SPRINT Resultaten. Tweede deelrapport van het evaluatieonderzoek, over de uitkomsten van de interventie. Drs. E. van Leeuwen. Dr. B.

Transcriptie

1 SPRINT Resultaten Tweede deelrapport van het evaluatieonderzoek, over de uitkomsten van de interventie Drs. E. van Leeuwen Dr. B. Bijl

2 Colofon PI Research, 2003 Overname, openbaarmaking en/of verspreiding van (gedeelten van) deze uitgave is niet toegestaan zonder toestemming van de auteurs. E. van Leeuwen en B. Bijl. SPRINT Resultaten: Tweede deelrapport van het evaluatieonderzoek, over de uitkomsten van de interventie. Peildatum Duivendrecht: PI Research, Dit onderzoek is verricht in opdracht van het Stadsdeel Oost - Watergraafsmeer in Amsterdam. Met dank aan: Alle leerkrachten en interne begeleiders van de zes deelnemende scholen voor hun grote inzet bij het invullen van vragenlijsten en hun deelname aan het follow-up interview. Over de auteurs: Emilie van Leeuwen en Bas Bijl zijn werkzaam bij PI Research te Duivendrecht. PI Research is een organisatie voor onderzoek, innovatie en opleiding, gericht op de ontwikkeling, opvoeding en behandeling van kinderen en jongeren. PI Research Postbus ZH Duivendrecht Tel: Fax:

3 Inhoudsopgave 1 SPRINT: van signalering naar interventie Inleiding De interventies kort toegelicht De inhoud van dit rapport De opzet van het onderzoek De onderzoeksvraag Meetinstrumenten Procedure en respons Resultaten Tevredenheid over de interventie volgens ouders Opmerkingen van ouders over de interventie Succes van de interventie volgens de begeleiders van SPRINT Doelbereiking Het succes van de interventie Conclusie en discussie Samenvatting en conclusie Kritische kanttekeningen Nabeschouwing Literatuur 27 Bijlage 1 29 Bijlage 2 32 PI Research

4

5 1 SPRINT: van signalering naar interventie 1.1 Inleiding Criminaliteit kost iedere Nederlander 590 per jaar. In de VS richt een jeugdige crimineel gedurende zijn carrière een schade aan die tussen de $ en de $ ligt. Maar erger nog dan de materiele schade is het niet te becijferen psychische leed bij de slachtoffers van de misdaad. Men is het erover eens dat preventie van criminaliteit een hoge prioriteit verdient. En omdat de meeste criminelen al op jonge leeftijd beginnen is preventie van antisociaal gedrag bij jeugdigen de aangewezen weg. Uit longitudinaal onderzoek blijkt dat antisociaal gedrag, met inbegrip van agressie, bij een deel van de delinquenten zich al op vroege leeftijd manifesteert (Loeber, Farrington, Stouthamer-Loeber, Van Kammen, 1998) Om te voorkomen dat kinderen zich op een negatieve manier gaan ontwikkelen is het dan ook van essentieel belang om vroeg te interveniëren (Junger-Tas & Slot, 2001). Uit de onderzoeksliteratuur blijkt dat succesvolle interventies gericht zijn op vergroten van het vaardigheidsrepertoire en multisystemisch zijn van opzet, oftewel: gericht op ouders, kind en school. Daarnaast hebben succesvolle interventies een outreachend karakter (medewerker bezoekt de school of het gezin) en zijn multimodaal. Dit betekent dat niet slechts voor één veranderingsparadigma gekozen wordt maar dat men van meerdere paradigma s uitgaat. Succesvolle programma s hebben tenslotte meestal een leertheoretische/gedragstherapeutische signatuur (Bartels, Schuursma & Slot, 2001). In Amsterdam is op zes basisscholen een preventieproject uitgevoerd onder de naam SPRINT (Signalering van en PReventieve INTerventie bij antisociaal gedrag). Het project heeft tot doel kinderen die antisociaal gedrag vertonen vroegtijdig op te sporen en, indien de ouders daarmee akkoord gaan, hun (alsmede hun ouders) een passend preventief hulpaanbod te doen. Door preventief te interveniëren kan escalatie van problemen worden voorkomen. SPRINT sluit daarmee aan bij de theorie en zet een stap in de richting van preventief werken in de praktijk. In de eerste fase van SPRINT worden kinderen met behulp van een screeningsprocedure gevolgd in hun gedragsontwikkeling. In de tweede fase van SPRINT krijgen kinderen die, op basis van de screening als risicovol naar voren zijn gekomen, en hun ouders, een interventieaanbod. De interventie stoelt op de PI Research

6 Sprint: van signalering naar interventie belangrijkste conclusies uit de hierboven genoemde succesvolle evaluatieliteratuur en wordt uitgevoerd door medewerkers van AFRA Boddaert PPI. Waar in het eerste deelrapport van het evaluatieonderzoek de validiteit van de SPRINT screening werd onderzocht, staan in het huidige onderzoek de uitkomsten van de interventies centraal. Oftewel, worden de doelen die tijdens de interventie worden gesteld behaald en is het probleemgedrag na afloop van de interventie verminderd? In het huidige rapport wordt een antwoord gezocht op deze onderzoeksvragen. 1.2 De interventies kort toegelicht Bij kinderen met gedragsproblemen doet zich vaak een ouder-kindcombinatie voor waarbij het vaardigheidsrepertoir van de kinderen, gezien hun leeftijd, ontoereikend is en hun ouders (tijdelijk) onvoldoende mogelijkheden hebben dit te beïnvloeden. Vanuit het perspectief van de systeemtheorie, de ontwikkelingspsychologie en de leertheorie, wordt op integratieve wijze een ouder- en kindtraining gegeven. Het competentiemodel dient hierbij als leidraad. Het doel is de competentie van ouders en kinderen te vergroten door beiden gelijktijdig, een op elkaar afgestemd programma aan te bieden. Belonen en straffen zijn principes die ouders vaak al toepassen in de opvoeding van hun kinderen. Voor ouders kan het moeilijk zijn deze principes systematisch of consequent te gebruiken of het accent kan komen te liggen op negatieve gedragsbeïnvloeding (straffen, het onthouden van waardering, inconsequent en onvoorspelbaar zijn). Dit heeft een negatieve invloed op het zelfvertrouwen van het kind. Hierdoor wordt de kans groter dat het kind emotionele en/ of gedragsproblemen zal gaan vertonen, hetgeen de opvoeding juist nog verzwaart. In het kader van SPRINT worden verschillende interventies aangeboden: de individuele kindtraining, de kind groepstraining, de oudertraining en de ouderconsultatie. Alle interventies zijn gericht op het doorbreken van de negatieve spiraal tussen ouder- en kind. Tijdens de oudertraining en de ouderconsultatie wordt er naar gestreefd ouders competenter te maken met behulp van een aantal opvoedingstechnieken en hen te coachen in het toepassen van deze technieken binnen het gezin. Bij de individuele kindtraining en de kind groepstraining ligt het accent vooral op het vergroten van gewenst gedrag, het vergroten van communicatieve vaardigheden en het verminderen van antisociaal gedrag. Door het individuele karakter van de ouder- en kindtraining en de ouderconsultatie kan op maat worden gewerkt, en worden aangesloten bij de specifieke problematiek van elk gezin afzonderlijk. Het stellen van 6 PI Research 2004

7 SPRINT Resultaten concrete, haalbare doelen en het oefenen van nieuw geleerde vaardigheden in de praktijk vormt een belangrijke onderdeel van de interventies1. De ouder- en kindtrainingen en de consultatie worden per gezin steeds door dezelfde trainer gegeven en lopen inhoudelijk parallel aan elkaar. 1.3 De inhoud van dit rapport Dit rapport is als volgt opgebouwd: in hoofdstuk twee wordt aandacht besteed aan de opzet van het onderzoek, de meetinstrumenten en de procedure. Hoofdstuk drie bevat de resultaten van het onderzoek. In hoofdstuk vier worden, tenslotte de onderzoeksbevindingen samengevat en conclusies getrokken. Tevens worden enkele discussiepunten nader besproken. 1 Voor een meer uitgebreide beschrijving van de interventies zie bijlage 1. PI Research

8

9 2 De opzet van het onderzoek 2.1 De onderzoeksvraag In dit rapport staat de vraag centraal welke uitkomsten de interventies die in het kader van SPRINT zijn uitgevoerd hebben opgeleverd. Het uiteindelijke doel van de interventies is om te voorkomen dat risicovolle kinderen zich op een deviante manier ontwikkelen en zich gedurende hun adolescentie antisociaal gaan gedragen. Om te onderzoeken of deze resultaten worden behaald is longitudinaal onderzoek nodig, wat buiten de mogelijkheden van dit onderzoek valt. Er kan echter wel op een kortere termijn onderzoek worden verricht naar de uitkomsten van de interventie. In het huidige onderzoek worden de uitkomsten bij beëindiging van de interventie in kaart gebracht, aan de hand van de volgende deelvragen: 1. In hoeverre is het probleemgedrag van het kind na afloop van de interventie verminderd? 2. Is men tevreden over de inhoud en uitvoering van de interventie? 3. Worden de tijdens de interventie gestelde doelen behaald? De deelvragen zullen in hoofdstuk drie worden beantwoord met behulp van drie instrumenten die speciaal voor dit onderzoek zijn ontwikkeld of aangepast. 2.2 Meetinstrumenten In het kader van het uitkomstenonderzoek is gebruik gemaakt van drie meetinstrumenten. Twee vragenlijsten worden door de SPRINT begeleider ingevuld (de SuccInt en de vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten) en één vragenlijst wordt door de ouder(s) ingevuld (de BESTE-Ouder). Er is overwogen om ook leerkrachten te vragen een vragenlijst in te vullen. Echter, omdat leerkrachten in verband met het valideringsonderzoek van de screeningsprocedure al zeven vragenlijsten hebben ingevuld, is er uiteindelijk voor gekozen om de leerkracht niet verder te belasten. Hieronder volgt een toelichting op de inhoud van de ingezette instrumenten. PI Research

10 De opzet van het onderzoek SuccInt 2 De SuccInt is een vragenlijst ter bepaling van het Succes van de Interventie. Voor het beoordelen van het succes wordt nagegaan of de hulp heeft bijgedragen aan het bereiken van een aantal algemene doelen die voor SPRINT gelden, zoals afname van probleemgedrag bij het kind, verbetering in de communicatie van het kind en verbetering in de communicatie tussen ouder(s) en kind. Ook wordt gevraagd naar de werkrelatie met ouder(s) en kind. De vragen hebben dan ook steeds betrekking op het aangemelde kind zelf, of op hun ouders. De vragenlijst wordt bij beëindiging van de interventie ingevuld door de begeleider. Bij het invullen baseert de begeleider zich op informatie vanuit de training, informatie van ouder(s) en kind en informatie van school. In totaal bestaat de SuccInt uit zeventien vragen. Het invullen van de lijst neemt ongeveer tien minuten in beslag. De BESTE-Ouder 3 Met behulp van deze vragenlijst wordt de mate van tevredenheid van de ouder over het verloop en de uitkomst van de interventie in kaart gebracht. Er wordt bijvoorbeeld gevraagd naar mate van gedragsverandering bij het kind en verandering in het contact met school maar ook naar tevredenheid over de duur en kwaliteit van de interventie. De vragenlijst, die uit negen vragen bestaat, wordt bij beëindiging van de interventie ingevuld door de ouder en neemt ongeveer tien minuten in beslag. De Vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten 4 Met behulp van deze vragenlijst wordt in kaart gebracht welke doelen tijdens de SPRINT kindtraining voor het kind van toepassing waren (bijvoorbeeld omgaan met autoriteiten) en aan welke specifieke leerpunten er per trainingsbijeenkomst is gewerkt (bijvoorbeeld luisteren naar de juf). Vervolgens wordt aan de hand van drie vragen, voor elk leerpunt en bijbehorend doel, aangegeven in hoeverre er vooruitgang is opgetreden. De eerste twee vragen richten zich op de mate waarin het kind de betreffende vaardigheid bij aanvang en aan het einde van de training beheerste. De derde vraag gaat over de vooruitgang met betrekking tot de vaardigheid gedurende de hele trainingsperiode. 2 De SuccInt is ontwikkeld door PI Research en o.a. gebruikt in: Families First voor Licht Verstandelijk gehandicapten. Eindrapportage vervolgonderzoek, deel II. (Van der Veldt & Tooren, 2003). Om de lijst zo goed mogelijk te laten aansluiten bij de doelstellingen van SPRINT is een aantal vragen aangepast. 3 Deze vragenlijst is ontwikkeld door de afdeling Evaluatief-epidemiologisch onderzoek van het Paedologisch Instituut en o.a. gebruikt in het Families First onderzoek (de Kemp, Veerman & Ten Brink, 2001). 4 Deze vragenlijst is gebaseerd op de vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten van de Bovenklas en is ontwikkeld door PI Research. 10 PI Research 2004

11 SPRINT Resultaten De vragenlijst wordt ingevuld door de SPRINT begeleider aan het einde van de kindtraining en neemt ongeveer een kwartier in beslag. 2.3 Procedure en respons Voorafgaande aan de uitvoering van de interventies is door PI research een informatiebijeenkomst georganiseerd bij ABPPI voor de SPRINT begeleiders. Tijdens deze bijeenkomst zijn de vragenlijsten toegelicht en werd afgesproken dat de SPRINT begeleiders de vragenlijsten bij beëindiging van de interventie zouden invullen, en dat zij ook de ouders zouden vragen dit te doen. Er werden retourenveloppen achter gelaten zodat de ingevulde vragenlijsten na het invullen direct naar PI Research konden worden gestuurd, om anoniem te worden verwerkt. Ook voor ouders werden retourenveloppen achter gelaten zodat zij hun ingevulde vragenlijsten anoniem naar PI Research konden opsturen. In totaal hebben veertien kinderen en hun ouders de interventie afgerond. Gebaseerd op deze veertien kinderen was de respons op de SuccInt en de vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten 86% (n=12). De respons op de BESTE-Ouder was 79% (n=11). Hoewel het de bedoeling was dat ouders zelfstandig en anoniem de BESTE-Ouder zouden invullen, kozen een aantal ouders ervoor om de vragenlijst in te vullen met behulp van de tolk en/ of de SPRINT begeleider. Om die reden kan niet worden uitgesloten dat sociale wenselijkheid een rol heeft gespeeld bij het invullen van de vragenlijst. Een aantal vragenlijsten zijn met een paar weken vertraging ingevuld, vanwege veranderde werkomstandigheden van de SPRINT begeleider. PI Research

12

13 3 Resultaten 3.1 Tevredenheid over de interventie volgens ouders Met behulp van de vragenlijst BESTE-Ouder is in kaart gebracht in hoeverre ouders bij beëindiging van de interventie gedragsveranderingen hebben waargenomen bij hun kind en of er verandering is opgetreden, bijvoorbeeld in de manier van opvoeden. Tevens wordt in de vragenlijst navraag gedaan naar mate van tevredenheid over de inhoud en uitvoering van de interventie. In tabel 3.1 staan de antwoorden van ouders weergegeven op een aantal vragen uit de lijst BESTE-Ouder. De vragen hebben betrekking op veranderingen die ouders hebben waargenomen sinds de start de interventie. Tabel 3.1 Scores van de ouders op enkele vragen over waargenomen veranderingen in absolute aantallen (n=11). Eerder slechter dan beter geworden Niets veranderd Wel wat verbeterd Goed vooruit gegaan Niet te beoordelen Verandering in het gedrag van het kind Verandering in het gezin Verandering in de manier van opvoeden Zicht op het gedrag van het kind Contact met kind over school Contact met kind over vrije tijd De BESTE-Ouder is in zeven gevallen ingevuld door de moeder van het kind en in vier gevallen door de vader. Tweederde van de ouders geeft aan dat het gedrag van het kind bij beëindiging van de interventie goed vooruit is gegaan. Een derde van de ouders ziet wel enige verbetering in het gedrag. Opvallend is verder dat twee derde van de ouders aangeeft dat zij door de SPRINT begeleiding dingen anders zijn gaan doen in hun opvoeding. Dit heeft tot enige verbetering geleid. Het zicht van vijf ouders op het PI Research

14 Resultaten gedrag van hun kind is wel wat verbeterd. Voor iets meer dan zes ouders geldt dat hun zicht op gedrag van hun kind goed vooruit is gegaan. Tenslotte geldt voor meer dan de helft van de ouders dat het contact met hun kind over school en vrijetijdsbesteding goed vooruit is gegaan. In onderstaande tabel 3.2 staan antwoorden vermeld op vragen over tevredenheid met betrekking tot de inhoud en het verloop van de SPRINT interventie. Tabel 3.2 Scores van de ouders op enkele vragen over tevredenheid over de interventie in absolute aantallen (n=11). Was er genoeg aandacht voor u? Bent u tevreden over het hulpaanbod? De duur van de interventie Zou u de interventie aanraden? te weinig voldoende zeer goed geen mening ontevreden voldoende tevreden zeer tevreden te kort precies lang genoeg te lang beslist niet waarschijn- lijk niet waarschijn- lijk wel geen mening geen mening beslist wel geen mening Viervijfde van de ouders geeft aan dat de aandacht van de SPRINT begeleider zeer goed was. Twee derde van de ouders zegt zeer tevreden te zijn over het hulpaanbod en een derde geeft aan voldoende tevreden te zijn. Opvallend is ook dat twee derde van de ouders de duur van de interventie lang genoeg vond terwijl een derde van de ouders de interventie te kort vond duren. Op de vraag of ouders de interventie zouden aanraden aan familie of kennissen als zij hetzelfde zouden meemaken, geeft iets minder dan de helft van de ouders aan dat zij dit beslist zouden doen. Een derde van de ouders zegt dit waarschijnlijk wel te zullen doen. 3.2 Opmerkingen van ouders over de interventie Over wat de begeleiding heeft opgeleverd en wat er eventueel miste of anders had gekund geven ouders in de vragenlijst BESTE-Ouder het volgende aan. Drie ouders melden dat door de SPRINT begeleiding de (verstoorde) contacten met school zijn hersteld, met name met de leerkracht van het kind. In het geval van één kind hebben de herstelde contacten en samenwerking met school er toe geleid dat er een ABConderzoek is gestart. Eén ouder schrijft dat de SPRINT begeleiding haar heeft gestimuleerd om door te gaan met Nederlandse les, terwijl een andere ouder aangeeft dat het haar heeft geholpen om een stuk rouwverwerking aan te gaan en bespreekbaar te maken met haar kind. Vier ouders laten weten over het algemeen 14 PI Research 2004

15 SPRINT Resultaten veel te hebben gehad aan de gesprekken en uitwisseling met de SPRINT begeleider. Zo schrijven twee ouders: het was prettig om een luisterend oor te hebben en het was fijn om met iemand te spreken die ook de lijnen met school in de gaten hield. Ook de aandacht die er tijdens de interventie was voor wat kinderen goed kunnen werd door ouders als positief ervaren: mijn kind vond het leuk om aan de interventie mee te doen. Een andere ouder geeft tenslotte bij de vraag wat ze anders zou willen aan dat haar andere kinderen ook aan de interventie mee zouden moeten kunnen doen. 3.3 Succes van de interventie volgens de begeleiders van SPRINT Met behulp van de vragenlijst SuccInt, ingevuld door de SPRINT begeleider, is in kaart gebracht in hoeverre het probleemgedrag van het kind is verminderd, bij beëindiging van de interventie. Daarnaast is gekeken naar verandering in de vaardigheden waarover het kind beschikt, zoals het omgaan met leeftijdgenoten. Tenslotte is navraag gedaan naar verandering in het contact tussen ouders en kind en is er gekeken naar de kwaliteit van de werkrelatie met ouders en kind. Bij het invullen van deze vragenlijst hebben begeleiders zich gebaseerd op informatie van leerkrachten, ouders, interne begeleiders, kinderen en hun eigen waarnemingen. In tabel 3.3 staat de waargenomen verandering in het probleemgedrag van het kind aangegeven. Tabel 3.3 Scores van SPRINT begeleiders op vragen over gedragsverandering van het kind in absolute aantallen (n=12) Openlijk probleemgedrag Heimelijk probleemgedrag Sterk afgenomen Autoriteitsconflicten Geen sprake van Eerder toegenomen dan afgenomen niet toegenomen niet afgenomen Wel wat afgenomen Risico-factoren Geen zicht Van de negen kinderen die (onder andere) wegens openlijk probleemgedrag voor SPRINT waren aangemeld, valt op dat nagenoeg de helft een lichte vermindering van probleemgedrag laat zien. Het openlijke probleemgedrag van vier andere kinderen is volgens de begeleider sterk afgenomen. Van de kinderen die bij aanvang van de interventie heimelijk probleemgedrag vertoonden, geldt voor drie kinderen dat het heimelijke gedrag wel iets is afgenomen en eveneens voor drie kinderen dat de PI Research

16 Resultaten begeleider onvoldoende zicht heeft op het gedrag om hier uitspraken over te doen. Van de zes kinderen die te maken hadden met autoriteitsconflicten lieten er vijf een lichte tot sterke afname in probleemgedrag zien. Tenslotte valt op dat voor drie kinderen het aantal risicofactoren in hun leven bij beëindiging van de interventie sterk is afgenomen terwijl eveneens voor drie kinderen dit aantal niet is gewijzigd. In tabel 3.4 staan veranderingen weergegeven in de mate waarop kinderen over bepaalde vaardigheden beschikken. Tabel 3.4 Scores van begeleiders op vragen over waargenomen veranderingen bij kind in absolute aantallen (n=12) Communicatie kind met leeftijdgenoten Probleemoplossend vermogen Eerder slechter dan beter geworden Niet slechter maar ook niet beter geworden Wel wat verbeterd Sterk verbeterd Geen zicht Geen aandachts punt Zelfwaardering Opvallend is dat de communicatie met leeftijdsgenoten voor bijna alle kinderen een aandachtspunt was tijdens de interventie. Voor vier kinderen gold dat ze een kleine vooruitgang boekten in hun communicatie met leeftijdgenoten. Vijf van de kinderen lieten een sterke verbetering zien. Ook het vergroten van het probleemoplossend vermogen was voor de meeste kinderen een leerdoel. Een derde van de kinderen liet hierin volgens de SPRINT begeleider een kleine verbetering zien en eveneens een derde liet een sterke verbetering zien. De zelfwaardering van de kinderen, is tenslotte, in vijf gevallen iets verbeterd en bij een derde van de kinderen sterk verbeterd. In tabel 3.5 staan waargenomen veranderingen bij ouders weergegeven met betrekking tot het contact met hun kind. 16 PI Research 2004

17 SPRINT Resultaten Tabel 3.5 Scores van begeleiders op vragen over waargenomen veranderingen bij ouders in absolute aantallen (n=12) Communicatie ouder-kind Straffen / belonen Eerder slechter dan beter geworden Niet slechter maar ook niet beter geworden Wel wat verbeterd Sterk verbeterd Geen zicht Geen aandachts -punt Instructie geven Communicatie ouder-school Zicht ouders op gedrag kind Wat opvalt is dat de SPRINT begeleider in de communicatie tussen ouder en kind in twee derde van de gevallen een verbetering heeft waargenomen, variërend van een lichte verbetering tot een sterke verbetering. De wijze van straffen en belonen van ouders is volgens de begeleiders bij een kwart niet veranderd en bij een kwart van de ouders sterk verbeterd. Voor vier ouders was dit geen aandachtspunt tijdens de begeleiding. Instructie geven aan je kind was voor tweederde van de ouders wel een aandachtspunt tijdens de begeleiding. Voor drie ouders gold dat er geen verandering is opgetreden in hun manier van instrueren. Drie ouders boekten hierin echter een lichte vooruitgang. De communicatie met school verbeterde in tweederde van de gevallen, variërend van een lichte verbetering tot een sterke verbetering. Tenslotte valt op dat volgens de SPRINT begeleider, een derde van de ouders bij beëindiging van de interventie iets meer zicht heeft gekregen op het gedrag van hun kind en dat vijf ouders aanzienlijk meer zicht hebben gekregen op hoe hun kind zich gedraagt en wat hij of zij doet. In tabel 3.6 staat aangegeven hoe de begeleiders van SPRINT de werkrelatie met ouders en kind hebben ervaren. PI Research

18 Resultaten Tabel 3.6 Scores van begeleiders op vragen over de werkrelatie met ouders en kind in absolute aantallen (n=12) Werkrelatie met ouders Betrokkenheid ouders Werkrelatie met kind Betrokkenheid kind Zeer ontevreden Niet tevreden maar ook niet ontevreden Redelijk tevreden Zeer tevreden Geen oordeel Begeleiders zijn over het algemeen genomen redelijk tot zeer tevreden over de werkrelatie met ouders. En ook over de betrokkenheid van ouders zijn begeleiders redelijk tot zeer tevreden. Over de werkrelatie met en betrokkenheid van het kind zijn begeleiders in meer dan driekwart van de gevallen zeer tevreden. Op de vraag of de keuze voor aanmelding voor de SPRINT interventie terecht is geweest geven begeleiders aan dat aanmelding in zes gevallen volledig terecht was en in vier gevallen eerder terecht dan onterecht. Voor één kind geldt dat de keuze voor SPRINT onterecht was. Dit kind was, voorafgaande aan de SPRINT interventie, al spontaan hersteld van een moeilijke periode. Voor één kind geldt, tenslotte, dat er geen oordeel is gegeven. 3.4 Doelbereiking Om na te gaan of de doelen zijn behaald waaraan gedurende de interventie is gewerkt, is gebruik gemaakt van de vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten, die door de begeleider is ingevuld. Tijdens de interventie heeft de begeleider van SPRINT samen met het kind specifieke doelen gesteld en daaraan gerelateerde werkpunten geformuleerd. De doelen en leerpunten zijn meestal afgeleid van de door de leerkracht gesignaleerde gedragsproblemen van het kind of gaan over zaken waar het kind zelf tegen aan loopt. Bij het opstellen van doelen en leerpunten wordt getracht dit in concrete en positieve bewoordingen te doen. Voorbeelden van gestelde doelen en geformuleerde leerpunten zijn: 18 PI Research 2004

19 SPRINT Resultaten Doel Omgaan met autoriteiten Omgaan met eigen gevoelens Problemen oplossen Omgaan met kritiek Een complimentje geven Bijbehorend leerpunt Luisteren naar de juf Handig boos worden Onderhandelen met vriendjes Rustig blijven als een ander nee zegt Leuke dingen zeggen Het aantal gestelde doelen en het aantal leerpunten waaraan gewerkt is verschilt per kind. In onderstaande tabel staat de waargenomen mate van vooruitgang weergegeven, per leerpunt. Tabel 3.7 Scores van begeleiders op vragen over doelbereiking aan de hand van leerpunten in absolute aantallen In hoeverre is er op dit punt sprake van vooruitgang in de afgelopen periode? Helemaal niet, er is zelfs achteruitgang Er is niets of nauwelijks iets veranderd Er is enige vooruitgang Er is behoorlijk wat vooruitgang Leerpunt Leerpunt Leerpunt Leerpunt Totaal Er is grote vooruitgang Wat opvalt is dat begeleiders op één na, op alle leerpunten vooruitgang waarnemen, variërend van enige vooruitgang tot grote vooruitgang. Het aantal leerpunten waarop enige vooruitgang is geboekt is dertien in totaal. Daarnaast is er op veertien leerpunten behoorlijk wat vooruitgang geboekt. Er is tevens gekeken naar de hoeveelheid leerpunten waar kinderen aan hebben gewerkt en naar de gemiddelde scores die kinderen hebben behaald op de leerpunten. In tabel 3.8 staan het aantal leerpunten waaraan gewerkt is en de gemiddelde score weergegeven per kind. PI Research

20 Resultaten Tabel 3.8 Aantal leerpunten per kind en gemiddelde score per kind (n=11) vragenlijst Beoordeling Individuele leerpunten Kind Aantal leerpunten Gemiddelde score op een schaal van 1 (achteruitgang) 5 (grote vooruitgang) Wat opvalt is dat alle kinderen met twee of drie leerpunten gemiddeld scoren tussen de 3 (er is enige vooruitgang) en 4 (er is behoorlijk wat vooruitgang). Het enige kind met vier leerpunten scoort gemiddeld iets lager en het enige kind met maar één leerpunt scoort daarop hoog (er is grote vooruitgang). 3.5 Het succes van de interventie Om in meer algemene termen iets te kunnen zeggen over de mate van succes van de interventie zijn de behaalde resultaten per kind en per vragenlijst op een rij gezeten tegen elkaar afgewogen. De resultaten worden met een +, een +/- of een - aangeduid. Een + geeft aan dat er overwegend positieve resultaten zijn behaald. Bijvoorbeeld: het probleemgedrag is volgens ouders en begeleiders verminderd, de gestelde doelen zijn behaald, de interventie is naar ieders tevredenheid verlopen. Een +/- houdt in dat er zowel succesvolle als minder succesvolle resultaten zijn behaald. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat niet al het probleemgedrag van het kind is afgenomen. Een - betekent, tenslotte, dat er een negatief resultaat is behaald. Er is bijvoorbeeld een verslechtering opgetreden in de communicatie tussen ouder en kind. Door de plussen en minnen per vragenlijst bij elkaar op te tellen wordt een overkoepelende succesmaat verkregen5. In tabel 3.9 staat een overzicht. 5 In bijlage 2 staat een uitgebreide versie van deze tabel, inclusief toelichting. 20 PI Research 2004

21 SPRINT Resultaten Tabel 3.9 Een maat voor het succes van de interventie (n=12) Kind Instrument BESTE-Ouders / / SuccInt /- +/- + +/- +/- +/ Beoordeling Individuele Leerpunten Succes interventie totaal / / /- + +/ Volgens ouders en begeleiders lijkt de interventie voor driekwart van de kinderen succesvol te zijn geweest. Oftewel, het probleemgedrag van het kind is bij beëindiging van de interventie verminderd en de doelen die tijdens de interventie zijn gesteld, zijn (gedeeltelijk) bereikt. Ook zijn ouders en begeleiders tevreden over het verloop van de interventie. Voor een kwart van de kinderen geldt dat de interventie zowel succesvolle als minder succesvolle kanten lijkt te hebben. Zo zijn mogelijk een aantal maar niet alle doelen behaald en zijn er aspecten van de interventie, bijvoorbeeld de duur, die door ouders minder positief worden beoordeeld. PI Research

22

23 4 Conclusie en discussie 4.1 Samenvatting en conclusie In dit rapport is onderzocht welke resultaten de SPRINT interventies hebben opgeleverd. Hierbij is gekeken naar drie aspecten, namelijk vermindering van het probleemgedrag van het kind, doelbereiking en mate van tevredenheid van ouders en begeleiders over de inhoud en uitvoering van de interventie. Deze aspecten zijn in kaart gebracht met behulp van drie meetinstrumenten, waarvan er één door de ouders is ingevuld en twee door de begeleiders van SPRINT. De resultaten overziend, blijken de interventies overwegend positieve resultaten te hebben opgeleverd. Zowel ouders als begeleiders geven aan dat het probleemgedrag van de meeste kinderen is afgenomen en dat zij zich belangrijke vaardigheden zoals communiceren met leeftijdgenoten beter eigen hebben gemaakt. Maar ook ouders hebben over het algemeen genomen de interventie aangegrepen om bepaalde thema s uit te diepen en vaardigheden te oefenen. Een belangrijk voorbeeld is het vergroten van het toezicht op hun kind. Ook wat doelbereiking betreft geven begeleiders van SPRINT aan dat er overwegend positieve resultaten zijn behaald. Het stellen van concrete en haalbare doelen en leerpunten vormde een belangrijk onderdeel van de interventie en in de praktijk bleek deze manier van werken motiverend voor kinderen om aan de slag te gaan en ook om zelf onderwerpen aan te dragen. Ouders blijken overwegend tevreden over de inhoud en het verloop van de interventie. Als grootste aandachtspunt komt naar voren dat de duur van de interventie in sommige gevallen langer had mogen zijn. De begeleiders van SPRINT zijn enthousiast over de opgebouwde werkrelatie met ouder(s) en kind en over de inzet die zij gedurende het traject hebben getoond. 4.2 Kritische kanttekeningen Zoals genoemd levert het onderzoek naar de resultaten van SPRINT een overwegend positief beeld op. Hoewel het voor gebruik in te toekomst een veelbelovende interventie lijkt, is een aantal kanttekeningen op zijn plaats. Ten eerste is het aantal kinderen waarover gerapporteerd wordt klein. In het onderzoek zijn slechts twaalf kinderen betrokken waardoor de basis voor uitspraken over de resultaten van SPRINT smal is. Bovendien zijn alleen kinderen in het onderzoek betrokken die de interventie hebben ontvangen. Een vergelijking met PI Research

24 Conclusies en discussie kinderen die geen interventie hebben ontvangen is niet gemaakt. Er kunnen dan ook geen harde conclusies worden getrokken en de resultaten dienen met voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. Ten tweede is het aantal informatiebronnen dat bij het verzamelen van de gegevens is betrokken beperkt tot twee: de ouders en de begeleiders van SPRINT. Om leerkrachten niet (verder) te belasten is er voor gekozen om hen niet te betrekken in het onderzoek. En ook aan de kinderen is om praktische redenen geen vragenlijst voorgelegd. Het is dan ook van belang om in gedachten te houden dat met een groter aantal informanten een vollediger beeld van de interventieuitkomsten zou zijn verkregen. Tevens kan ook het feit dat de SPRINT begeleiders gevraagd zijn hun eigen werk te beoordelen een vertekenende invloed hebben gehad op de resultaten. Het is immers moeilijk om objectief naar eigen werk te kijken. Tenslotte is het van belang om te noemen dat voor de ingezette vragenlijsten, hoewel speciaal aangepast voor SPRINT, geen normgegevens beschikbaar zijn. Dit betekent dat er geen vergelijkingsgroepen zijn waartegen de resultaten kunnen worden afgezet. De gegevens die zijn verzameld zijn eerste indicaties van de uitkomsten van de SPRINT interventies. Nader en grootscheepser onderzoek is derhalve geboden. 4.3 Nabeschouwing Naar aanleiding van het SPRINT project hebben betrokkenen, zoals SPRINT begeleiders en interne begeleiders van scholen, een aantal zaken mondeling onder de aandacht gebracht. Zo wordt door interne begeleiders bevestigd dat, hoewel de school een groot risico loopt te ontsporen. Hierop aansluitend laten SPRINT be onderzoeksgroep een relatief kleine groep van twaalf kinderen betreft, overwegend de juiste kinderen voor SPRINT zijn geselecteerd. Medewerkers van AFRA-Boddaert PPI geven aan dat SPRINT een doelgroep bereikt die voor de jeugdzorg nog niet in beeld is en waar de school moeilijk vat op heeft: Kinderen waar bij niet direct duidelijk is wat er aan de hand is komen nu in beeld. Interne begeleiders vullen aan dat deze groep kinderen naar hun inschatting bij de overstap naar de middelbare geleiders weten dat zij de interventie het meest geschikt achten voor kinderen uit groep zes, zeven en acht. Voor kinderen uit groep acht is bijvoorbeeld schoolkeuze tijdens de interventie een belangrijk thema gebleken. In samenspraak met ouder en kind is afgewogen welke school het beste bij het kind past, in tegenstelling tot een schoolkeuze die gebaseerd is op het feit dat, bijvoorbeeld, een neefje daar naar toe gaat. Voor de meeste ouders die de SPRINT interventie hebben afgesloten betekent deelname aan de interventie een positieve ervaring met de hulpverlening. De 24 PI Research 2004

25 SPRINT Resultaten consequentie hiervan is dat het voor deze ouders makkelijker is geworden om in het vervolg, indien nodig, om hulp te vragen. Voor een aantal ouders en kinderen is SPRINT een opstap gebleken naar uitgebreider onderzoek en een meer intensieve vorm van hulpverlening. Afra Boddaert PPI geeft aan dat de laagdrempeligheid van SPRINT hierin een belangrijke rol heeft gespeeld. Voor ouders die (nog) geen duidelijke hulpvraag hadden maar wel problemen ervaarden en voor ouders met negatieve hulpverleningservaringen was SPRINT een goede motivatie om toch een volgende stap te zetten. Een ander thema dat de aandacht verdient is de outreachende manier van werken van de SPRINT begeleiders en de geïntegreerde wijze waarop de contacten met het kind, de ouder en school hebben plaatsgevonden. De SPRINT begeleiders bezochten kinderen op school en ouders thuis. Tevens onderhielden zij nauwe contacten met zowel ouders, kinderen als leerkrachten, waardoor er een goede afstemming ontstond tussen alle partijen. Door in het netwerk van het kind te opereren was het in diverse gevallen mogelijk om binnen relatief korte tijd een negatieve spiraal te doorbreken en (verbroken) contacten tussen bijvoorbeeld school en ouders te herstellen. Tijdens de uitvoering van de interventie moesten ook enkele obstakels worden overwonnen. Logistiek gezien heeft SPRINT een zeer flexibele instelling gevraagd van de SPRINT begeleiders. Op scholen is gebrek aan ruimte een bekend probleem en door de verschillende huisbezoeken werd ook een grote mobiliteit van de begeleiders gevraagd. Tevens vormden taalbarrières een uitdaging. Tijdens gesprekken waarbij een tolk nodig was werd zoveel mogelijk met dezelfde tolk gewerkt om de veiligheid voor de ouder te vergroten maar dat was niet altijd mogelijk. Tenslotte is de SPRINT interventie gedurende het traject daar waar nodig gewijzigd en aangepast aan de behoeften van ouder(s) en kind. Zo is er bijvoorbeeld voor gekozen om geen ouder- en kind bijeenkomsten te houden, zoals dat in de oorspronkelijk opzet was uitgewerkt, maar werden de videobeelden van het kind in de gesprekken met de ouders gebruikt om relevante thema s toe te lichten. Ook is veel meer gebruik gemaakt van consultatie met ouders dan van oudertrainingsbijeenkomsten, omdat consultatie beter aansloot bij de behoeften van ouders. Tenslotte was in de oorspronkelijke opzet van SPRINT een groepsaanbod voor kinderen opgenomen. In de praktijk bleek maar één van de kinderen hier geschikt voor. Het is dan ook te vroeg om hier iets over te kunnen zeggen. In een eventueel vervolg op SPRINT zou dit onderdeel van de interventie verder kunnen worden uitgewerkt. PI Research

26 Conclusies en discussie Gezien dit eerste, positieve overzicht aan resultaten kan worden geconcludeerd dat deze preventieve vorm van interventie veelbelovend is en in de toekomst aandacht verdient. 26 PI Research 2004

27 5 Literatuur Bartels, A.A.J., Schuursma, S. & Slot, N.W. (20001). Interventies. In: Loeber, R., Slot, N.W. & Sergeant, J. A. (Red.). Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie: Omvang, oorzaken en interventies (blz ). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Junger-Tas, J. & Slot, N.W. (2001). Preventie van ernstig delinquent gedrag. In: Loeber, R., Slot, N.W. & Sergeant, J. A. (Red.). Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie: Omvang, oorzaken en interventies (blz ). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. De Kemp, R.A.T., Veerman, J.W. & ten Brink, L.T. (1996). Evaluatie-onderzoek Families First Nederland, 3. Werkwijze en waardering. Utrecht: NIZW. Loeber, R., Farrington, D.P., Stouthamer-Loeber, M. & Van Kammen, W.B. (1998). Antisocial Behavior and Mental Health Problems. Mahwah N.J. Erlbaum. Veldt, M.C.A.E. van der & Tooren, A. van (2003): Families First voor Licht Verstandelijk gehandicapten. Eindrapportage vervolgonderzoek (deel II). Utrecht: NIZW PI Research

28

29 Bijlage 1 Het interview dagelijkse routine Voorafgaand aan de interventie wordt in gesprek met de ouder de dagelijkse routine van het gezin in kaart gebracht. Dit levert meteen informatie op met betrekking tot knelpunten in het gezin, die tevens als thema kunnen dienen tijdens de training. De oudertraining De oudertraining bestaat uit een algemeen gedeelte en een specifiek gedeelte. Tijdens het algemene gedeelte komen ontwikkelingsgerichte thema s aan bod die ondersteuning kunnen bieden bij opvoedkundige taken. Voorbeelden van algemene thema s die aan bod zijn de dagelijkse routine, belonen en zinvol straffen. Het specifieke gedeelte richt zich op de problematiek die ouders ervaren met betrekking tot hun kind en wordt dus op maat gegeven. Enkele voorbeelden van thema s waar tijdens de oudertraining aandacht aan kan worden besteed zijn: De ouders zijn in staat positieve gedragsverandering bij het kind te bewerkstelligen: acting-out problematiek is verminderd. Het contact tussen ouder(s) en kind is positiever en meer opbouwend. De oudertraining vindt wekelijks plaats bij de ouder thuis, tijdens de school uren /in de late namiddag en buiten de schoolvakanties. De trainingssessies duren ongeveer een uur. De ouderconsultatie Voor ouders die geen oudertraining willen volgen maar wel specifieke opvoedingsvragen hebben is er de mogelijkheid tot consultatie. De SPRINT begeleider heeft een adviserende rol en benadert de ingebrachte thema s en problemen vanuit een competentiegericht kader. Tijdens de consultatie kunnen ouders zelf met een thema komen, bijvoorbeeld over gevoelens praten met je kind of fysieke straffen. Enkele voorbeelden van thema s die tijdens de ouderconsultatie aan bod kunnen komen zijn: Ouders hebben meer zicht op de vrije tijdbesteding van hun kind. Ouders straffen hun kind niet meer fysiek of de fysieke straffen zijn sterk afgenomen. PI Research

30 Bijlagen De consultatie duurt ongeveer een uur en vindt eenmaal in de twee weken, thuis bij de ouder plaats. De individuele kindtraining Kinderen die voor een individuele training in aanmerking komen zijn voornamelijk kinderen die geen groepstraining aankunnen (bijvoorbeeld vanwege ADHDproblematiek), kinderen die er moeite mee hebben om datgene wat zich in een groep afspeelt op zichzelf te betrekken en kinderen die een specifiek probleem hebben wat individuele aandacht nodig heeft.. De trainer beschikt over werktuigen die op een flexibele manier worden ingezet. Tijdens de individuele kindtraining wordt op maat gewerkt en richt de begeleider zich op de problematiek van het kind, die uit de SPRINT screening naar voren is gekomen. De activiteiten in de training zijn gericht op het vergroten van de zelfsturingvaardigheden van het kind. Dit wordt gedaan door middel van oefeningen, waarvan sommigen met behulp van video. Afhankelijk van de problematiek van het kind wordt de aandacht op een bepaald thema gevestigd. Zo wordt de aandacht bij een kind met driftbuien, bijvoorbeeld, allereerst gericht op het herkennen en benoemen van affectieve en emotionele processen. Aan de hand van speciale oefeningen leert het kind aan te geven wanneer hij/ zij boos is, hoe en waar hij/ zij dat voelt, en hoe hij/ zij daar op een niet-destructieve wijze uiting aan kan geven. Het aantal bijeenkomsten dat aan ieder thema wordt besteed is afhankelijk van de problematiek van het kind. In elke bijeenkomst staat een thema centraal. Enkele voorbeelden thema s waar tijdens de kindtraining aan kan worden gewerkt zijn: Complimenten geven en reageren op complimenten van anderen Leerpunten thuis, op school of als je vrij hebt Het oplossen van problemen Omgaan met gevoelens, zoals handig boos worden Tijdens de training worden de thema s vertaald naar concrete doelen. Aan de hand van deze doelen worden werkpunten geformuleerd waar het kind onder begeleiding mee aan de slag gaat. Een voorbeeld van een doel is overleggen met autoriteiten (zoals leerkrachten). Een werkpunt dat hier uit voort zou kunnen komen is: mijn hand opsteken als ik een vraag wil stellen aan de juf en wachten tot dat zij mij het woord geeft. De individuele kindtraining vindt wekelijks plaats op school, onder schooltijd. De bijeenkomst duurt ongeveer een uur en de training duurt in totaal drie maanden. Er vindt tevens structurele terugkoppeling plaats met de leerkracht van het kind zodat de leerkracht op de hoogte blijft van de ontwikkelingen die het kind doormaakt. 30 PI Research 2004

31 SPRINT Resultaten De kindgroepstraining Tijdens de kind groepstraining wordt op structurele wijze een aantal technieken van de kindtraining uitgebouwd. Eenmaal per week vindt er een trainingsbijeenkomst plaats waarin er aandacht wordt besteed aan een bepaald thema, bijvoorbeeld handig boos worden. En eenmaal per week vindt er een bijeenkomst plaats die gericht is op het oefenen van de vaardigheden die tijdens de eerste trainingsbijeenkomst zijn behandeld. Tijdens deze groepsbijeenkomsten worden thema s omgezet in concrete doelen en werkpunten. Voorbeelden van thema s die aan bod komen zijn: het leren onderkennen en sturen van emoties een positieve benadering van leeftijdgenoten Aan de kind groepstraining kunnen maximaal 3 kinderen tegelijk deelnemen. De trainingsbijeenkomsten vinden tweemaal per week plaats bij ABPPI, buiten schooltijd en nemen per bijeenkomst ongeveer anderhalf à twee uur in beslag. PI Research

32 Bijlagen Bijlage 2 In onderstaande tabel staat aangegeven hoe de maat voor het succes van de interventie (zie tabel 3.9) is opgebouwd uit verschillende onderdelen van de drie vragenlijsten: de BESTE-Ouder, de SuccInt en de vragenlijst Beoordeling Individuele Leerpunten. Tabel bijlage 2 Opbouw van de maat voor het succes van de interventie (n=12) Instrument BESTE-Ouder Veranderingen in gedrag kind & veranderingen in opvoeding Verandering in contact met kind over school en vrije tijd Tevredenheid duur interventie & zou u SPRINT aanraden? Tevredenheid over aandacht tijdens SPRINT en totale aanbod Algemeen succes BESTE- Ouder SuccInt Verandering gedrag kind Verandering gedrag ouder Werkrelatie met kind Werkrelatie met ouder Algemeen Succes SuccInt Beoordeling Individuele Leerpunten Kind / / /- +/- + +/- +/ / / /- +/- + +/- + +/- + +/ /- +/- +/ / /- +/ /- +/- + +/- +/- +/ / Succes interventie totaal / /- + +/ PI Research 2004