psychologie, Optie Klinische Psychologie door Eliska Vereecken Promotor: Prof. Dr. Herbert Roeyers Begeleiding: Mieke Dereu

2 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Inleiding 1.1 Wat is een autismespectrumstoornis? Een autismespectrumstoornis is een vaak gebruikt synoniem voor een pervasieve ontwikkelingsstoornis, het is een stoornis die doordringt in alle gebieden van het menselijk functioneren (Rigter, 2002). Deze laatste benaming wordt nog gehanteerd binnen de categoriale classificatiesystemen waarin je de diagnose krijgt op basis van het al dan niet van toepassing zijn van een vooraf bepaald aantal kenmerken. Men kan dit met andere woorden zien als een zwart-wit diagnose die je al dan niet hebt. Deze opdeling kan men terugvinden in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders- IV-Text revision (DSM-IV-TR; American Psychiatric Association, 2000) en International Classification of Diseases - 10 (ICD-10; World Health Organization, 1992). In de klinische praktijk echter legt men steeds meer de nadruk op het spectrum. Dit dimensioneel denken deelt het continuüm in met enerzijds de mildere beperkingen en anderzijds de ernstige beperkingen in het functioneren (Filipek et al., 1999; Rigter, 2002). Tussen de verschillende categorieën binnen dit spectrum wordt dan ook een grote overlap gevonden. Hierdoor worden de grenzen van de diagnostiek steeds vager (Steyn & Le Couteur, 2003) en wordt het moeilijker een onderscheid te maken tussen de verschillende diagnostische vormen. Volgens recente studies heeft de autismespectrumstoornis een geschatte prevalentie van 6 kinderen op en dit binnen alle niveaus van intelligentie (Bryson, Rogers, & Fombonne, 2003; Chakrabarti, Haubus, Dugmore, Orgill, & Devine, 2005; Fombonne, 2003, 2005; Hill, 2004; Rigter, 2002; Rutter, 2005). De laatste decennia blijkt er een stijging plaats te vinden van dit prevalentiecijfer. Deze zou het gevolg kunnen zijn van een bredere kennis bij zowel professionele mensen als bij leken en een beter uitgebouwd begrip van het concept autisme en het spectrum. Tevens wordt de betere begeleiding aangehaald als oorzaak voor deze stijgende prevalentie (Rutter, 2005). Autismespectrumstoornissen (ASS) vindt men vaker terug bij jongens dan bij meisjes. De ratio s die hiervoor worden gevonden variëren tussen 2:1 tot 4:1 en zijn afhankelijk van het IQ van de personen met ASS (Bryson, 1997; Ehlers & Gillberg, 1993; Filipek et al., 1999; Wing & Gould,1979). Er wordt gesteld dat het voor meisjes

3 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters makkelijker zou zijn om zich sociaal aangepast te gedragen dan voor jongens met hetzelfde normaal genoemde IQ en dat meisjes daardoor minder snel de diagnose zouden krijgen (Filipek et al., 1999; McLennan, Lord, & Schopler, 1993; Volkmar, Szatmari, & Sparrow, 1993b). De etiologie van deze stoornis is (nog) niet gekend, maar men herkent wel het aandeel van de genen in het ontstaan en ontwikkelen van deze stoornis. (Chakrabati et al., 2005; Rutter, Silberg, O Connor, & Simonoff, 1999). Er wordt eveneens aan omgevingsfactoren gedacht als mogelijke oorzaak bij het onstaan van een ASS. Prenatale problemen en geboortecomplicaties zijn risicofactoren die in de vroege ontwikkeling tot hersenbeschadiging kunnen leiden en worden aanzien als mogelijke niet-genetische oorzaken van ASS (Frith, 2005). ASS is een stoornis die men kan karakteriseren binnen drie hoofdkenmerken, namelijk tekortkomingen binnen de sociale interactie, moeilijkheden met verbale en nietverbale communicatie en vaak voorkomende stereotiepe herhalingen in het gedrag (Chakrabati et al., 2005; Charman & Baird, 2002; Frith, 2005). Deze drie kenmerken noemt men een triade. Alle subtypes van personen met een ASS worden onderschreven door een gemeenschappelijk kenmerk, namelijk het gebrek aan wederkerigheid binnen een relatie. De subtypes die hier worden bedoeld, zijn op sociale kenmerken van elkaar te onderscheiden. De drie types zijn: active-but-odd, passief en aloof (Beglinger & Smith, 2005; Wing & Gould, 1979). Wolff (1995) en Wing (1997) voegden hier nog een vierde categorie aan toe: de loners. Verder bespreken we deze vier subtypes. Wanneer we de aloof kinderen naderbij bekijken, zien we dat deze kinderen het meeste sociale contact vermijden en vaak een atypische hechting vertonen ten opzichte van hun verzorgers. Ze maken weinig oogcontact, vertonen onaangepast gedrag en zijn vooral gefocust op non-verbaal gedrag. Bij de passieve groep zien we dat deze kinderen sociale interacties niet zelf gaan initiëren, maar eerder een afwachtende houding aannemen en pas in interactie treden wanneer iemand anders hiertoe het initiatief neemt. Wanneer ze spelen, zien we ook dat dit spel meer imitatie is dan echt creatief spel dat wordt gespeeld. Dit herhalen vinden we ook terug in hun taal. Algemeen gezien zijn ze meer ontwikkeld op deze gebieden dan de kinderen binnen het aloof subtype. De derde groep kinderen, activebut-odd, lijken normaal contact te zoeken binnen de sociale interactie. Wanneer je deze

4 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters interacties van dichtbij bekijkt, merk je dat deze toch anders verlopen en er sprake is van een eenzijdige, bijzondere interactie. Het blijkt dat kinderen van dit subtype vaak praten met anderen om iets te verkrijgen en niet zo zeer uit interesse of vanuit louter sociale doeleinden. Hun taalgebruik wordt communicatief gebruikt, hun oogcontact is eerder zwak, ze spreken vaak met monotone intonatie in hun stem, het gebruik van traditionele gebaren ontbreekt en ze hebben het vaak moeilijk bij het begrijpen van abstracte begrippen en uitdrukkingen (Beglinger & Smith, 2005; Wing & Gould, 1979). De vierde groep die wordt onderscheiden door enkele auteurs is de groep van de loners. Zij worden beschreven als een groep personen met veel bekwaamheden en een vloeiende spraak. Ze zijn graag alleen en hebben weinig gevoelens van empathie. Ze zijn vooral bezig met de activiteiten van hun interesse los van de druk van buitenaf. Sommige loners leren de regels van de sociale interactie en kunnen vrij normaal functioneren, hoewel je altijd blijft voelen dat er een gemis is en dat deze personen liever alleen zijn dan in groep. Het is opvallend bij deze groep personen dat de extra eigenschappen die worden geassocieerd met de kenmerken van de triade vaak verwaarloosbaar zijn of zelfs afwezig. Men vindt dan ook een grote overlap met de beschrijvingen van de stoornis van Asperger (Wing, 1997). Binnen het autismespectrum vinden we verscheidene stoornissen terug die allemaal gekenmerkt worden door de drie hierboven besproken hoofdkenmerken van ASS. In DSM- IV-TR (American Psychiatric Association, 2000) deelt men de pervasieve stoornissen verder op in de autistische stoornis, de stoornis van Rett, de desintegratiestoornis van de kinderleeftijd, de stoornis van Asperger en de pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anderszins omschreven (met inbegrip van atypisch autisme). Deze laatste categorie werd in het leven geroepen om de kinderen in te groeperen die slechts voldoen aan een deel van de kenmerken van de autistische stoornis, maar niet aan allemaal en zo buiten deze diagnose vallen (Filipek et al., 1999; Steyn & Le Couteur, 2003). De stoornis van Asperger is de laatste jaren populair geworden bij leken en professionele personen. De aanduiding wordt gebruikt voor een aparte subgroep van personen die zich meer langs de bekwame zijde van het spectrum bevinden. Zij ondervinden eveneens moeilijkheden binnen het sociaal en communicatief functioneren, maar de beperkingen op deze domeinen zijn minder zichtbaar en duidelijk voor de mensen rondom hen. Verder onderzoek zal hier nog moeten aantonen

5 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters hoe verschillend deze subgroep is van de groep met de eigenlijke autistische stoornis (Jordan, 1999). De stoornis van Rett en de desintegratiestoornis zijn twee zeldzamere stoornissen binnen het autismespectrum die worden onderscheiden van de autistische stoornis en beschreven als nabootsingen ervan (Steyn & Le Couteur, 2003). Sommige onderzoekers plaatsen deze twee stoornissen buiten het autismespectrum. Er bestaat dus geen consensus over het aantal stoornissen dat bij het spectrum kunnen geplaatst worden (Filipek et al., 1999). We bespreken eerst de stoornis van Rett die zich exclusief uit bij meisjes door een afwijking op het X-gen. De prevalentie van deze stoornis wordt geschat op 1/ Na een normale kindertijd begint de omtrek van de schedel vertraagd te groeien. Dit fenomeen treedt op tussen de leeftijd van 5 en 48 maanden (Van Acker, 1997). Eerder verworven motorische vaardigheden verdwijnen weer en in de plaats komt het karakteristieke handen wrijven. Wanneer de meisjes een leeftijd tussen 2 en 10 jaar bereiken, merken we dat er een evolutie is in hun sociaal contact en dat ze meer oogcontact maken en sociale mogelijkheden hebben dan iemand met de diagnose van autistische stoornis (Lidmarsh & Volkmar, 2003). Als tweede bekijken we de desintegratiestoornis. Deze stoornis wordt ook wel eens het Heller s syndroom genoemd en kent een prevalentie van 1.7/ Jongens kampen vaker met deze stoornis dan meisjes (Fombonne, 2002). De eerste twee levensjaren wordt er een normaal ontwikkelingsverloop gevonden bij deze kinderen. Volgens de DSM- IV-TR (American Psychiatric Association, 2000) vind je de start van deze stoornis pas na deze 2 jaar van normale ontwikkeling. Tijdens deze jaren verwerft het kind taalkennis en sociale aangepaste gedragingen. Tevens komt het spel tot ontwikkeling binnen een niveau dat normaal van een kind kan en mag verwacht worden. Dan komt hier plots een einde aan. We merken dan een algemene achteruitgang van de taal, sociale vaardigheden, verworven zinnelijkheid en spiertraining, spelvaardigheden en motorische ontwikkeling. Deze verslechtering vindt plaats voor de leeftijd van 10 jaar. Wanneer deze achteruitgang stagneert, bevindt het kind zich in een toestand die men autisme noemt (Lidmarsh & Volkmar, 2003). Binnen het autismespectrum blijken de individuen met een autismespectrumstoornis gekenmerkt door een grote variabiliteit aan verschijningsvormen. Dit maakt het voor clinici

6 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters niet eenvoudig om een diagnose te stellen en beslissingen te nemen over de nodige behandeling (Bellini, 2004; Filipek et al., 1999). Bovendien wordt deze complexiteit nog verder bemoeilijkt door de vaak voorkomende aanwezigheid van comorbide stoornissen zowel op fysiek als op psychisch vlak (Bellini, 2004). Obsessief compulsieve stoornis, ADHD, depressie, sociale angst en sociale fobie zijn enkele van de comorbide psychiatrische en gedragsmatige stoornissen die eveneens aanwezig kunnen zijn samen met een autismespectrumdiagnose. Een aantal symptomen van verschillende diagnoses vertonen een grote overlap met de symptomen binnen het autismespectrum. We denken hierbij aan globale ontwikkelingsachterstand, taalstoornissen, communicatieachterstand, doofheid, verscheidene vormen van psychosociale deprivatie, selectief mutisme en het Landau- Kleffner syndroom (Steyn & Le Couteur, 2003). Verder wordt er ingegaan op de overlap tussen symptomen van ASS en symptomen van taalproblemen en taalstoornissen. Een van de kenmerken van ASS is immers een kwalitatieve beperking in het aangaan van sociale interacties en een kwalitatieve beperking in het communiceren (American Psychiatric Association, 2000). Hierover weten we dat er beperkingen zijn in zowel het receptieve als in het expressieve taalgebruik bij de meeste mensen met ASS (Chiang & Lin, 2008; Mitchell et al., 2006). Uit onderzoek weten we ook dat het verwerven van expressief taalgebruik moeilijker is dan het gebruiken van receptieve communicatie (Chiang & Lin,2008; Pelios & Lund, 2001). Kinderen met ASS die hierbij een normaal verbaal begrip ontwikkelen, vertonen eveneens moeilijkheden op het vlak van expressieve communicatie (Chan, Cheung, Leung, Cheung, & Cheung, 2005; Chiang & Lin, 2008).Verbale kinderen met ASS ervaren moeilijkheden in het effectieve gebruik van taal om te communiceren (Filipek et al., 1999). Er mag dus een overlap zijn tussen de symptomen, toch is het mogelijk om deze beide diagnoses van elkaar te onderscheiden (Steyn & Le Couteur, 2003), aangezien taal en communicatie twee verschillende aspecten zijn (Frith, 2005). Als laatste willen we kort de nadruk leggen op de cognitieve processen die aan de basis liggen van het autistische denken. Er zijn verschillende psychologische theorieën voor handen om het gedrag van kinderen en volwassenen met een ASS beter te begrijpen. Momenteel zijn er drie theorieën toonaangevend: de Theory of mind, de executieve

7 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters functietheorie en de centrale coherentie theorie. Geen van deze verklarende theorieën biedt een volledige verklaring voor het ontstaan van een ASS. Elk op hun beurt kunnen ze een aantal symptomen van ASS verklaren, maar geen van deze drie kan alle kenmerken van ASS volledig bevatten. We vatten aan met de Theory of mind. Om dit te begrijpen, kijken we even naar de reactie die we normaal van mensen verwachten. We veronderstellen dat mensen in verschillende situaties automatisch intenties, kennis en gevoelens aan anderen toeschrijven. Wanneer we dan kijken naar mensen met een ASS, merken we dat dit voor hen niet vanzelfsprekend is. Ze zijn als het ware gedachtenblind. Ze hebben het moeilijk om zich de gedachten en gevoelens van andere mensen voor te stellen. Dit proces wordt verder mentalizing genoemd. Een werkwoord om aan te duiden dat het een automatisch en onbewust proces voorstelt. Verder weten we dat heel jonge kinderen de verschillende delen van hun wereld moeten onderzoeken. Doordat hun hersenen in staat zijn om voorstellingen te maken van mensen om hen heen, kunnen ze dit. Deze voorstellingen zorgen ervoor dat ze de wereld rondom zich kunnen bevatten. De volgende stap is het zich kunnen voorstellen wat andere mensen van plan zijn. Deze stap vindt plaats in het tweede levensjaar. Dit is mogelijk doordat de waarheidsgetrouwe voorstelling wordt losgekoppeld van de realiteit. Hierdoor kan men het mentale beeld verbinden met iemands wensen, gedachten of herinneringen. Door dit loskoppelen, kan onze verbeelding beginnen spelen met de mentale beelden. Wanneer een kind vijf jaar is, beschikt het over een volledige theory of mind. Bij kinderen met ASS veronderstelt men dat het mechanisme om de voorstellingen los te koppelen van de realiteit is verstoord. Hierdoor komen zij moeilijker tot mentalizing (Baron-Cohen, 1995, 2004;Frith, Morton, & Leslie, 1991; Frith, 2005). Dit verklaringsmodel verklaart slechts een beperkt deel en dit brengt ons tot een tweede denkkader, de executieve functietheorie. Deze theorie legt meer de nadruk op het derde triade kenmerk van ASS, namelijk de stereotiepe herhalingen in het gedrag en de hieraan gekoppelde nood aan voorspelbaarheid en patronen. Hier stelt men dat het tekort in het executieve functioneren zich bevindt in de frontale lob van de hersenen. Mensen met ASS vinden het moeilijk om hun aandacht van de ene situatie over te schakelen naar de volgende. Ze zijn minder in staat om te plannen en te organiseren, ze zijn niet soepel in hun denken en doen. Binnen dit kader is het belangrijk te vermelden dat mensen met een ASS

8 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters die eveneens leermoeilijkheden ondervinden vaker executieve tekorten vertonen (Baron- Cohen, 1995). Een derde theorie is deze van de centrale coherentie. Binnen dit denkkader wordt er een verklaring gezocht voor de communicatie die zo vaak fout loopt bij mensen met ASS. Ze nemen vaak opmerkingen van anderen (te) letterlijk op en concentreren zich noodgedwongen op details en hebben daardoor vaak geen oog meer voor de bredere context. Ze observeren de wereld om zich heen in losse fragmenten omdat ze een zwakkere centrale coherentie hebben. Mensen met ASS zijn niet goed in staat om losse prikkels samen te voegen tot een betekenisvol geheel (Baron-Cohen, 1995). 1.2 Het belang van vroeg detecteren van deze stoornis Het is van groot belangrijk deze stoornis zo vroeg mogelijk in de ontwikkeling op te merken en dan gepast te reageren op de gescreende en gediagnosticeerde kinderen om hen te helpen bij het bereiken van een stadium binnen de ontwikkeling, aangepast aan onze maatschappij (Bryson, Rogers, & Fombonne, 2003). De diagnose van de autistische stoornis op zich is al mogelijk voor de leeftijd van 36 maanden (Steyn & Le Couteur, 2003). Bryson, Rogers, & Fombonne (2003) stellen dat ASS duidelijk te observeren valt in de eerste twee levensjaren. Om zo vroeg in de ontwikkeling te gaan observeren, moeten we kijken naar vaardigheden en processen die reeds vroeg tot ontwikkeling komen. We dienen deze observaties dan te gaan vergelijken met een normaal verloop en in te schatten of ze hiervan voldoende afwijken om tot een diagnose te komen. De vaardigheden en processen die men dient te observeren, zijn voornamelijk te groeperen binnen gedeelde aandacht, imitatie, spelontwikkeling en sociale vaardigheden. Op basis van deze vaardigheden ontwikkelt zich de theory of mind (Baron-Cohen, 1995, 2004). Het probleem bij deze observaties is dat er kinderen zijn waarbij de kenmerken van een ASS pas zichtbaar worden op een leeftijd van 3 à 4 jaar. Het zijn deze kinderen die te vaak gemist worden door de bestaande screeningstesten (Chakrabati et al., 2005). Het is vanzelfsprekend dat kinderen niet op alle kenmerken die nodig zijn om tot een diagnose te komen, positief scoren (Steyn & Le Couteur, 2003). Hierdoor wordt het extra moeilijk om alle kinderen reeds van bij het begin van hun ontwikkeling met de gepaste zorg te omringen. Het is nochtans zo dat er een stabiele diagnose van ASS mogelijk is vanaf de

9 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters leeftijd van 2 jaar (Moore & Goodson, 2003). Ondanks dit gegeven en het feit dat ouders al vaak signalen herkennen vroeg in de kindertijd, ligt de gemiddelde leeftijd waarop de diagnose wordt gesteld tussen 3 ½ en 6 jaar (Renty & Roeyers, 2005). Wanneer de diagnose op jonge leeftijd wordt gesteld, kan er vroegtijdig een behandeling worden gestart. Deze behandelingen werken in op een van de drie hoofdkenmerken: tekortkomingen binnen de sociale interactie, moeilijkheden met verbale en niet-verbale communicatie en vaak voorkomende stereotiepe herhalingen in het gedrag. Vaak zijn ze gebaseerd op gedragstherapie en bevatten ze ondersteuning op het vlak van taal aangevuld met aangepast onderwijs (Baron-Cohen, 2004). Deze vroege behandelingen zorgen op lange termijn voor de grootste kans op een positief resultaat op het gebied van het welzijn voor het kind zelf en van de familie (Chakrabati et al., 2005; McEachin, Smith, & Lovaas, 1993). Nelson (2000) besloot dat de mogelijkheden om domeinen van de ontwikkeling positief te veranderen gevoelig zijn aan de tijd. Uit meta-analyse kwam eveneens naar voor dat interventies en behandelingen het meest effectief zijn wanneer ze vroeg starten, intensief zijn en zeer gestructureerd verlopen (Baron-Cohen, 2004; Howijn, 1998). Wanneer een behandeling gestart wordt rond het derde levensjaar en hierdoor taal en symbolisch spel ontwikkelen voor de leeftijd van vijf jaar, zien we in vergelijk met kinderen die nog niet verbaal ontwikkeld zijn op de leeftijd van vijf jaar, een beter ontwikkelde taal en meer ontwikkelde communicatievaardigheden (Robins & Dumont- Mathieu, 2006). Hierbij aansluitend weten we uit onderzoek dat het intelligentiequotiënt een sterke voorspeller is voor de resultaten van deze behandelingen (Baron-Cohen, 2004; Rutter, 1978). Samenvattend kan men stellen dat een vroege behandeling de ernst van de autismespectrumsymptomen beduidend kan verminderen (Robins & Dumont-Mathieu, 2006). Om tot een diagnose te komen rond de leeftijd van 2 jaar, is het belangrijk de juiste screeningsinstrumenten te ontwikkelen die rekening houden met het beeld van ASS tijdens deze eerste levensjaren. Reeds van bij de eerste conceptualisatie werd ASS beschreven als een stoornis die zich manifesteert van bij de geboorte (Kanner, 1943). Het is dan ook niet verrassend te horen dat ook de herinneringen van ouders over het gedrag van hun kind voorafgaande aan de diagnose en de analyses van homevideo s wijzen op een verstoorde

10 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters ontwikkeling. Deze wordt vaak door ouders opgemerkt in het eerste levensjaar (Adrien et al., 1992; Osterling & Dawnson, 1994). Verschillende gelijkaardige studies vergeleken reeds de video s van kinderen die later de diagnose van een ASS krijgen met kinderen die een normaal ontwikkelingsverloop kennen. Deze studies brachten enkele vroege signalen voor de diagnose ASS naar voren (Adrien et al., 1992; Osterling & Dawnson, 1994). Gedurende het eerste levensjaar van kinderen met ASS vinden we de volgende vroege signalen: minder sociale interactie in vergelijk met normaal ontwikkelende kinderen (Adrien et al., 1992), het ontbreken van sociaal glimlachen naar anderen (Adrien et al., 1992), gebrek aan gezichtsexpressie bij het kind (Adrien et al., 1992), het kind reageert niet wanneer men zijn of haar naam roept (Filipek et al., 1999; Osterling & Dawnson, 1994), het kind vertoont een gebrek in het aanwijzen van voorwerpen en dingen (Osterling & Dawnson, 1994), het kind oriënteert zich minder naar andere gezichten (Osterling & Dawnson, 1994), het kind vertoont minder spontane imitaties (Mars, Mauk, & Dowrick, 1998) en een abnormale spierspanning, houding en bewegingspatronen (Adrien et al., 1992). Wanneer men deze vroege signalen groepeert en verwerkt tot een screeningsinstrument wordt het mogelijk om kinderen sneller verder te helpen en te behandelen. Men dient hierbij echter op te merken dat de vroege signalen van ASS voornamelijk gebaseerd zijn op retrospectieve studies met ouderrapportage en homevideo s (Bryson et al., 2007). Aan deze methode zijn allerhande methodologische problemen verbonden: recall bias (vertekening door fouten in de herinnering), knelpunten binnen de context van de homevideo s (het selecteren van bepaalde contexten om te filmen en andere situaties niet), de waarschijnlijkheid dat de bestudeerde casussen vaak de meest ernstige en atypische vormen zijn, het feit dat ouders de normale ontwikkeling van kinderen niet kennen en er wordt ook niet vergeleken met homevideo s van kinderen die de diagnose van een andere ontwikkelingsstoornis krijgen op latere leeftijd (Bryson et al., 2007; Zwaigenbaum et al., 2005; 2007). Longitudinale onderzoeken met prospectieve methoden bij risicogroepen lopen nog steeds (Bryson, Zwaigenbaum, & Roberts, 2004; Zwaigenbaum et al., 2007). De eerste resultaten uit het onderzoek van Bryson et al. (2007) brengen volgende vroege signalen naar voor: gebrek aan interesse en plezier in dingen, gebrek aan

11 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters zelf geïnitieerd contact met andere mensen en een gedragsprofiel met voornamelijk visuele fixaties, atypische zintuigelijke en motorische bewegingen en zich herhalende gedragingen. Wanneer we de signalen, bekomen uit de prospectieve studie, vergelijken met deze uit de retrospectieve studies, zien we dat deze overeenkomen met elkaar. Hierbij is het belangrijk om ook de ouders te vermelden. Zij zijn in de meeste situaties de personen die hun kinderen aanmelden voor verder onderzoek. In tegenstelling tot de veronderstelling dat kenmerken van ASS reeds in de eerste levensmaanden zichtbaar aanwezig zijn, worden de meeste kinderen met ASS door hun ouders herkend in hun tweede levensjaar (De Giacomo & Fombonne, 1998). Deze vertraging in het herkennen van kenmerken van ASS kan te wijten zijn aan het gebrek aan kennis van ouders over het normale verloop van de ontwikkeling van kinderen. Dit gebrek aan kennis kan niet gecompenseerd worden door de ervaring bij het opvoeden van hun oudere kinderen. Een tweede mogelijke verklaring voor deze vertraging is het feit dat ouders, wanneer ze dan de stap zetten naar de professionele hulpverlening, vaak nog geen uitsluitsel krijgen. Deze hulpverleners zijn vaak ook terughoudend om op basis van deze eerste signalen een definitieve diagnose te stellen. Aangezien deze diagnose van ASS op basis van gedragskenmerken wordt gesteld, is deze onbetrouwbaar als het gedragsrepertoire beperkt is. Dit is het geval bij baby s (Frith, 2005). De symptomen voor de leeftijd van twee jaar zijn immers nog beperkt om de diagnose te stellen met een grote betrouwbaarheid. De vertraging tussen het herkennen van de kenmerken van ASS en de uiteindelijke diagnose van ASS brengen heel wat stress mee voor de ouders (Baron-Cohen & Bolton, 1993; De Giacomo & Fombonne, 1998). De zorgen waarmee ouders vaak voor het eerst naar buiten treden, zijn voornamelijk vertragingen in het spreken en in de taalontwikkeling, gevolgd door abnormale reacties op sociale situaties, medische problemen en niet specifieke moeilijkheden gerelateerd aan slapen, eten en aandacht (Chawarska et al., 2007; De Giacomo & Fombonne, 1998). Bij jonge kinderen merken we dat zorgen omtrent ongebruikelijke interesses en stereotiepe gedragingen zelden de aandacht van de ouders opwekken (Chawarska et al., 2007). De zorgen die ouders hebben omtrent hun kinderen, worden vaak aangewakkerd wanneer zij gaan vergelijken met andere kinderen van ongeveer dezelfde leeftijd. Ze merken een

12 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters ongebruikelijke vooruitgang in de ontwikkeling van hun kinderen ( vertraging in het bereiken van ontwikkelingsmijlpalen), plotse vertragingen in de ontwikkeling (wanneer brabbelen bijvoorbeeld niet wordt gevolgd door het uitspreken van het eerste woordje) of verlies van eerder aangeleerde vaardigheden (woordenschat, niet-verbale communicatievaardigheden, vaardigheden tot sociale interactie, imitatievaardigheden of het doen alsof spel) ( Chawarska et al. 2007; Goldberg et al., 2003). Dit is nog een reden om deze kenmerken zo snel mogelijk op te merken bij kinderen en deze kinderen gepast te laten ondersteunen door professionals. 1.3 Huidige wetenschappelijke evidentie In het verleden zijn er reeds enkele grootschalige screeningsonderzoeken geweest. Zo werd er in het Verenigd Koninkrijk reeds gewerkt met een model voor vroege opsporing van signalen van ASS bij jonge kinderen (Chakrabarti et al., 2005). Ook in Nederland gebeurde een soortgelijk onderzoek (Dietz, Swinkels, van Daalen, van Engeland, & Buitelaar, 2006). Bij deze studies werd er telkens gebruik gemaakt van medisch personeel om de eerste screening te doorlopen. In het huidig onderzoek wordt er gewerkt met de observatie van kinderverzorgsters in plaats van deze van verplegend personeel. Er werd ook een gepaste screeningsvragenlijst ontwikkeld voor hen. Binnen het onderzoek naar ASS heeft men een onderscheid gemaakt tussen twee vormen van screening. Een niveau 1 screening houdt in dat alle kinderen uit een populatie worden gescreend. Hierdoor probeert men de kinderen te selecteren die enig risico vertonen om een atypische ontwikkeling door te maken. In huidig onderzoek screent men alle kinderen uit de deelnemende kinderdagverblijven. Er wordt een risicogroep gefilterd uit de populatie op basis van kenmerken van ASS en/of een taalvertraging. Binnen deze risicogroep wordt verder gescreend. Men spreekt dan van een niveau 2 screening. Deze houdt een dieper onderzoek in van de kinderen die reeds geïdentificeerd zijn als risicokinderen voor een ontwikkelingsstoornis. Binnen dit niveau worden er vragenlijsten afgenomen om te screenen in functie van een eventuele diagnose (Filipek et al., 1999). Na deze screening kan er een algemeen assessment gestart worden. In het huidig onderzoek worden kinderen die binnen de niveau 1 screening een verhoogde score hebben voor de

13 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters kenmerken van ASS of de taalkenmerken verder gescreend. Tijdens verder assessment dat volgt op een positieve screening binnen niveau 2 screening vullen de ouders van deze kinderen vragenlijsten in. De kinderen zelf komen naar de universiteit voor onderzoek. Wanneer hieruit nog steeds signalen naar voor komen, worden de kinderen doorverwezen naar een diagnostisch centrum om tot een eigenlijke diagnose te komen. 1.4 Probleemstelling In het huidig onderzoek dat door de onderzoeksgroep ontwikkelingsstoornissen aan de Universiteit Gent wordt ingericht, wordt dus voor het eerst gewerkt met de observaties van kinderverzorgsters door het invullen van de screeningsvragenlijst: de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen (Dereu, Meirsschaut, & Roeyers, 2006). Deze vragenlijst werd ontwikkeld vanuit de wetenschap dat hij bruikbaar moest zijn voor kinderverzorgsters. Er zijn reeds onderzoeken gebeurd waarbij men gebruik maakt van verpleegsters en kinderartsen (Chakrabarti et al., 2005). Toch gaat men er bij dit onderzoek vanuit dat kinderverzorgsters dichter staan bij de kinderen en hen zien in interactie met leeftijdsgenoten. Dit zou een meerwaarde kunnen zijn, zij kennen de kinderen en zien hen zowel in hun betere als in hun slechtere dagen en momenten. De screening is op deze manier op meer dan alleen een momentopname gebaseerd. Er wordt vanuit gegaan dat deze verzorgsters een goed beeld hebben van wat een normale ontwikkeling van het kind is. Zij hebben dit ruimschoots gezien in hun opleiding tot kinderverzorgster. Samen met hun ervaring met deze kinderen vormen ze het ideale team om stoornissen vroeg te helpen detecteren en ouders hierop te wijzen. Op deze manier kunnen kinderen sneller opgevolgd worden door gespecialiseerde mensen. De kinderverzorgsters worden aanschouwd als een eerste schakel naar een vroege detectie van allerlei ontwikkelingsstoornissen en in het bijzonder van ASS. Eveneens vormen zij de ideale schakel naar de ouders toe. Ouders stellen hun vertrouwen in hen en weten dat deze verzorgsters het grootste deel van de dag doorbrengen met het observeren van hun kinderen. Deze weg kan helpen om de stap naar hulpverlening makkelijker te maken voor ouders.

14 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Omdat dit voor het eerst op deze manier gebeurt, is het belangrijk om na te gaan of de observaties van de kinderverzorgsters even betrouwbaar zijn als deze van professionals. We moeten immers in acht nemen dat deze kinderverzorgsters tijdens hun opleiding vooral worden getraind in het herkennen van de normale ontwikkelingsmijlpalen en niet zo zeer in uiteenlopende ontwikkelingsstoornissen. Dit aspect wordt ondervangen door een opleiding van de Universiteit Gent voor alle deelnemende kinderverzorgsters. Hierin wordt gefocust op de kenmerken van ASS en wordt besproken hoe de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen het best wordt ingevuld. Deze betrouwbaarheid kunnen we nagaan door hun observatiegegevens te vergelijken met de observatiegegevens van klinisch getrainde mensen die dezelfde kinderen gaan onderzoeken en bevragen via een ander observatie-instrument: de Autism Diagnostic Observation Schedule Generic (ADOS-G; Lord, Rutter, Dilavore, & Risi, 1999). De ADOS-G is een instrument dat geregeld gebruikt wordt om andere instrumenten mee te vergelijken. Zo werd ook de Early Screening of Autistic Traits Questionnaire (ESAT) vergeleken met de ADOS-G om de test te valideren en de betrouwbaarheid na te gaan (Swinkels et al., 2006). 1.5 Onderzoeksvragen Zoals reeds vermeld, is de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen een nieuw ontwikkelde vragenlijst om door kinderverzorgsters te worden ingevuld. We willen nagaan of de observaties van kinderverzorgsters even adequaat en accuraat zijn als de observaties door klinisch opgeleide mensen met de Autism Diagnostic Observation Schedule Generic (ADOS-G; Lord, Rutter, Dilavore, & Risi, 1999). We verwachten dan ook dat kinderen die positief screenen op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen ook positief zullen scoren op de ADOS-G en er slechts een beperkt aantal kinderen zijn die niet worden gedetecteerd door hun kinderverzorgsters. We veronderstellen dat er weinig vals positieven en negatieven op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen zullen zijn. Een eerste specifieke hypothese hierbij is dat kinderen die positief scoren op de ADOS-G dit ook doen op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen en omgekeerd.

15 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Verder willen we ook nagaan of kinderverzorgsters meer signalen opmerken dan getrainde mensen. We gaan er immers van uit dat hun observaties op meer dan één moment zijn gebaseerd en zij de kinderen kennen in hun dagelijkse en vertouwde omgeving. Hierbij aansluitend verwachten we dat de ernst van een classificatie uit de ADOS-G ook terug te vinden is binnen het aantal signalen dat teruggevonden wordt met de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen. Vervolgens willen we ook de vals negatieven op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen bekijken. Werden deze kinderen in het onderzoek opgenomen op basis van hun taalitem? Tenslotte zijn er een aantal signalen en kenmerken die terugkomen in beide vragenlijsten. We vragen ons af of de scores op deze items overeenkomen met elkaar.

16 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Methode 2.1 Deelnemers De deelnemers bestonden uit een risicogroep van 58 kinderen (37 jongens en 21 meisjes). Binnen deze groep zijn er 46 kinderen nederlandstalig en 12 kinderen meertalig of anderstalig. Deze kinderen worden allemaal opgevangen door 39 Vlaamse kinderdagverblijven die deelnemen aan het huidige screeningsonderzoek aan de Universiteit Gent.. Dit onderzoek werd goedgekeurd door de ethische commissie. De risicogroep van kinderen werd door middel van screening uit een ruimere populatie van kinderen opgemerkt. Op basis van een positieve score voor ASS op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen, en/of Early Screening for Autistic Traits Questionnaire (ESAT; Swinkels et al., 2006) en/ of Modified Checklist for Autism in Toddlers (M-CHAT; Robins, Fein, Barton, & Green, 2001; Nederlandse vertaling: Dereu, Meirsschaut, Warreyn, & Roeyers; 2006) en/of Social Communication Questionnaire (SCQ; Berument, Rutter, Lord, Pickles, & Bailey, 1999; Nederlandse vertaling: Warreyn, Raymaekers, & Roeyers, 2003) of een mogelijke taalachterstand van 4 maanden en een score kleiner of gelijk aan percentiel 10 op basis van Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling (N-CDI; Zink & Lejaegere, 2003) voor zowel taalbegrip als taalproductie, worden de kinderen ingedeeld binnen de risicogroep en uitgenodigd voor verder onderzoek aan de Universiteit van Gent waar de ADOS-G en de Mullen Scales of Early Learning worden afgenomen. De inclusiecriteria worden verder gevisualiseerd in Figuur 1. De gemiddelde leeftijden tijdens de afnames zijn voor de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen maanden (SD=5.75), voor de ADOS-G maanden (SD=6.24) en voor de Mullen Scales of Early Learning maanden (SD=7.44). Het gemiddelde ontwikkelingsquotiënt bij deze groep van 58 kinderen is (SD=21.53). (In de normale populatie behaalt men een gemiddelde van 100 met een standaardafwijking van 15.)

17 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen ASS Taalmijlpalen Indien 1 of beide positief Oudersscreeners ESAT M-CHAT SCQ NCDI Indien positief op 1 van deze instrumenten Uitgenodigd voor ADOS-G & MSEL Figuur 1 De inclusiecriteria voor verder onderzoek aan de Universiteit van Gent waar de ADOS-G en de MSEL worden afgenomen. 2.2 Meetinstrumenten Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen (Dereu, Meirsschaut, & Roeyers, 2006). Deze checklist is een screeningsvragenlijst die via deze grootschalige studie is afgenomen bij kinderen tussen 0 en 36 maanden. Deze vragenlijst wordt ingevuld door kinderverzorgsters die een informatiesessie van drie uren hieromtrent hebben gekregen. Er worden vergelijkingen gedaan met resultaten van andere

18 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters screeningsinstrumenten voor autisme en verwante stoornissen en op deze manier wordt er nagegaan of dit instrument de juiste personen positieve scores toewijst. De vragenlijst bestaat uit 29 items en een open vraag voor extra opmerkingen en bedenkingen. Item 1 tot en met item 25 kunnen eenvoudig gescoord worden en bevragen gedragingen die verwacht worden op een bepaalde leeftijd. Het kenmerk is van toepassing of niet. Wanneer een kind voldoet aan de beschrijving moet het item worden aangekruist. De items zijn opgedeeld per leeftijd. Wanneer een kind jonger is dan 12 maanden moeten enkel de eerste 12 items worden gescoord. Tussen 12 en 24 maanden moet er worden gescoord tot en met item 23, wanneer een kind een leeftijd heeft tussen 24 en 36 maanden moeten ook item 24 en 25 worden bekeken. Een kind dat jonger is dan 1 jaar scoort positief op deze vragenlijst, wanneer er minstens twee signalen worden herkend. Wanneer een kind ouder is dan 1 jaar moeten er 4 of meer items aangekruist zijn om positief te screenen. De items 26 tot en met 29 bevragen de taalmijlpalen die het kind dient te bereiken in de eerste twee levensjaren: het brabbelen van het kind op de leeftijd van 12 maanden, het gebruik van losse woorden op de leeftijd van 16 maanden en het spontaan vormen van twee-woord-zinnen op de leeftijd van 24 maanden (Filipek et al., 1999). Tenslotte is er ook een item dat nagaat of er zich een achteruitgang in de taalontwikkeling heeft voorgedaan (Nadel & Poss, 2007). Deze items dienen te worden gescoord door middel van een kruisje te plaatsen bij de vier mogelijke antwoorden: het kind heeft deze mijlpaal tijdig bereikt, het kind bezit deze vaardigheid nog niet, je weet het niet en niet van toepassing. Validiteitsonderzoek voor deze vragenlijst is nog volop bezig. De voorlopige resultaten wijzen echter op goed validiteit en betrouwbaarheid. Mullen Scales of Early Learning (MSEL; Mullen, 1995) is een gestandaardiseerde ontwikkelingstest die de algemene ontwikkeling van een kind tussen 0 en 69 maanden meet op vijf domeinen: grove en fijne motoriek, herhalingen en expressiviteit van de taal en visuele perceptie. De test geeft ook een totaalbeeld weer van het cognitief functioneren (Landa & Garrett-Mayer, 2006; Ventola et al., 2007). Met behulp van deze test kan men voor elk van deze vijf domeinen een ontwikkellingsquotiënt bepalen. De MSEL kan

19 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters onmiddellijk tijdens het onderzoek worden gescoord en wordt afgenomen door klinisch opgeleide mensen. Het instrument kent een sterke criteriumvaliditeit (Landa & Garrett-Mayer, 2006). De test-hertestbetrouwbaarheid bevindt zich voor de schalen: fijne motoriek, herhalingen en expressiviteit van de taal en visuele perceptie, tussen de 0.84 en 0.76 en voor de grove motoriek was deze De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid ligt tussen 0.91 en 0.99 (Mullen, 1995). De schalen fijne motoriek, herhalingen en expressiviteit van de taal en visuele perceptie weerspiegelen het leervermogen van het kind. Landa & Garrett-mayer (2006) vergeleken de scores van kinderen met ASS, kinderen met een taalachterstand en een controlegroep. Uit het onderzoek bleek dat kinderen van 14 en 24 maanden met een ASS slechter scoren op de meeste schalen in vergelijk met de controlegroep en de groep met kinderen met taalachterstand. Uit de resultaten bleek ook dat het ontwikkelingstraject van de kinderen met een ASS trager verliep dan deze van de controlegroepen. Er werd ook een significante vermindering in de ontwikkeling teruggevonden bij kinderen met een ASS tussen het 1 ste en het 2 de levensjaar. Autism Diagnostic Observation Schedule Generic (ADOS-G; Lord, Rutter, Dilavore, & Risi, 1999) is een semi-gestructureerd interview dat via opdrachten en spel bepaald gedrag uitlokt bij het kind. De ADOS-G wordt vaak gebruikt binnen het diagnostisch proces naar ASS. De test bestaat in vier modules. Het gebruik van deze modules is afhankelijk van het niveau van expressieve taal van het kind en de chronologische leeftijd. De eerste module is er eentje voor kinderen die nog niet praten en jonger zijn dan 3 jaar. De tweede module is geschikt voor kinderen die enige spraak vertonen en in zinnen praten, maar nog niet erg vloeiend. (Men spreekt van vloeiend vanaf 4 jaar in een normale taalontwikkeling.) Een derde module wordt gebruikt voor kinderen die verbaal al vloeiend zijn en dus een niveau hebben dat hoger ligt dan het niveau op 4 jaar. Deze module wordt spelend afgenomen en is dus maar geschikt voor kinderen jonger dan 12 à 16 jaar. De laatste module is er voor verbaal vloeiende adolescenten en volwassenen. De test bestaat dan uit socio-emotionele vragen en heeft meer de vorm van een interview. De eerste twee modules worden gedurende dit onderzoek afgenomen.

20 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters De testafname duurt ongeveer 30 tot 45 minuten en wordt op video opgenomen. Dit maakt het makkelijker om deze achteraf objectief te scoren en een waarde te hechten aan de handelingen die het kind stelde tijdens het onderzoek. Om te scoren wordt er gekeken naar de verschillende kenmerken binnen de triade van ASS: communicatie, sociale en wederkerige interactie, het spel, stereotiepe gedragingen en beperkte interesses. Verder is er ook nog de mogelijkheid om andere abnormale gedragingen van het kind te vermelden. Doch deze worden niet in het algoritme opgenomen. Het algoritme werd ontwikkeld om het onderscheid te kunnen maken tussen autisme en ASS. Op basis van de scores op het ADOS-G algoritme kan je een classificatie maken in geen autisme of ASS, ASS of autisme. De methode van scoren en de afname zijn eveneens gestandaardiseerd. Om deze test te mogen afnemen en scoren, is er training nodig en dient men een certificaat te behalen. Voor elk item kan men een score van 0 tot 3 toekennen. Bij 0 bedoelt men dat het kenmerk past binnen de normale ontwikkeling en wanneer er 3 wordt gescoord, kan men spreken van een duidelijk autismekenmerk. De test-hertestbetrouwbaarheid is voor de vier modules respectievelijk 0.78; 0.73; 0.82 en Deze correlaties tonen aan dat de stabiliteit tussen verschillende metingen met de ADOS-G goed is. Ook de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid was goed voor de vier modules (Cohen s κ > 0.50/0.60).De interne consistentie is voor alle modules hoog (Cronbach s α = ) (Lord et al., 2000). 2.3 Procedure Aan de deelnemende kinderdagverblijven in Vlaanderen, wordt gevraagd een informed consent te tekenen. De kinderverzorgsters krijgen eveneens een opleiding. Hierin komen de signalen van ASS aan bod. Dit is belangrijk aangezien zij voornamelijk getraind zijn in het (her)kennen van de normale ontwikkeling. Verder wordt ingegaan op de afname van de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen. Ook de ouders worden geïnformeerd over de onderzoeksprocedure en kunnen bezwaar aantekenen wanneer zij liever niet deelnemen aan het onderzoek.

21 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Er wordt aan kinderverzorgsters uit verschillende kinderdagverblijven in Vlaanderen gevraagd om de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen anoniem in te vullen. Wanneer de kinderen op onderzoek komen, worden de volgende testen afgenomen: de Mullen Scales of Early Learning, en een gepaste module van de Autism Diagnostic Observation Scale. Module 1 werd afgenomen bij 52 kinderen en module 2 bij 6 kinderen. De tijd tussen het invullen van de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen en de afname van de ADOS-G tijdens het onderzoek aan de Universiteit was gemiddeld 3.62 maanden (SD=4.40). Meestal worden de ADOS-G en de Mullen Scales of Early Learning gedurende 1 sessie afgenomen en deze duurt anderhalf tot twee uren. Bij 6 kinderen werd er gekozen om de testen op verschillende tijdstippen af te nemen, dit omdat ze te verlegen waren of te moe om verder mee te werken. De tijd tussen de twee afnames varieerde tussen één dag en tussen 1 maand en 22 dagen. Tijdens deze onderzoeken mag er telkens één (groot)ouder aanwezig zijn om het kind op zijn of haar gemak te stellen. De ADOS-G wordt op video opgenomen. De afname zelf gebeurde telkens door een gekwalificeerd persoon, met de nodige opleiding tot de afname en het scoren van de observatiegegevens. Aangezien de medewerking van kinderverzorgsters, ouders en kinderen wordt gevraagd en deze niet gering is, is er een grote kans op drop out. Iedereen neemt aan het onderzoek deel op vrijwillige basis en kan ten allen tijde de medewerking stopzetten. 2.4 Statistische analyses De groepsverschillen voor de variabele geslacht en ontwikkelingsquotiënt tussen de groep kinderen met een normale ontwikkeling, de groep met een taalvertraging en/of een algemene ontwikkelingsvertraging en de groep met een klinische diagnose van ASS of een ADOS-G classificatie worden nagegaan aan de hand van een χ² test. De groepsverschillen tussen de laatste twee groepen worden nagegaan aan de hand van een t-toets voor de variabele ontwikkelingsquotiënt.

22 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Om na te gaan of de variabelen die gebruikt worden in verdere analyse al dan niet normaal verdeeld zijn, wordt er gebruik gemaakt van de Kolmogorov Smirnov met één factor. Op basis van deze resultaten kan men beslissen een parametrische of een niet parametrische toets uit te voeren. Door middel van een χ² test wordt verder nagegaan of de indeling in groepen beter is dan deze die men op basis van kans kan en mag verwachten. Aan de hand van Kendall s tau worden er verder correlaties berekend tussen de verschillende scores om zo het verband na te gaan. Bij normaal verdeelde variabelen wordt gebruik gemaakt van de Pearson. Via een Mann-Whitney toets wordt nagegaan of er meer signalen zijn op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen wanneer iemand ingedeeld wordt in de groep autisme op basis van de ADOS-G dan wanneer deze wordt ingedeeld in de groep ASS. Om het aandeel van de taalitems op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen na te gaan, worden er kruistabllen gebruikt en hierop procentberekeningen uitgevoerd. De itemanalyses worden nagegaan aan de hand van Wilcoxon Signes Ranks toetsen. Hiermee wordt de overeenstemming onderzocht tussen gelijkende items die in de beide vragenlijsten aan bod komen.

23 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Resultaten 3.1 Beschrijvende statistiek Een groep van 58 kinderen werd als risicogroep uit een ruimere populatie gescreend. Binnen deze groep bleken er na verder onderzoek 22 kinderen een normale ontwikkeling te volgen, 15 een taalvertraging en/of een algemene ontwikkelingsvertraging en bij 21 kinderen werd een klinische diagnose van ASS of een ADOS-G classificatie vastgesteld. In Tabel 1 wordt de verdeling van jongens en meisjes over de drie groepen weergegeven. Tabel 1 Kruistabel met de verdeling van de groep normale ontwikkeling (NO), de groep taalvertraging en/of algemene ontwikkelingsvertraging (AO) en de groep met een klinische diagnose van ASS of een ADOS-G classificatie (KD) weergegeven voor jongens en meisjes. Geslacht Groep NO Groep AO Groep KD Totaal Jongen 14 (63,63%) 9 (60%) 14 (66,67%) 37 Meisje 8 (36,36%) 6 (40%) 7 (33,33%) 21 Totaal Om na te gaan of de verdeling binnen deze drie groepen verschilt van elkaar voor het geslacht en het ontwikkelingsquotiënt bekomen via de Mullen Scales of Early Learning, werd een Kruskal-Wallis Test uitgevoerd. Hieruit blijkt dat de groepen niet significant verschillen voor geslacht, χ²(2)<1, p=0.92. Er werd wel een groepsverschil gevonden met betrekking tot de ontwikkelingsquotiënt, χ²(2)=26.10,p<.001, de drie groepen zijn dus niet aan elkaar gematched. In Tabel 2 worden de gemiddelde waarden en de standaarddeviaties van de ontwikkelingsleeftijden per groep weergegeven. Wanneer we de groep normaal ontwikkelende kinderen buiten beschouwing laten zijn de groepen normaal verdeeld, z= 0.70; p=0.70. Er wordt geen significant verschil gevonden voor het ontwikkelingsquotiënt tussen de groepen met een taalvertraging en/of algemene vertraging en de groep met kinderen met een klinische diagnose ASS of een ADOS-G classificatie, t(34)<1, p=0.58.

24 Screening naar vroege signalen van autismespectrumstoornissen bij peuters Tabel 2 Gemiddelden (M), Standaarddeviaties (SD), minimum- en maximumscores van het ontwikkelingsquotiënt binnen de verschillende groepen. M SD Minimum Maximum Groep NO 102,14 13, Jongens 99,71 12, Meisjes 106,38 14, Groep AO 72,00 12, Jongens 72,11 12, Meisjes 71,83 12, Groep KD 75,57 22, Jongens 73,29 20, Meisjes 80,14 26, Hypothese toetsende statistiek Op basis van de scores op de twee vragenlijsten: de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen en de ADOS-G wordt er nagegaan of kinderen die op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen positief screenen eveneens een classificatie krijgen door middel van de ADOS-G. In Tabel 3 worden de resultaten weergegeven. Via een χ²-toets wordt nagegaan of de indeling in deze groepen beter is dan de indeling die puur op kans wordt gebaseerd. Deze toets blijkt niet significant, χ²(1)= 2.34; p=0.13. Op de Checklist voor Vroege Signalen van Ontwikkelingsstoornissen zijn er 22% vals positieven en 16 % vals negatieven.