Werkgeheugentraining als cognitief vaccin tegen depressie

Transcriptie

1 Academiejaar e examenperiode Werkgeheugentraining als cognitief vaccin tegen depressie Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de psychologie, afstudeerrichting klinische psychologie door Charlotte Dugardyn Promotor: Prof. Dr. Ernst Koster Begeleiding: Thomas Onraedt

2 Ondergetekende, Charlotte Dugardyn, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. Handtekening

3 Voorwoord Het schrijven van een masterproef is een gebeuren waar veel tijd, geduld en vooral heel wat hard werk mee gepaard gaat. Het is een proces waar je blijft aan sleutelen in de hoop trots een mooi eindresultaat te kunnen afgeven. Gelukkig kon ik gedurende dit proces steunen op heel wat mensen die elk op hun eigen manier hebben bijgedragen tot mijn masterproef. Als eerste bedank ik graag mijn promotor Prof. Ernst Koster die mij de mogelijkheid gaf een masterproef te schrijven die nauw aansluit bij mijn interesseveld. Depressie was voor mij om diverse redenen steeds een van de boeiendste lesonderwerpen gedurende mijn opleiding. Een masterproef kunnen schrijven over dit onderwerp was voor mij dus een bijzondere aangelegenheid waar ik zeer dankbaar voor ben. Vervolgens bedank ik zeker ook mijn begeleider Thomas Onraedt voor de uitstekende begeleiding. Telkens als ik vragen had of even in de knoop zat, kon ik onmiddellijk terecht voor een afspraak. De vele tips, positieve woorden en constructieve feedback zorgden er voor dat ik steeds gemotiveerd bleef en hebben zeker bijgedragen tot het maken van deze masterproef. Alle participanten die deelnamen aan de studie verdienen zeker ook een plaatsje in dit voorwoord. Zonder hun medewerking was het schrijven van deze masterproef immers een onmogelijke opgave. Graag bedank ik ook mijn vrienden die meer dan eens luisterden naar mijn thesisverhalen en me bleven motiveren om een mooi eindresultaat af te geven. Mijn zus, Manon, om klaar te staan met taaladvies en mij steeds te steunen. Als laatste maar belangrijkste persoon bedank ik graag mijn mama om mij de kans te geven om psychologie te studeren. Geen moeite was te veel om er voor te zorgen dat ik een zorgeloos studentenleven kon leiden. Bedankt om de afgelopen vijf jaar steeds in mij te geloven.

4 ABSTRACT Depressie is een ziektebeeld die we in onze hedendaagse maatschappij steeds vaker zien opduiken bij kinderen, jongeren en volwassenen. Een centrale component binnen de cognitieve symptomen van depressie betreft rumineren. Voorgaand onderzoek stelde reeds vast dat we rumineren kunnen zien als een verstoring van de informatieverwerkingsprocessen. Bovendien tonen verschillende studies aan dat ruminatie een belangrijke rol speelt bij de start en herval van depressie. Als belangrijk onderliggend proces van deze informatieverwerking kunnen we het werkgeheugen onderscheiden. Het verband tussen een verstoorde werking van het werkgeheugen en depressie werd reeds meermaals cross-sectioneel onderzocht, maar amper werd een mogelijke causale link bestudeerd. In deze masterproef wensen we een mogelijk causaal verband na te gaan door middel van experimentele manipulatie. De experimentele manipulatie bestond uit het ondergaan van een intensieve werkgeheugentraining onder de vorm van de dual n-back task versus het ondergaan van controlcondities. In totaal namen 72 personen deel aan het experiment. We wensten na te gaan of één week werkgeheugentraining valide transfereffecten zou voortbrengen. Resultaten toonden aan dat proefpersonen significant verbeterden in de adaptieve dual n-back task en dus effecten ondervonden van de werkgeheugentraining. We vonden echter tegen onze verwachtingen in geen effecten van deze verbeterde werkgeheugencapaciteit op prestaties op de Running Span, Internal Shift Task, Beck Depression Inventory-II en Ruminative Respons Scale. De experimentele manipulatie leidde dus niet tot de gehoopte cognitieve effecten en daling in symptomen. Mogelijke verklaringen voor het uitblijven van de verwachte effecten worden besproken.

5 Inhoudsopgave Depressie... 1 Wat is depressie?... 1 Prevalentie van depressie Ernst van depressie Kosten van een depressieve episode Behandeling Conclusie Rumineren... 5 Wat is rumineren?... 5 Ruminatieve responsstijl en depressie Conclusie Cognitieve Deficits bij Depressie en Rumineren... 7 Cognitieve kwetsbaarheid Geheugenbias Aandachtbias en inhibitieproblemen Conclusie Het Werkgeheugen Definitie werkgeheugen Link werkgeheugen en depressieve symptomen Werkgeheugentraining Argumenten contra werkgeheugentraining Argumenten pro werkgeheugentraining Conclusie Doelstelling Masterproef Methode 17 Deelnemers Vragenlijsten Ruminative Response Scale Beck Depression Inventory Computertaken Running memory span Internal Shift Task Dual n-back task Controlecondities Procedure... 22

6 Resultaten 23 Basisassumpties Statistische Analyse Dual n-back Training Running Span Internal Shift Task Globale shiftcost Shiftcost voor de emotionele conditie Shiftcost niet-emotionele conditie Beck Depression Inventory II Ruminative Response Scale RRS Totaal RRS Brooding RRS Reflection Discussie 31 Referentielijst 36

7 Depressie Wat is depressie? Depressie wordt in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (American Psychological Association (APA), 2000) ingedeeld onder de categorie van de stemmingsstoornissen. Verschillende aandoeningen vallen onder deze noemer zoals de dysthyme stoornis, bipolaire stoornis, majeure depressieve stoornis, chronische depressie en dergelijke. Depressie wordt gekenmerkt door affectieve, lichamelijke en cognitieve symptomen. Vaak associeert men depressie vooral met affectieve symptomen. Onder deze affectieve symptomen zien we een depressieve stemming, verlies van interesse en plezier en gevoelens van waardeloosheid naar voor treden. Lichamelijke klachten uiten zich vaak onder de vorm van verlies aan energie, gewichtsverlies, slaapproblemen en andere symptomen zoals buikpijn en/of hoofdpijn. Een vaak vergeten aspect van depressie zijn de cognitieve symptomen die optreden. Concentratieproblemen, moeilijkheden om de aandacht vast te houden en besluiteloosheid zijn vaak gehoorde klachten bij personen die leiden aan depressie. Deze klachten oefenen net zoals de affectieve en lichamelijke klachten een grote invloed uit op de patiënt zijn of haar levenswijze. Depressie heeft vaak grote gevolgen voor zowel het individu als voor zijn of haar omgeving. Vaak voelen personen zich sterk gehinderd door bovengenoemde symptomen in hun sociaal en beroepsleven. We stellen vast dat ze activiteiten dikwijls zullen vermijden of uitstellen om zo niet in aanraking te komen met hun symptomen. Het vermijden van deze activiteiten zorgt er echter voor dat patiënten geïsoleerd blijven vastzitten in hun depressie en een gebrek aan sociale contacten en positieve bekrachtiging ervaren. Prevalentie van depressie. Als we de prevalentie gegevens bekijken in België zien we dat de lifetime prevalentie van depressie ongeveer te schatten valt op 15% van de algemene bevolking (Bruffaerts, Bonnewyn, Demarest et al., 2004). Wanneer we de algemene bevolking van geïndustrialiseerde landen bekijken binnen een tijdspanne van een jaar zal 4 tot 10% voldoen aan de criteria van depressie (Demyttenaere, Bruffaerts, & Posada-Villa, 2004). Deze cijfers tonen aan dat de kans 1

8 dat je ooit zelf of in je bredere omgeving geconfronteerd wordt met depressie erg groot is. Depressie is bovendien niet enkel een vaak voorkomend ziekte beeld in België, maar ook in Europa. De European Outcome of Depression International Network (ODIN) (Ayuso-Mateos et al., 2001) studie toonde een prevalentie van 8.56% aan. Depressies kennen geen bepaalde leeftijdsperiode waarin ze ontwikkeld worden, maar kennen een brede tijdspanne (Bruffaerts, Bonnewyn, & Demyttenaere, 2008). Er is dus niet zozeer een kwetsbare leeftijdsperiode om een depressie te ontwikkelen, maar we kunnen wel bepaalde risicogroepen onderscheiden. Onderzoek toont namelijk aan dat depressie tweemaal zo vaak voorkomt bij vrouwen, bij jongere en gescheiden personen en personen van wie de partner overleden is (Bruffaerts, Bonnewyn, Van Oyen et al., 2004). Ernst van depressie. We stellen vast dat wanneer een depressie zich ontwikkelt dit vaak niet bij een enkele episode blijft. Herval en het optreden van nieuwe depressieve episodes zijn zeker geen uitzondering. Onderzoek vermeldt dat een derde van de personen die lijden aan depressie chronisch last blijven hebben van nieuwe depressieve episodes (Bruffaerts, Bonnewyn, Dumarest et al., 2004). Solomon et al. (2000) stelden vast dat na het ervaren van een depressieve episode 60% van de patiënten een tweede depressieve episode meemaakt. We concluderen dat naarmate een persoon meer depressieve episodes ondergaat de kans op een volgende depressie steeds weer groter wordt. Onderzoek toont aan dat per bijkomende depressieve periode de kans op herval met 16% toeneemt (Solomon et al., 2000). Het aantal depressieve episodes is dus een belangrijke voorspeller voor de kans op herval. We vinden eveneens een link terug tussen depressie en suïcidaliteit. We stellen vast dat 27% van de Belgen met een ernstige depressie minstens één suïcide poging heeft ondernomen (Demyttenaere, Bonnewyn, & Bruffaerts, 2005). Wanneer depressie dus niet correct behandeld en opgevolgd wordt kan dit grote gevolgen hebben op het verdere leven van de patiënt. Zowel een eenmalige depressieve episode als een terugkerende episode vragen een correcte behandeling om herval te vermijden. Kosten van een depressieve episode. Depressie is niet enkel voor het individu zelf, maar ook voor de omgeving en de maatschappij een hoge kost. Onderzoek wees uit dat personen die lijden aan depressie 2.17 keer meer ziektedagen opnemen dan andere werknemers (Adler et al., 2006; Greener & Guest, 2007). 2

9 Volgens onderzoek verliezen ze 5.6 productieve werkuren per week gedurende hun depressieve episode terwijl dit bij standaardwerknemers slechts 1.5 uur per week is (Stewart, Ricci, Chee, Hahn, & Morganstein, 2003). Bovendien kunnen we veronderstellen dat de cognitieve symptomen die gepaard gaan met depressie ook heel wat invloed uitoefenen op de werkvloer. Zo kan een verminderd concentratievermogen, minder aandacht en grotere besluitloosheid mogelijks leiden tot een verminderde productiviteit. Een studie van Smith & Smith (2010) wees uit dat volwassenen lijdend aan depressie een lager inkomen, minder werkdagen hebben per jaar en een lager onderwijs niveau hebben. Greenberg et al., (2003) schatte de economische kost van depressie in de VS op 83 biljoen dollar. Deze kost splitste hij op in een medische kost (26.1 biljoen dollar), een productiviteitskost (51.5 biljoen dollar) en zelfmoord gerelateerde mortaliteitskosten (5.4 biljoen dollar). Depressie kent dus niet enkel een individuele last, maar ook een economische. Rekening houdend met de hoge prevalentiecijfers en hoge kansen op herval is het dus zeker een meerwaarde om zowel de etiologie als preventie-en behandelmethoden uitgebreid te onderzoeken. Behandeling. Binnen de zoektocht naar een behandeling voor depressie worden verschillende visies gehanteerd wat betreft de etiologie van depressie. Biologische modellen gaan vaak uit van een biologische kwetsbaarheid of genetische afwijking. Zo stellen sommige onderzoekers een verband vast tussen hyperactiviteit van de HPA-as en depressie (Hoogendijk & Swaab, 1991). Andere onderzoeken wijzen op de relatie tussen het hormoon serotonine en depressie (Barton et al., 2008). Deze biologische benadering impliceert vaak een biologische behandeling, bijvoorbeeld onder de vorm van een antidepressivum. Binnen de psychologische benadering zijn verschillende therapiescholen aanwezig die opnieuw elk een eigen visie hebben op de etiologie van depressie. Enkele belangrijke therapeutische stromingen zijn onder meer: systeemtherapie, gedragstherapie, cognitieve therapie, cognitieve-gedragstherapie en psychoanalytische therapie. Zoals eerder vermeld, geldt ook hier dat een verschillende visie gepaard gaat met een verschillende behandeling. Binnen deze masterproef richten we ons op de cognitieve visie. De behandeling die volgt op deze visie is cognitieve gedragstherapie met de onderliggende assumptie dat het veranderen van de negatieve en sombere gedachten zal leiden tot verbetering in de symptomen zoals verminderd negatief affect (Joormann & D Avanzato, 2010). Beck (1967) ging reeds eerder uit van deze assumptie en wees er op dat het niet zozeer de gebeurtenissen zijn die een persoon 3

10 meemaakt die zijn of haar gedragspatroon verklaren, maar de manier waarop deze gebeurtenissen geïnterpreteerd worden. Kortom de bril waardoor mensen kijken naar de wereld om zich heen oefent een sterke invloed uit op het gedrag. Zo stelde Beck vast dat personen met depressie vaak denkfouten maken die aanleiding kunnen geven tot een depressieve stemming. Enkele van deze denkfouten zijn bijvoorbeeld rampdenken ( Als dit examen niet lukt zal ik nooit mijn diploma halen ) en overgeneralisatie ( Ik ben niet goed in sport, ik kan helemaal niets ). De cognitieve benadering wordt sterk toegepast binnen het domein van depressie en kan steunen op sterk evidence based onderzoek. Zo toonden Butler, Chapman, Forman en Beck (2006) aan dat cognitieve gedragstherapie effectief is voor unipolaire depressieve episodes, zowel bij adolescenten als volwassen. Aanvullende therapieën worden eveneens vaak gebruikt, zoals bijvoorbeeld relaxatietherapie die vooral inwerkt op de lichamelijke symptomen. Soms wordt ook gebruik gemaakt van sociale vaardigheidstraining om de patiënt uit het isolement te halen en opnieuw te leren omgaan met sociale situaties. Men beoogt hiermee de eerder vermelde vicieuze cirkel te doorbreken. We stellen echter vast dat niet alle behandelingen bij iedereen even succesvol zijn. Zelfs het ondergaan van een succesvolle behandeling biedt geen garantie op een symptoomvrij leven. Zoals reeds vermeld zien we immers vaak herval optreden ook al leek de behandeling initieel geslaagd. We concluderen dat een succesvolle behandeling niet voor iedereen weggelegd is en dat zelfs een succesvolle behandeling geen herval uitsluit. Ondanks een ruime waaier aan behandelingen is er dus nog steeds een zoektocht gaande naar een betere behandeling tegen depressie. Er is bijgevolg zeker een vraag aanwezig naar aanvullende evidence based behandelingen ter preventie van (nieuwe) depressieve episodes. Conclusie. De Wereldgezondheidsorganisatie vermeldde enkele jaren geleden in een rapport dat de unipolaire depressie één van de belangrijkste aandoeningen zal zijn die onze samenleving kent (Murray & Lopez, 1996). Deze voorspelling lijkt uit te komen als we de hoge prevalentiecijfers bekijken in België en Europa. Depressie is een ernstige aandoening die vele mensen treft en vaak erg grote gevolgen heeft. Bovendien zien we dat depressie vaak ook chronisch een impact blijft hebben op een groot deel van de patiënten. Het reduceren van de hoge prevalentie (Kessler et al., 2003) en hoge herval cijfers (Solomon et al., 2000) vormen dus belangrijke uitdagingen naar de toekomst toe (De Lissnyder, Koster, & De Raedt, 2012). 4

11 Rumineren Wat is rumineren? Iedereen piekert wel eens over iets dat hem of haar overkomen is. Rumineren kunnen we zien als een manier om emoties te reguleren waarbij nagedacht wordt over de mogelijke oorzaken, gevolgen en betekenissen van eventuele negatieve gevoelens en depressieve symptomen die personen op dat moment ervaren (De Lissnyder et al., 2011). Onderzoek heeft onlangs uitgewezen dat we rumineren niet steeds als een negatieve strategie dienen te zien. Rumineren werd immers niet meer als een unidimensioneel, maar als een multidimensioneel construct bestudeerd (De Lissnyder et al., 2011). Exploratorische factor analyse onderscheidde twee belangrijke factoren wat rumineren betreft (Treynor, Gonzalez, & Nolen-Hoeksema, 2003) namelijk: reflective pondering en depressive brooding. De eerste vorm reflective pondering kunnen we zien als een manier om te reflecteren over zaken die ons overkomen zijn. Op die manier proberen we onze stemming te verbeteren en eventueel het probleem op te lossen (De Lissnyder et al., 2011). Zo kan Jan bijvoorbeeld een ruzie gehad hebben op het werk waar hij thuis nog over nadenkt over hoe hij dit zou oplossen. Hij vertelt zijn vrouw het verhaal en denkt na over mogelijke oplossingen. Hij besluit morgen het voorval met zijn collega te bespreken in de hoop er samen uit te raken. Eenmaal de kinderen thuiskomen, is Jan het hele voorval echter al vergeten en geniet samen met zijn gezin van een leuke film op tv. Jan zijn manier van rumineren is helemaal geen slechte manier van denken, maar een adaptieve manier gericht op probleemoplossing (Treynor et al., 2003) en een beter gevoel bij het individu. Een andere vorm van rumineren betreft het type brooding. Stel dat Tom dezelfde ruzie gehad heeft op het werk en hier thuis ook verder over nadenkt. In tegenstelling tot Jan blijft Tom echter heel de avond hier over nadenken. Zelfs wanneer de kinderen thuiskomen kan hij het voorval maar niet loslaten. Hij kan helemaal niet genieten van de film die ze samen bekijken en blijft het voorval analyseren. Bovendien ligt hij s nachts wakker van de hele situatie en kan maar niet de slaap vatten. We zien dat Tom zich op een passieve manier opstelt tegenover het probleem. Hij blijft herhaaldelijk nadenken over de oorzaken zonder er actief iets aan te veranderen. In tegenstelling tot de eerste vorm is deze vorm van rumineren dus maladaptief en zal deze geen oplossingen bieden voor mogelijke problemen. 5

12 Ruminatieve responsstijl en depressie. Sommige onderzoekers zien rumineren als een stabiele persoonlijkheidstrek (Nolen- Hoeksema, 1991). Vanuit dit standpunt kunnen we bij bepaalde personen een ruminatieve responsstijl terugvinden. Deze personen zullen steeds herhaaldelijk en passief nadenken over de negatieve zaken die hen overkomen zijn en zich focussen op hun symptomen en de mogelijke oorzaken (Lyubomirsky, Caldwell, & Nolen-Hoeksema, 1998). Deze stijl is vergelijkbaar met het type brooding dat we reeds onderscheidden. Sommige onderzoekers zien deze ruminatieve responsstijl echter niet als eenmalig, maar als een stabiele trek die de denkwijze van het individu volledig bepaalt. Onderzoek wees uit dat het hanteren van dergelijke ruminatieve responsstijl duidelijke gevolgen heeft voor het individu. Rumineren blijkt immers een centrale component te zijn bij depressie. Onderzoek toonde reeds een link aan tussen hoge brooding scores en depressieve symptomen (Treynor et al., 2003). Depressieve patiënten ervaren vaak oncontroleerbare negatieve gedachten over zichzelf, de wereld en de toekomst (Joormann et al., 2008). Ze staan stil bij de mogelijke oorzaken en gevolgen van hun depressieve gevoelens. Rumineren zorgt eveneens vaak voor een gevoel van hopeloosheid bij de patiënt over de toekomst (Abramson, Metalsky, & Alloy, 1989; Beck, 1967). Uit de theorieën van Beck kwam reeds naar voor dat deze gevoelens van hopeloosheid een belangrijke plaats hebben binnen de etiologie van depressie. Rumineren is echter meer dan zomaar een symptoom van depressie. Onderzoek heeft reeds een associatie gevonden tussen rumineren en de start en herval van de depressieve episode en het in stand houden van het negatief affect (Nolen-Hoeksema, 2000). Meer specifiek werd een prospectieve studie uitgevoerd bij personen die een geliefde verloren hadden aan een terminale ziekte. Hier zag men duidelijk dat personen die in de periode na het verlies een ruminatieve responsstijl hanteerden, betrekkelijk meer depressieve symptomen vertoonden 18 maanden na het voorval dan personen die deze stijl minder of niet hanteerden (Nolen- Hoeksema & Larson, 1999; Nolen-Hoeksema & Davis, 1999). We kunnen rumineren dus zien als een instandhoudende factor van het negatieve affect. Zo stellen we vast dat personen die zich depressief voelen en hierover rumineren over het algemeen meer negatieve herinneringen ophalen, pessimistischer zijn over hun huidige situatie en hun toekomst negatiever inzien (Lyubomirsky & Nolen-Hoeksema, 1995; 6

13 Lyubomirsky, Caldwell, & Nolen-Hoeksema, 1998; Pyszczynski, Holt, & Greenberg, 1987). Hierdoor blijven ze hun depressie onderhouden en blijven ze zich ongelukkig voelen. Bovendien hopen ze met het piekeren over de mogelijke oorzaken van de depressie een oplossing te vinden op hun problemen. Uit onderzoek blijkt echter dat de probleemoplossingsvaardigheden van personen die rumineren slechter is dan van personen die niet rumineren (Lyubomirsky & Nolen-Hoeksema, 1995). Conclusie. We kunnen binnen rumineren een onderscheid maken tussen twee types nl. reflective pondering en brooding (Treynor et al., 2003). We besteden vooral aandacht aan het maladaptieve type brooding omwille van zijn negatieve gevolgen. Dit type sluit ook aan bij de ruminatieve responsstijl die vaak erg grote effecten heeft op het individu. Rumineren kan immers verantwoordelijk zijn voor de start en het in stand houden van een depressie en kan leiden tot herval. We kunnen rumineren niet enkel zien als een kwetsbaarheidsfactor, maar ook als een instandhoudende factor. De eerder vermelde oncontroleerbare, negatieve gedachten over zichzelf, de wereld en de toekomst (Joormann & Gotlib, 2008) worden vaak in stand gehouden door de ruminatieve responsstijl en komen herhaaldelijk voor. Rumineren heeft bovendien ook duidelijke cognitieve effecten zoals het sneller ophalen van negatieve herinneringen en het falen van probleemoplossingsvaardigheden. Meer onderzoek naar de instandhoudende cognitieve factoren van rumineren is dus noodzakelijk om depressie en herval beter te begrijpen en eventueel zelfs tegen te gaan. Cognitieve Deficits bij Depressie en Rumineren Cognitieve kwetsbaarheid. Zoals reeds eerder vermeld kunnen we binnen het ziektebeeld van depressie zowel affectieve, lichamelijke als cognitieve symptomen onderscheiden. Aan deze cognitieve symptomen wordt vaak minder aandacht besteed ondanks hun grote impact. De eerder besproken cognitieve visie stelt deze cognitieve processen centraal en probeert via de cognitieve inhouden en/of processen de depressie aan te pakken. Mogelijks is er bij depressieve patiënten sprake van een cognitieve kwetsbaarheid die een negatief denkpatroon in stand houdt. Eén van de basisassumpties van de cognitieve theorie van Beck betreft de cognitieve negatieve triade. Dit houdt negatieve verwachtingen, interpretaties en percepties in over zichzelf, de wereld en de toekomst. Verder zorgen volgens Beck zogenaamde schema s, gebaseerd op eerdere ervaringen, voor de selectie, interpretatie en herinnering van informatie. Personen die 7

14 lijden aan depressie hebben vaak negatieve zelf schema s die ervoor zullen zorgen dat een denkpatroon ontstaat met erg negatieve opvattingen over zichzelf. Een laatste belangrijk sleutelelement in de theorie van Beck, vooral van toepassing op deze masterproef, betreft een verstoorde informatieverwerking die ervoor zorgt dat het negatieve persistenter aanwezig is dan het positieve. Er wordt dus uitgegaan van zowel een verstoring van de cognitieve inhouden als van de cognitieve processen. Prospectieve studies toonden reeds aan dat gebrekkige cognitieve controle depressieve symptomen kan voorspellen in zowel risicogroepen (Zetschke & Joormann, 2011) als groepen van depressieve patiënten in remissie (Demeyer, Koster, Lissnyder, & Raedt, 2012). Het is net op deze gebrekkige cognitieve processen dat we ons in deze masterproef zullen richten. Geheugenbias. Onderzoek wees uit dat het ervaren van een negatieve stemming geassocieerd is met het oproepen van stemmingscongruente representaties uit het werkgeheugen (Ilsen, 1984; Siemer, 2005). Zo zullen personen die zich niet goed in hun vel voelen steeds voorstellingen ophalen die dit gevoel bevestigen. Op deze manier wordt een vicieuze cirkel gecreëerd waar moeilijk uit te ontsnappen valt. Onderzoekers stelden vast dat depressieve patiënten naast meer negatieve gedachten, ook selectieve aandacht voor negatieve stimuli en grotere toegang tot negatieve herinneringen hadden (Blaney, 1986; Matthews & MacLeod, 2005; Rusting, 1998). Een bekend fenomeen is dan ook dat depressieve personen vaak erg negatief zullen terugkijken naar het verleden. Het is voor hen zeer moeilijk positieve zaken boven te halen en ze blijven vaak vast zitten bij de negatieve herinneringen. We zien dat het voor depressieve patiënten erg moeilijk is om (negatieve) informatie die niet langer relevant is te verwijderen (Hasher & Zacks, 1988). Aandachtbias en inhibitieproblemen. Onderzoek heeft reeds meermaals aangetoond dat depressie en rumineren geassocieerd zijn met tekortkomingen in het executief functioneren, meer bepaald in de inhibitorische reacties (Hertel, 1997; Joormann, 2005; Linville, 1996). Rumineren en depressie kunnen gekenmerkt worden door zowel moeilijkheden bij het tegenhouden van negatieve irrelevante informatie die het werkgeheugen wil binnen dringen (Goeleven, De Raedt, Baert, & Koster, 2006; Joormann, 2004) als door moeilijkheden bij het verwijderen van voorheen relevant negatief materiaal dat nu niet meer bruikbaar is (Joormann et al., 2008). 8

15 Joormann & Gotlib (2008) voerden een onderzoek uit met de Sternberg task. De proefpersonen bestonden uit een controle groep, een groep depressieve patiënten en een groep bij wie een droevige stemming geïnduceerd werd. De Sternberg task bestaat uit drie fasen. In de eerste fase krijgen de proefpersonen twee lijsten met woorden met een emotionele valentie die ze dienen te onthouden. In de tweede fase wordt op een display gemeld welke de relevante lijst is voor de volgende fase. In de derde fase komt een woord uit een van de twee lijsten tevoorschijn en dienen proefpersonen te zeggen of dit woord al dan niet in de relevante lijst stond. Deze taak laat toe om na te gaan hoe snel de proefpersonen irrelevante informatie kunnen uitschakelen. Vooral met betrekking tot depressieve personen is het erg boeiend om te zien hoe zij met deze negatieve irrelevante informatie omgaan. Joormann & Gotlib (2008) stelden vast dat depressieve personen een groter intrusie effect hebben voor negatief materiaal. Wanneer in een derde fase een negatief woord werd aangeboden, was hun beslissingstijd langer dan bij de controlegroep en de groep waar een negatieve stemming geïnduceerd werd. Dit toont aan dat bij depressieve patiënten negatieve irrelevante informatie meer geactiveerd wordt dan bij de andere groepen. We stellen vast dat dit effect enkel plaats vindt bij de depressieve groep en we deze resultaten dus niet zuiver kunnen verklaren aan een droevige stemming. Mogelijks spelen de verstoorde informatieverwerkingsprocessen die samenhangen met depressie een belangrijke rol in de problemen met inhibitie van negatief irrelevant materiaal. In een studie van Levens & Gotlib (2010) werden vergelijkbare resultaten terug gevonden. Hier dienden depressieve patiënten en een controle groep een emotion 2 back task uit te voeren. In deze taak werden neutrale, positieve en negatieve emoties gepresenteerd. Proefpersonen dienden aan te geven of de valentie van de stimuli die ze zagen overeenkwam met de stimuli die twee posities geleden aan bod kwam. Uit deze studie bleek dat depressieve patiënten moeilijker negatieve stimuli kunnen verwijderen en sneller positieve stimuli loslaten in vergelijking met de controle groep. We stellen een aandachtvoorkeur vast voor negatieve stimuli en een verminderde aandacht voor positieve stimuli. Conclusie. We kunnen dus besluiten dat een bepaalde cognitieve inflexibiliteit aan de basis kan liggen van het vastzitten in een (negatief) denkpatroon (Davis & Nolen-Hoeksema, 2000). Deze verstoorde informatieverwerkingsprocessen zorgen vervolgens voor een vicieuze cirkel die erg nauw aansluit bij het concept ruminatie, meer specifiek het type brooding, waar zoals eerder 9

16 vermeld erg moeilijk kan uitgestapt worden. Wanneer men zich reeds in een depressieve stemming bevindt, zorgen informatieverwerkingsprocessen er voor dat het negatieve gevoel in stand gehouden wordt. Onderliggend aan al deze verstoringen in de informatieverwerkingsprocessen is een belangrijk centraal cognitief systeem, namelijk het werkgeheugen. Het Werkgeheugen Definitie werkgeheugen. Het werkgeheugen kan gezien worden als een belangrijke factor binnen ons denkproces. Het is verantwoordelijk voor zowel het tijdelijk opslaan van informatie als voor de verwerking van en controle over deze informatie (Baddeley, 1997; Morrison & Chein, 2011). Een van de belangrijkste processen van het werkgeheugen is dan ook het opslaan van (relevante) binnenkomende informatie, inhiberen van irrelevante informatie en het verwijderen van voorheen relevante informatie om vervolgens te vervangen door nieuwe informatie. Het werkgeheugen kan dan ook gezien worden als een mentaal systeem met een bepaalde limiet die tijdelijk toegang biedt tot een beperkte set van representaties (Cowan, 1999; Miyake & Shah, 1999). Net omwille van deze beperkte capaciteit is het van groot belang dat het werkgeheugen erg flexibel is. Dit betekent dat er op een goede manier geüpdatet dient te worden wanneer nieuwe informatie aangeboden wordt en wanneer irrelevante informatie verwijderd dient te worden (Joormann et al., 2008). Vele onderzoekers tonen een link aan tussen de werking van het werkgeheugen en andere cognitieve vaardigheden. Zo werd reeds een link gelegd met taalverwerving (Baddeley, 2003), non verbale probleemoplossingsvaardigheden (Logie, Gilhooly, & Wynn, 1994) en leesbegrip (Daneman & Carpenter, 1980). Engle et al. (2010) toonden eveneens aan dat werkgeheugencapaciteit gelinkt is aan individuele verschillen in executief functioneren en fluid intelligence (vaardigheid om te redeneren in nieuwe situaties). Link werkgeheugen en depressieve symptomen. Zoals reeds eerder vermeld kunnen we dus een verband vaststellen tussen de informatieverwerkingsprocessen van het werkgeheugen en depressieve symptomen (meer bepaald rumineren). Dit verband werd vooral aangetoond door cross-sectionele studies waardoor we dit verband nog steeds op drie verschillende manieren kunnen interpreteren. We kunnen veronderstellen dat een depressie invloed uitoefent op de werkgeheugenprocessen en 10

17 zo zorgt voor het ontstaan van een negatief cognitief patroon. Mogelijks kan ook een derde factor verantwoordelijk zijn voor het verband tussen de verstoorde informatieverwerkingsprocessen van het werkgeheugen en depressie. Tenslotte bestaat ook de mogelijkheid dat een verstoring van de werkgeheugenprocessen aanleiding geeft tot het ontstaan van rumineren en overige depressieve symptomen. We merken dan ook een nood aan experimentele studies waarin de veronderstelde causale factor gemanipuleerd wordt. Zo kan op een valide manier nagegaan worden of er sprake is van een causaal verband. Indien we dus een mogelijks causaal verband tussen werkgeheugen en depressie wensen na te gaan, dienen we werkgeheugen te manipuleren. Een mogelijke manier om het werkgeheugen te beïnvloeden, is het opstarten van werkgeheugentraining. Als vervolgens een causaal verband vastgesteld kan worden, kan werkgeheugentraining een belangrijk sleutelelement zijn in de behandeling van depressie. Indien we de werkgeheugenprocessen kunnen optimaliseren, kan zo mogelijks ook een effect worden uitgeoefend op de depressieve symptomen. Figuur 1. Mogelijkse verbanden werkgeheugen - depressieve symptomen Werkgeheugentraining. We kunnen verschillende soorten trainingen terug vinden in de literatuur wat het werkgeheugen betreft. Algemeen stellen we twee grote groepen vast: strategic training en core training. Strategic training concentreert zich vooral op het trainen van domein specifieke factoren terwijl core training zich focust op algemene domein factoren namelijk, de bredere processen binnen het werkgeheugen (Morrison & Chein, 2011). Het is vooral op deze core training dat we ons concentreren wanneer we het over werkgeheugentraining hebben. Het doel is immers niet zozeer om beter te presteren op bepaalde taken. We wensen wel een 11

18 effect te bereiken op de werkgeheugenprocessen en zo een invloed uit te oefenen op bredere cognitieve vaardigheden. We kunnen dit benoemen als far-transfer, waarbij we transfer willen bereiken die verder reikt dan de geoefende taak of een gelijkaardige taak. Om het werkgeheugen te trainen wordt meestal gebruik gemaakt van de dual n-back task (Jaeggi et al., 2003). Deze taak werkt erg belastend op het werkgeheugen omdat deze taak sterk beroep doet op de executieve processen zoals onder andere het inhiberen van irrelevante informatie, uitvoeren van simultane taken en updaten van representaties in het werkgeheugen (Jaeggi et al., 2008). Het is eveneens een adaptieve taak die ervoor zorgt dat de taak steeds uitdagend blijft en continu een maximale belasting van het werkgeheugen inhoudt. Wanneer de taak te makkelijk blijkt wordt het niveau opgedreven, blijkt de taak te moeilijk dan daalt het niveau (Jaeggi et al., 2008). Doordat de taak zich continu aanpast aan het niveau van de uitvoerder is het ook bijna onmogelijk om taak specifieke strategieën te ontwikkelen. Zo krijgen we dus geen training in de taak zelf, maar een ruime training van het werkgeheugen. Argumenten contra werkgeheugentraining. Niet alle onderzoekers zijn het met de visie van Jaeggi eens. We kunnen dan ook heel wat discussie vaststellen in het onderzoeksveld wat betreft het al dan niet bestaan van valide werkgeheugeneffecten (Shipstead, Redick, & Engle, 2010). Een studie van Owen et al. (2010) liet kijkers van het wetenschappelijke BBC programma Bang goes the theory deelnemen aan een zes weken durende online cognitieve training. Er werden pretest en posttest metingen gedaan wat betreft redeneervermogen, verbaal korte termijn geheugen, spatiaal werkgeheugen en gepaard associatieleren. Tussen de pretest en posttest meting was een trainingsperiode voorzien van zes weken waar proefpersonen driemaal in de week minstens 10 minuten per dag een training dienden uit te voeren. Gemiddeld namen proefpersonen in totaal deel aan 25 trainingssessies. De trainingscondities bestonden uit een groep die getraind werd op redeneren, plannen en problem solving (experimentele groep 1), korte termijn geheugen, visuospatiaal geheugen, aandacht en wiskundige bewerkingen (experimentele groep 2) en een no training groep die vragen moest beantwoorden door online antwoorden te zoeken. Owen et al. kwamen tot de conclusie dat alle proefpersonen significante verbetering toonden wat de getrainde taken betreft (ES = ). Alle condities verbeterden eveneens met een kleine effectsize (ES= ) op de posttest meting in vergelijking tot de premeting. Gezien zowel de experimentele condities als de no training groep verbetering toonden is er mogelijks eerder sprake van een hertestingseffect dan van een cognitieve 12

19 verbetering. Bovendien werd geen transfer vastgesteld naar gelijkaardige cognitieve taken. Er werden dus vooral specifieke en hertestingseffecten vastgesteld, maar geen gegeneraliseerde trainingseffecten. Owen et al. (2010) stelden dus vast dat de effecten van de training verwaarloosbaar waren. Ze illustreren dit met de bevinding dat een intensieve geheugentraining resulteert in het extra onthouden van een 300 ste van een cijfer. Dit betekent dat indien er een lineaire relatie was tussen de tijd gespendeerd aan training en de cognitieve verbetering er maar liefst 4 jaar training zou nodig zijn om een extra getal te kunnen onthouden. Er zou dus heel wat inspanning nodig zijn om slechts een miniem effect te bekomen. Onderzoekers stelden eveneens vaak methodologische fouten vast bij taken die initieel wel effecten van werkgeheugentraining aantoonden (Shipstead et al., 2010). Zo zou de studie die het effect van werkgeheugentraining op beroertes (Westerberg et al., 2007) aantoont onderhevig geweest zijn aan het Hawthorne effect (McCarney et al., 2007) omwille van ongelijke behandeling van de experimentele conditie in vergelijking met de no-training conditie. Dit verschil tussen beide groepen kan mogelijks een verschil in resultaten teweegbrengen en tot onterechte effecten leiden. Er is dus heel wat discussie omtrent de al dan niet aanwezige cognitieve effecten van werkgeheugentraining. Het lijkt duidelijk dat personen na werkgeheugentraining beter presteren op de getrainde of gelijkwaardige taken (near-transfer), maar over het bestaan van valide far-transfereffecten is heel wat onenigheid terug te vinden in de literatuur (Shipstead et al., 2010). Argumenten pro werkgeheugentraining. Dat de effecten van werkgeheugentraining zich echter ook kunnen generaliseren is reeds gebleken uit eerder onderzoek. Men vond onder andere reeds positieve effecten van werkgeheugentraining op ADHD symptomen (Klingberg et al., 2005). Het ondergaan van cognitieve training leek bovendien in heel wat studies ook een invloed te hebben op de psychologische mechanismen en symptomen samengaande met depressie (Siegle, Ghinassi, & Thase, 2007). Een studie van Owens, Koster, & Derakshan (2012) toonde reeds een verband aan bij dysfore studenten tussen een lage werkgeheugencapaciteit en problematische filtering van irrelevante visuele distractors. Deze problematische filtering zorgt ervoor dat meer irrelevante informatie 13

20 opgeslagen wordt en het werkgeheugen dus aan capaciteit dient in te leveren. Deze hypothese wordt bevestigd door de vaststelling dat personen met een hoge werkgeheugencapaciteit een betere filtering met betrekking tot irrelevantie informatie hebben. In een volgend onderzoek (Owens, Koster, & Derakshan, 2013) werd nagegaan of werkgeheugentraining mogelijks een invloed kan uitoefenen op deze problematische filtering en de beperkte werkgeheugencapaciteit. Participanten in de trainingsconditie voerden gedurende 8 dagen een dual n-back training uit. De resultaten toonden aan dat personen die zich in de trainingsconditie bevonden significant beter presteerden op de dual n-back taak op het einde van deze 8 dagen. Bovendien breidde deze effecten zich ook uit naar een betere werkgeheugencapaciteit en grotere filtering efficiëntie. Bij personen in de controlegroep die een niet-adaptieve dual n-back task ondergingen bleven deze effecten zoals verwacht uit. Werkgeheugentraining had dus duidelijke transfereffecten op de werkgeheugencapaciteit en neurale filtering van dysfore patiënten. Gelijkaardige transfereffecten werden teruggevonden in een studie van Schweizer, Hampshire, & Dalgleish (2011). In hun onderzoek werd gebruik gemaakt van drie verschillende taken, een dual n-back task met neutrale stimuli, emotionele stimuli en een weinig belastende controletaak. Opnieuw werd vastgesteld dat personen na hun dual n-back training verbeterde prestaties hadden. Personen die de dual n-back training ondergingen, hadden na de training eveneens een verbeterde werkgeheugencapaciteit en kortetermijngeheugen. Een transfer naar het affectieve domein werd echter enkel teruggevonden bij proefpersonen die de dual n- back task met emotionele stimuli hadden uitgevoerd. Enkel deze proefpersonen toonden dankzij de werkgeheugentraining ook een verbeterde executieve controle met betrekking tot affectief materiaal. Ondanks heel wat controverse in het onderzoeksveld kunnen we toch ook enkele veelbelovende resultaten vaststellen met als bekendste voorbeeld de studie van Jaeggi et al. (2008). Hier werd duidelijk aangetoond dat training van het werkgeheugen gepaard gaat met transfer naar bredere cognitieve capaciteiten. In deze studie ging werkgeheugentraining immers gepaard met een verbeterde score in fluid intelligence. Hoewel er een groot verschil aanwezig was tussen de werkgeheugentaak en intelligentietest zien we toch dat de effecten dit verschil duidelijk overstijgen. 14

21 Het is dus mogelijk dat werkgeheugentraining ook effecten heeft op de cognitieve symptomen van rumineren en depressie. Gezien de eerder vastgestelde positieve resultaten van werkgeheugentraining loont het dus zeker de moeite om dit verband verder te onderzoeken. Conclusie. Uit voorgaand onderzoek kunnen we reeds vaststellen dat verstoorde informatieverwerkingsprocessen een belangrijke rol spelen bij rumineren en depressie. Onderliggend aan deze verstoorde informatieverwerkingsprocessen ligt het werkgeheugen. Het functioneren van het werkgeheugen heeft dus een grote impact op rumineren en depressie. Wat depressie betreft zagen we reeds dat heel wat behandelingen zich focussen op de affectieve symptomen zoals het neerslachtig gevoel en het verlies aan interesse. Uit onderzoek blijkt echter dat het ook een meerwaarde kan bieden om ons te focussen op behandelingen die inwerken op de cognitieve processen (Siegle et al., 2007). De meest aangeraden behandeling op dit moment voor depressie is dan ook cognitieve gedragstherapie met de onderliggende assumptie dat het veranderen van de gedachten zal leiden tot verbetering in symptomen zoals een verminderd negatief affect (Joormann et al., 2010). Men focust zich hier eveneens op het cognitieve aspect, maar beperkt zich op de cognitieve inhouden ( wat denken mensen ) en niet zozeer op de cognitieve processen ( hoe denken mensen ). Mogelijks kunnen we door in te werken op het werkgeheugen de informatieverwerking optimaliseren. Op die manier kan ook een invloed uit geoefend worden op de cognitieve processen die vaak verantwoordelijk zijn voor het ontstaan en/of instandhouden van depressie. Doelstelling Masterproef Gezien de relatie die onderzoek reeds aantoonde tussen het werkgeheugen, rumineren en depressie, wenst deze masterproef te onderzoeken of training van het werkgeheugen en het optimaliseren van de werking van het werkgeheugen ook effecten heeft op depressieve symptomen, in het bijzonder op ruminatie. Een belangrijke assumptie, de assumptie van causaliteit, wordt immers door vele cognitieve theorieën wat depressie betreft niet nagegaan. Kunnen we veronderstellen dat er een causale link aanwezig is tussen deze cognitieve deficieten en de symptomen van depressie? Er is algemene consensus dat depressie leidt tot allerlei cognitieve problemen, maar bestaat de 15

22 mogelijkheid dat een gebrekkig werkgeheugen en dus cognitieve inflexibiliteit depressie veroorzaakt of instandhoudt? Is het mogelijk dat we door in te werken op het werkgeheugen ook de cognitieve processen en symptomen van depressie kunnen beïnvloeden en zo verbetering van depressie kunnen nastreven? (Joormann et al., 2010). Aan de hand van een experimentele studie wensen we deze assumptie van causaliteit na te gaan. Mogelijks is het zo dat werkgeheugen deficieten rumineren en vervolgens ook depressie veroorzaken. We hopen met behulp van werkgeheugentraining rumineren tegen te gaan en zo ook ruimere effecten te hebben op depressieve symptomen. Rumineren speelt zoals reeds eerder vermeld namelijk een belangrijke factor bij depressie. We zullen voor het onderzoeken van onze hypothesen gebruik maken van de Running Memory Span (Pollack, Johnson, & Knaff, 1959) en de Internal Shift Task (IST)(Chambers, Lo, & Allen, 2008). De Running Memory Span (Pollack et al., 1959) is een klassieke werkgeheugentaak die de werkgeheugencapaciteit en het updaten nagaat aan de hand van niet-emotionele stimuli. We kunnen deze taak zien als een goed meetinstrument voor werkgeheugencapaciteit (Conway et al., 2005). De IST (Chambers et al., 2008) gaat vooral het shiften en updaten tussen verschillende items in het werkgeheugen na. In deze taak wordt zowel gebruik gemaakt van niet emotionele als emotionele stimuli. Er werd als emotionele stimuli gekozen voor gezichten in plaats van woorden omdat depressie gekarakteriseerd wordt door dysfuncties binnen het interpersoonlijke domein (Gotlib & Hammen, 2002). Gezichten kunnen dan ook gezien worden als ecologisch valide interpersoonlijke stimuli (Joormann, 2006). Als werkgeheugentraining zal gebruik gemaakt worden van de reeds besproken dual n-back task omdat deze het meest gebruikt werd in voorgaand onderzoek en de sterkste resultaten opleverde. We verwachten dat de experimentele conditie (dual-n-back task) een gunstig effect zal hebben op de afhankelijke variabelen. De sound 1-back task en position 1-back task zijn niet-adaptieve taken dus hier verwachten we geen of een beperkter effect. De no training conditie werd opgezet om hertestingseffecten na te gaan. Concreet verwachten we dat proefpersonen die de dual-n-back task uitvoeren beter zullen presteren op de running span task en IST en een lagere score zullen hebben op de BDI en RRS brooding. Indien werkgeheugentraining een positief effect zou hebben op rumineren en/of depressie zou dit zowel op de theorievorming van depressie als klinisch heel wat implicaties hebben. We weten reeds dat er een associatie aanwezig is tussen ruminatie en depressie en kunnen 16

23 mogelijks zo ook depressie beïnvloeden. Ruminatie hangt echter ook samen met nog veel andere problemen zoals bijvoorbeeld slaapproblemen. Effecten op rumineren zullen zich dus misschien ook uitbreiden naar effecten op andere probleemgebieden. In deze masterproef concentreren we ons enerzijds op de cognitieve effecten en anderzijds op de effecten op rumineren en depressie. Methode Deelnemers Alle participanten waren studenten psychologie aan de Universiteit Gent. De participanten werden gecontacteerd via een voorafgaande screening. De studenten konden deelnemen aan het experiment bij een score hoger dan 46 op de Ruminative Response Scale (RRS; (Nolen- Hoeksema & Morrow, 1991)), die peilt naar rumineren. In totaal namen 72 proefpersonen deel aan het experiment waarvan 9 mannen en 63 vrouwen. De gemiddelde leeftijd van de studenten was jaar (SD= 2.533) en het bereik liep van 17 tot 31 jaar. Studenten werden vergoed voor hun deelname aan het experiment afhankelijk van de conditie waaraan ze deelnamen. Proefpersonen die zich in een conditie bevonden waar een huiswerktaak aan verbonden was kregen een vergoeding van 25 euro. Proefpersonen in de conditie zonder verdere taken thuis hadden recht op een vergoeding van 20 euro. De vergoeding werd pas verkregen wanneer participanten aanwezig waren op beide testmomenten en hun eventuele opdracht op een correcte manier werd uitgevoerd. Voor de start van het experiment tekenden alle proefpersonen een informed consent waarin ze hun vrijwillige toestemming gaven voor de deelname. Het volledige experiment werd ook goedgekeurd door de ethische commissie van de faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen aan de Universiteit Gent. Tabel 1. Groepskarakteristieken N Mannen Vrouwen Gemiddelde leeftijd (SD) Dual n back task (2.064) Sound 1-back task (2.060) Position 1-back task (4.064) No training Totaal (2.034) (2.533) 17

24 Vragenlijsten Ruminative Response Scale. De RRS (Nolen-Hoeksema et al., 1991) is een vragenlijst peilend naar de ruminatieve responsstijl. Er werd gebruikt gemaakt van de RRS-NL-EXT (Raes & Hermans, 2007), een versie vertaald naar het Nederlands bestaande uit 22 items. De vragenlijst bestaat uit twee subschalen: brooding en reflective pondering (Treynor et al., 2003). Elke categorie bestaat uit 5 items. Personen werden gevraagd op een vier-punten schaal (bijna nooit, soms, vaak, altijd ) aan te duiden in welke mate een uitspraak past bij hun gedrag of gedachten wanneer ze zich droevig voelen. Voorbeeld items zijn onder andere: Ik denk waarom kan ik deze gebeurtenissen niet aan (subschaal brooding) en Ik analyseer recente gebeurtenissen om te proberen te begrijpen waarom ik neerslachtig of depressief ben (subschaal reflection). Onderzoek wees reeds uit dat de betrouwbaarheid, convergente en divergente validiteit van beide subschalen geschikt zijn. (Schoofs, Hermans, & Raes, 2010) Beck Depression Inventory. De BDI-II- NL (Van der Does, 2002) is een Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke BDI (Beck, Ward, Mendelson, Mock, & Erbaugh, 1961). De vragenlijst bestaat uit 21 items die mogelijke depressieve symptomen nagaat. Het is echter geen diagnostisch instrument en gaat enkel de mogelijke aanwezigheid van depressieve symptomen na. Personen worden gevraagd om de uitspraak aan te duiden die het best past bij hoe ze zich de afgelopen twee weken voelden. Items worden gescoord op een vier-punten schaal (score 0-3). De BDI-II-NL gaat de verschillende symptomen van depressie na op zowel affectief, cognitief als somatisch vlak. Een totaalscore wordt bekomen door het optellen van de scores op de 21 items. Indien participanten een score hoger dan 14 hadden werden deze als dysfoor geclassifceerd. De Commissie Testaangelegenheden (COTAN) heeft in 2004 de betrouwbaarheid van de BDI-II als goed beoordeeld. Computertaken Running memory span. De running memory span (Pollack et al., 1959) is een taak bestaande uit een onvoorspelbare reeks van opeenvolgende letters waar proefpersonen steeds een n-aantal van de laatste letters dienen te onthouden. De letters (F, H, J, K, L, N, P, Q, R, S, T of Y) worden steeds één voor één 300ms gepresenteerd met een interstimulusinterval van 200ms. Vooraleer de serie letters van start gaat, wordt aan de proefpersonen gemeld hoeveel letters onthouden dienen 18

25 te worden (variërend van 3 tot 8). Iedere serie letters kent echter een variabele lengte waardoor het einde voor de proefpersonen onvoorspelbaar blijft. Het is belangrijk dat zowel de correcte letters als de volgorde onthouden worden door de proefpersonen. In totaal worden 36 series letters gepresenteerd bestaande uit zes gerandomiseerde blokken met telkens zes series letters per te onthouden letterlengte (variërend van 3 tot 8). Achteraf dienen de proefpersonen binnen een veld waarin alle letters te zien zijn de correcte letters en hun correcte volgorde aan te klikken. Wanneer zowel de letter als de volgorde correct is, wordt een punt toegekend. Dit is een taak die erg inwerkt op het werkgeheugen doordat de inhoud continu dient te worden bijgewerkt. Internal Shift Task. In de Internal Shift Task (IST) (Chambers et al. 2008) dient men gezichten te categoriseren binnen verschillende categorieën. Men wenst met behulp van de IST na te gaan of personen die veel piekeren moeilijkheden ervaren bij het wisselen van de aandacht tussen intern emotionele en niet-emotionele representaties in het werkgeheugen (De Lissnyder et al., 2012). Voor de gezichten werd gebruik gemaakt van de Karolinska Directed Emotional Faces (KDEF) (Lundqvist, Flykt, & Öhman, 1998). Deze gezichten dienen proefpersonen te categoriseren binnen zowel een emotionele (neutrale of boze gezichten) als een niet-emotionele conditie (mannen of vrouwen). Iedere conditie bestaat dus uit dezelfde stimuli en kende 12 trails bestaande uit telkens een reeks van 10 tot 14 gezichten. Er werden voorafgaand aan iedere conditie steeds drie testtrials aangeboden. Iedere participant diende de aangeboden gezichten, afhankelijk van de conditie, te categoriseren op basis van emotie of op basis van geslacht. Er werd proefpersonen gevraagd een mentale score bij te houden binnen iedere conditie. Binnen iedere conditie bestond deze mentale score steeds uit twee cijfers. Binnen de emotionele conditie bestond het eerste cijfer van de score uit het aantal neutrale gezichten en de tweede score uit het aantal boze gezichten. Binnen de niet-emotionele conditie kwam de score van het aantal mannen op de eerste plaats, die van het aantal vrouwen vervolgens op de tweede plaats. Na het lezen van de instructies werden de gezichten gepresenteerd in het midden van een computer scherm. De gezichten werden één voor één aangeboden en participanten mochten zelf beslissen wanneer overgegaan werd naar het volgende gezicht. Wanneer de participant het gezicht mentaal had gecategoriseerd, diende hij/zij de spatiebalk in te drukken en 200ms 19