Leerervaringen binnen de lessen bewegen & sport op schoolt met een gezond perspectief?

Transcriptie

1

2 27 1't Web Leerervaringen binnen de lessen bewegen & sport op schoolt met een gezond perspectief? Hilde Bax Hoe kan gezondheid een plaats krijgen binnen het relationele bewegingsconcept? Dat is de thematiek van het boeiende artikel 'Om te vissen heb je een net nodig' van Luuk Sietsma. Een reflectie vanuit het schoolvak bewegen & sport (b&s)' op dit conceptuele artikel is een klus die het 'lukken' waard is. Daarvoor wordt achtereenvolgens ingegaan op 'stoeien met gezondheid', 'het dubbelkarakter van sport en bewegingsactiviteiten', 'meervoudige deelnamebekwaamheid' en 'bewegen & sport in gezond perspectief'. Stoeien met gezondheid Het is en blijft noodzakelijk flink te investeren in de kwaliteit van b&s. Enerzijds omdat de overheid kwaliteitseisen oplegt en scholen zelf verantwoordelijkheid geeft bij de realisering van haar taakstelling. Anderzijds omdat het kwaliteitsbewustzijn in de samenleving toeneemt, b&s moet waar voor haar geld bieden! Daarvoor is nodig dat de vakwereld kan inspelen op wensen van de samenleving op een manier die recht blijft doen aan de opvatting dat b&s een leergebied is. Het onderwijs heeft als kerntaak om de persoonsvorming van leerlingen te bevorderen met het oog op hun (toekomstige) participatie in een pluriforme samenleving. Zowel de jeugdige als de samenleving is daarbij in het geding. Het gaat erom dat leerlingen competent leren handelen in sociaalculturele praktijken en daaraan bijdragen kunnen en willen leveren (Ten Dam, Veugelers, Wardekker & Miedema, 2004). De school is een belangrijk socialisatie-instituut en tegelijkertijd is zij onderhevig aan een scala van maatschappelijke krachten die invloed op het onderwijs nastreven. Dat geldt voor het onderwijs in het algemeen, maar zeker ook voor het leergebied b&s. Maar wat betekent dit met betrekking tot 'gezondheid'? Wat wordt onder 'gezondheid' verstaan? Kan en moeten de lessen b&s echt 'een bijdrage leveren aan gezondheid en een actieve levensstijl'? En zo ja, hoe zou dat dan kunnen? Uit de tekst van Sietsma (2011) wordt duidelijk dat de beantwoording van dit type vragen vanuit de CALO traditie enorme voorzichtigheid vraagt. Gezondheid wordt in navolging van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO,1986) breed omschreven: 'gezondheid is een toestand van een zo optimaal mogelijk fysiek, mentaal en sociaal welzijn, waarbij iedereen de kans moet hebben om als mens capaciteiten te ontwikkelen en te gebruiken met een maximum aantal vrijheidsgraden en keuzemogelijkheden'. Ook wordt geaccentueerd dat gezondheid vandaag de dag niet meer beperkt blijft tot 'mensen gezond maken', maar 'mensen verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun gezondheid'. Anders dan in het onderstaande citaat benadrukt Sietsma de kwaliteit van gezondheid en relateert dat aan de waarde geluk. "In het gewone dagelijkse leven zijn flinke lichamelijke inspanningen bijna verdwenen. Bewegingsarmoede en verkeerde voedingspatronen leiden tot gezondheidsproblemen. Sport en bewegen dragen bij aan een actieve en gezonde leefstijl van het individu. Door gericht en gecoordineerd te werken aan sport- en bewegingsstimulering en door op een gezonde en verantwoorde manier te sporten kan aanzienlijke gezondheidswinst worden gerealiseerd." (VWS, 2005, p. 27)

3 28 I 't Web Het dubbel karakter van sport en bewegingactiviteiten Weliswaar zijn b&s op school en sport in de vrije tijd verschillende handelingspraktijken, maar er bestaan tal van raakvlakken. Jeugdigen en volwassenen hebben veel verschillende redenen waarom ze sporten en bewegen de moeite waard vinden. Vaak gelden er sportspecifieke, intrinsieke, overwegingen, maar ook extrinsieke redenen kunnen het motief zijn en veelal is er sprake van beide typen. Sport en ook b&s op school kenmerken zich door een 'dubbelkarakter' (Steenbergen & Tamboer, 1998). Sport heeft aan de ene kant zijn 'eigenheid' en is tegelijkertijd 'ingebed in diverse verbanden' en dat geldt eveneens voor het leergebied b&s. De eigenheid heeft betrekking 'sport als spel' en 'sport als lichamelijke activiteit'. Bij'sport als lichamelijke activiteit' redenerend vanuit een relationeel referentiekader gaat het om 'bewegingshandelingen' met een primair op verplaatsen gerichte intentionaliteit (Tamboer, 1989; Steenbergen & Tamboer 1998). Voor de lessen b&s geldt een vergelijkbare 'eigenheid' namelijk het oplossen van bewegingsproblemen in uiteenlopende sport- en bewegingssituaties. Naast deze intrinsieke kenmerken, kunnen andere factoren invloed hebben, 'sport heeft een dubbelkarakter'. Sport en bewegingsactiviteiten kunnen gedaan worden om andere doelen te bereiken, 'sport als instrument'. Bij een smalle visie op bewegen, de zogenaamde substantiële of instrumentele zienswijze, zijn sport en bewegingsactiviteiten vaak een middel om extrinsieke, 'hogere doelen' te bereiken. 'Sport als instrument' is door de jaren heen geregeld ingezet voor pedagogische, sociaal-integratieve en gezondheidsdoelen, zowel door individuen als door organisaties (Tamboer & Steenbergen, 2000). Extrinsieke motieven geven antwoord op het 'waarom' van sporten en bewegen. Bij de meeste jeugdige en volwassen sporters zullen intrinsieke en extrinsieke betekenissen door elkaar heen lopen. Zolang extrinsieke motieven, vergelijk de sportmodi (Crum, 1992), gekoppeld blijven aan de intrinsieke betekenissen voor een bepaalde sportactiviteit, blijft het 'dubbelkarakter' behouden. Uitgaande van het 'dubbelkarakter' van sport en bewegingsactiviteiten is het aannemelijk dat het leergebied b&s zowel vakinherente doelen als vakoverstijgende doelen na streeft. Doelstellingen die betrekking hebben op 'inleiden in sport en bewegingssituaties' worden aangeduid als vakinherente doelstellingen. Doelstellingen die gericht zijn op 'bijdragen aan gezondheid en een actieve levensstijl' en 'bijdragen aan persoonlijke en sociale ontwikkeling' worden vakoverstijgende doelstellingen genoemd (vgl. ScherIer, 1997; Bax, 2010). De drie doelstellingengebieden kunnen elkaar versterken en liggen in elkaars verlengde, mits ze aan elkaar verbonden blijven. ~.,,\,1., >elf.".,è...,,,delijk'.. Meervoudige deelname bekwaamheid in sport en bewegingssituaties Sinds de komst van de kern doelen en de eindtermen voor b&s in de jaren tachtig en negentig van de 20e eeuw is het merendeel van de vakwereld van mening dat b&s een onderwijsgebied is. In het leergebied b&s gaat het zowel om de ontplooiing van persoonlijk bewegingsgedrag als om het toerusten van jeugdigen voor de pluriforme bewegingscultuur. Leerlingen bekwamen zich voor deelname aan de bewegingscultuur nu en later. Het gaat om beter leren bewegen en sporten, leren samen bewegen, bewegen leren regelen en leren over bewegen, samengevat in het begrip 'meervoudige deelnamebekwaamheid' (Faber, 1989, 2001; Stegeman, 2000). Ze kunnen kiezen voor sport en bewegen in verschillende contexten en leren naast de rol van beweger ook andere rollen te vervullen. Het onderwijs in bewegen en sport gebeurt vanuit een opvoedkundige perspectief en is een specifiek onderdeel binnen het geheel van de opvoeding (Brouwer et al., 2011). De school en leergebieden hebben een verantwoordelijkheid als het gaat om maatschappelijke kwesties. In het nieuwe Beroepsprofiel leraar lichamelijke opvoeding (Bax et al., 2010) staat dat 'alom het besef groeit dat in onze sterk geautomatiseerde en gedigitaliseerde maatschappij voldoende aandacht voor een rijk bewegingsleven bij zowel kinderen als volwassenen een voorwaarde is voor een gezond leven'. Volgens Sietsma (2011) heeft de leerkracht bewegingsonderwijs 'een verantwoordelijkheid in het de leerlingen wijzen op mogelijkheden gezond

4 29 I 't Web gedrag te ontwikkelen', en dat geldt ook voor de school en de samenleving als geheel. B&s kan volgens de samenleving bijdragen aan sociale vaardigheden, aan het voldoen aan de norm gezond bewegen en jeugdigen leren hun grenzen verkennen en verleggen. Bewegingssituaties brengen met zich mee dat kinderen verantwoording voor elkaar moeten nemen, rekening leren houden met elkaars mogelijkheden en ze bieden tal van mogelijkheden voor het maken van keuzes. Sinds de komst van de 'brede school' in de jaren negentig krijgen de lessen b&s en sport rondom de school vaker een brede functie toegekend. Sport en bewegen kunnen zowel doel als middel zijn (OCW & VWS, 2007a; OCW & VWS, 2007b; VWS, 2007). "Goede gezondheid en sportbeoefening hangen nauw samen. De regering investeert daarom extra in de mogelijkheden van sport voor de jeugd en voor mensen met een handicap. Om talentvolle sporters beter te ondersteunen, komen er Centra voor Topsport en Onderwijs. Het Olympisch Plan 2028 kan bij dit alles een bron van inspiratie zijn die zowel de breedtesport als het topsportklimaat versterkt." (Troonrede, ) Bewegen & sport in gezond perspectief Het is de taak van de vakwereld de doelen en de realisatie daarvan duidelijk zichtbaar te maken aan de buitenwereld (ouders, collega's, maatschappelijke organisaties, overheid). De vakwereld is verantwoordelijk voor een actuele beeldvorming in de samenleving over b&s op school. Om het thema 'bewegen en gezondheid' een plaats te geven in de lessen vanuit een relationeel bewegingsconcept schetst Sietsma (2011) een model met een viertal zones. Naast de FlowZone worden drie beïnvloedingszones onderscheiden met de begrippen relationisme, dualisme en separatisme. Het is een interessant denkmodel. Gestoeld op ideeën van de positieve psychologie stelt Sietsma verder: 'gezondheid is zowel en gelijktijdig objectief waarneembaar als ook subjectief beleefbaar ( ) en het heeft te maken met gelukken'. Er bestaat sterke samenhang tussen geluk en gezondheid, 'geluk maakt en houdt gezond' (Walburg, 2008, p.93). Met dit aanvullende theoretisch concept past 'gezondheid' binnen het Calo denken. Maar zal vanuit dit aanvullende denkraam meer aandacht komen voor 'bewegen en gezondheid' in de les? Uitgaande van de brede omschrijving door de Wereldgezondheidsorganisatie paste 'gezond bewegen' al prima binnen het relationele bewegingsconcept en het 'dubbelkarakter' van sport en bewegingsactiviteiten biedt daarvoor eveneens ruimte. Is het niet zo dat leraren b&s weinig aan het thema gezondheid doen omdat ze niet weten hoe dat op een goede, geïntegreerde, wijze een plek te geven binnen de lessen? Ligt hier een taak voor de ALO's? Tot op heden leggen veel leraren b&s de nadruk op de bekwaamheidsaspecten 'beter leren bewegen' en 'Ieren samen bewegen'. Nadrukkelijker aandacht voor de gebieden 'bewegen leren regelen', 'Ieren over bewegen' en deze laten aansluiten bij de belevingswereld van de kinderen, is wenselijk en dat geldt ook voor een betere verdeling van de lestijd over alle kerndoelen en eindtermen (Stegeman et al., 2007; Bax, 2010). Zowel bewegingsstimulering als sportstimulering zijn belangrijk met speciale aandacht in de lessen voor de inactieve leerlingen, voor de zwakke bewegers en de niet-sporters. Jeugdigen en volwassenen doen bewegingsactiviteiten vanuit intrinsieke overwegingen, maar ook extrinsieke redenen kunnen het motief zijn. Bij hardlopen bijvoorbeeld, kan de nadruk liggen op de techniek, de duur, de snelheid maar eveneens op het verleggen van grenzen, het verbeteren van de fysieke conditie en het tegengaan van overgewicht. Deze redenen kunnen ook allemaal gelden. Het is een uitdaging om het dilemma 'b&s als doel en/of b&s als middel' te overstijgen en initiatieven te ontwikkelen om vakinherente en overstijgende doelen met elkaar te verbinden. De legitimatie van b&s op school heeft alles te maken met het leerklimaat in het onderwijs en de complexe taakstelling voor leergebieden. Juist in deze complexiteit kunnen de drie doelgebieden 'inleiden in sport en bewegingssituaties', 'bijdragen aan gezondheid en actieve levensstijl' en 'bijdragen aan persoonlijke en sociale ontwikkeling' elkaar versterken. Allerlei aspecten die kenmerkend zijn voor een leergebied verdienen aandacht. Bovendien kan dat op verschillende niveaus. Inspanningen vanuit de vakwereld om tegemoet te komen aan de (gerechtvaardigde) verwachtingen van de samenleving zou winst betekenen voor de kwaliteit van b&s (Bax, 2010). De tekst 'Om te vissen heb je een net nodig' biedt een goede leidraad om de brede betekenis van b&s duidelijk zichtbaar te maken zonder concessies te doen aan vakinherente doelen en het relationele bewegingsconcept. Als er bijvoorbeeld gevraagd wordt om meer aandacht voor 'gezondheid/fitheid' hoeft dat niet gezocht te worden in het vergroten van de kwantiteit aan fysieke activiteit in de lessen. Het effect daarvan voor de gezondheid lijkt tot op heden

5 30 I 't Web niet groot te zijn en de kans dat het ten koste gaat van het plezier in sporten en bewegen is aannemelijk. Maar wat dan? Er kan bijvoorbeeld meer nadruk gelegd worden op 'Ieren over bewegen' toegespitst op 'Ieren over mijn persoonlijke bewegingswensen'. Leerlingen waarderen het als zij inbreng krijgen in de les (Van Mossel & Stegeman, 2007). Wat is er mooier dan leerlingen die in uitdagende, pedagogisch verantwoorde en veilige lessituaties leren om zelf keuzes te maken en b&s zo de moeite waard vinden? Correspondentie: h.h.t.bax@hva.nl Hilde Bax is hoofddocent en verbonden aan de ALO van de Hogeschool van Amsterdam. (1) In dit artikel zal bewegen & sport (b&s) als overkoepelend begrip worden gebruikt voor het verplichte schoolvak. Het is de naamgeving voor het leergebied in de vernieuwde onderbouw van het voortgezet onderwijs. De benamingen lichamelijke opvoeding en bewegingsonderwijs worden wel gebruikt als het om citaten gaat of bij het aanhalen van een auteur. Daarnaast wordt in de studie gesproken over de leraar b&s. Hiervoor is gekozen omdat dit begrip het beste naam van het leergebied. Referenties: aansluit bij de eigentijdse Bax, H. (2010). De samenleving over de kwaliteit van bewegen & sport op school, een spiegel voor de vakwereld. Zeist: Jan Luiting Fonds. Bax, H., Driel, G. van, Jansma, F. & Palen, H. van der (2010). Beroepsprofielleraar lichamelijke opvoeding. Zeist: KVLO. Brouwer, B., Aldershof, A., Bax, H., Berkel, M. van, Dokkum, G. van, Mulder, M.J., Nienhuis, J. (2011). Human Movements and Sports in 2028, Enschede: SLO. Crum, B. (1992). Over de versporting van de samenleving. Haarlem: De Vrieseborch. Dam, G. ten, Veugelers, W., Wardekker, W. & Miedema, S. (red.) (2004). Pedagogisch Opleiden, de pedagogische taak van de lerarenopleidingen. Amsterdam: SWP. Faber, K. (1989, 2001). Bewegingsonderwijs op maat. Baarn: Bekadidakt, HB-uitgevers. Mossel, G. van & Stegeman H. (2007) Vaksecties LO en de ervaringen van hun leerlingen. In: H. Stegeman (red.), Naar beter bewegingsonderwijs. Over de kwaliteit van sport en bewegen op school (pp ). 's-hertogenbosch/ Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports Media. OCW & VWS (2007a). Impuls brede scholen, sport en cultuur. Den Haag: ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap en ministerie Volksgezondheid, Welzijn & Sport. OCW & VWS (2007b). Brede scholen bieden kansen, jaarbericht. Den Haag: ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap en ministerie Volksgezondheid, Welzijn & Sport. Scherler, K. (1997). Die Instrumenta/isierungsdebatte des Schulsports. Sportpedägogik, 20(2), Sietsma, L. (2011). Om te vissen heb je een net nodig, 't Web,... Steenbergen, J. & Tamboer, J. (1998). Het dubbelkarakter van sport: een conceptuele dynamiek. In: J. Steenbergen, A. Buisman, P. De Knop & J. Lucassen (red), Waarden en normen in de sport. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Stegeman, H. (2000). Belang van bewegingsonderwijs, over legitimatie en algemene doelstellingen van het schoolvak lichamelijke opvoeding. Zeist: Jan Luiting Fonds. Stegeman, H., Bax, H., Hoekman, R. & Slotboom, M. (2007). Aspecten van de kwaliteit van lichamelijke opvoeding. In: H. Stegeman (red.), Naar beter bewegingsonderwijs. Over de kwaliteit van sport en bewegen op school. 's-hertogenbosch/ Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports Media. Tamboer, J.w.1. (1989). Filosofie van de bewegingswetenschappen. Leiden: Martinus Nijhoff. Tamboer, J. & Steenbergen, J. (2000). Sportfilosofie. Leende: Damon. Troonrede (2008). Walburg, J. (2008). Mentaal vermogen, investeren in geluk. Amsterdam: Nieuw Amsterdam. VWS (2005). Tijd voor sport - Bewegen, Meedoen, Presteren. Den Haag: ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. VWS (2007). Beleidsbrief Sport, De kracht van sport, Kamerstuk. Den Haag: ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.