Inhoudstafel. Voorwoord 9

Transcriptie

1 Voorwoord 9 Hoofdstuk 1. De klassieke rechtvaardigingstoets Normatieve problemen: enkele schijnbare oplossingen Geloof Emoties Feitelijke toestand Normatieve problemen: de rationele benadering Jeremy Bentham: de morele calculus Immanuel Kant: de morele plicht De klassieke rechtvaardigingstoets De schendingfase De overtreffase De uitzonderingfase De interventiefase Voordelen en beperkingen 39 Hoofdstuk 2. Waardigheid Inleiding Het belang van menselijke waardigheid Vier betekenisvelden Het verbod op onmenselijke behandeling Recht op een menswaardig bestaan Het recht op zelfbeschikking Het verbod op discriminatie Dehumanisering Animale en machinale dehumanisering Is animale dehumanisering erger dan machinale? Handhaving van de grens tussen mens en dier Twee theorieën over de grens tussen mens en dier Terror management theory (TMT) 58 Maklu 5

2 Social exclusion theory (SET) Ten slotte: over dierlijke waardigheid? 65 Hoofdstuk 3. Het vrijheids- of autonomiebeginsel De schaduwzijden van vrijheid Drie soorten vrijheden Zelfbepaling (negatieve vrijheid) Zelfbeschikking (zelfdeterminatie, conditionele vrijheid) Zelfrealisatie (zelfontplooiing, positieve vrijheid, normatieve vrijheid) Vrijheid van privéleven (privacy) Van vrijheid naar privacy: opkomst, crisis en heropleving van een fundamentele vrijheid Schadebeginsel en paternalisme Het schadebeginsel Zacht, hard en moreel paternalisme Overregulering en partijdige schade Het recht op vrije meningsuiting Vrijheid van opvoeden Ter inleiding: het thuisonderwijs van Pauline de Broglie Drie beginselen Het beginsel van ouderlijke macht Het recht op een open toekomst (open future) Het beginsel van zelfbestuur Toepassing: thuisonderwijs voor de Amish? Vrijheid van cultuur en godsdienst (het multiculturalismedebat) Multiculturele controverses Drie beginselen Neutraliteitsbeginsel (exclusieve neutraliteit, laïcité) Multiculturalisme (inclusieve neutraliteit, actief pluralisme) Medeburgerschap (gedeeld burgerschap) Toepassing: De Raad van State over inburgering in Vlaanderen 128 Hoofdstuk 4. Het gelijkheidsbeginsel Gelijkheid: een allemansvriend De formele gelijkheid Aristoteles De aristocratie Maklu

3 3. Rechtengelijkheid Thomas Hobbes ( ) John Locke ( ) Jean-Jacques Rousseau ( ) De natuurlijke gelijkheid aller mensen Racisme en beschavingsleer: de dubbele moraal van de Verlichting en het 19de-eeuwse liberalisme Toepassing: klassiek liberalisme en de Europese Unie Kansengelijkheid na WOII Het beginsel van non-discriminatie Twee modellen Toepassing: politieke benoemingen Compenserende kansengelijkheid Het meritocratische ideaal Een substantiële vorm van gelijkheid Toepassing: de hervorming van de kinderbijslag Bronnengelijkheid Welvaartsgelijkheid Van utopische droom tot dictatuur van het proletariaat Vormen van welvaartsgelijkheid Tot slot: alle gelijkheden op een rijtje 181 Hoofdstuk 5. De libertaristische kritiek op de egalitaire sociaaldemocratie Inleiding Friedrich Hayek (Friedrich August von Hayek, ) Robert Nozick ( ) Libertaristisch alternatief voor zelfgenoegzaam links? 196 Hoofdstuk 6. Het legitimiteitsbeginsel Inleiding De liberale democratie: het model, zijn hoofdkenmerken en basispremissen De alternatieven Het theocratische alternatief: de goddelijke bevelstheorie Het natuurrechtelijk alternatief Het doeloorzakelijk natuurrecht Het werkoorzakelijk natuurrecht 216 Maklu 7

4 3.3. Het volkssoevereine alternatief Carl Schmitt en Joseph de Maistre: de Dracula s van de liberale democratie De kritiek van Carl Schmitt De kritiek van Joseph de Maistre Schmitt en Maistre: Dracula s of echte doodgravers van de liberale democratie? De filosofisch-anarchistische kritiek 237 Hoofdstuk 7. Het recht om te straffen Straffen als rechtsfilosofisch probleem De utilitaristische rechtvaardiging (Bentham, Beccaria) Het utilitarisme hangt af van empirische toetsing Het utilitarisme botst met onze intuïtie De retributivistische rechtvaardiging (Kant) Het dwangprobleem Het vrije wilprobleem De moreel-educatieve rechtvaardiging (B.F. Skinner) Conclusie 255 Verwijzingen en literatuur 257 Index Maklu

5 Voorwoord Dit Basisboek Ethiek en Rechtsfilosofie is het handboek voor het vak Ethische en Rechtsfilosofische Stromingen dat de auteurs doceren aan eerstejaarsstudenten Rechten aan de Universiteit Gent. Dit handboek heeft twee hoofddoelstellingen. In de eerste plaats willen we al wie interesse heeft in normatieve disciplines zoals ethiek, recht of politieke filosofie goed inlichten over de betekenis van centrale beginselen zoals waardigheid, gelijkheid, legitimiteit, enz. Deze principes duiken te pas en te onpas in allerlei discussies op, maar zelden staan de discussiepartners voldoende stil bij hun precieze inhoud. Een basisinzicht dat we lezers willen bijbrengen is dat een goede discussie maar zin heeft als je expliciteert wat je onder die principes begrijpt. Zelden is iemand tegen deze beginselen maar heeft hij een heel andere invulling voor ogen. Weinigen zijn tegen tolerantie, maar alles hangt ervan af wat je onder tolerantie verstaat. In dit handboek maak je kennis met de belangrijkste beginselen en hun voornaamste invullingen, met wat de ene invulling voor heeft op een andere en met welke conceptuele problemen bepaalde invullingen worstelen. In onze uiteenzetting stellen we ons terughoudend op. Je zult niet uitdrukkelijk vernemen welke invulling wijzelf verkiezen. Wij laten die keuze min of meer aan de lezer over die vanuit een ideologisch voorkeur de ene invulling afwijst maar de andere misschien omarmt. Wij willen alleen dat het debat verdiept. In de tweede plaats reiken we de lezer een methode aan om het eigen standpunt helderder te verdedigen. Een goed debat kan niet zonder regels en kennis van die regels is noodzakelijk. Een methode die de lezer helpt om zijn visie steviger te onderbouwen is de klassieke rechtvaardigingstoets. Die toets vraagt je om beter onderscheid te maken tussen verschillende zaken die ter discussie staan, ermee rekening te houden dat de bewijslast voor elke partij niet dezelfde is, en er zich van bewust te zijn dat zaken die in strijd zijn met bepaalde beginselen niet per se onacceptabel zijn. Die methode leert discussiepartners niet alleen om hun mening te formuleren maar vooral om zich te bevragen hoe die mening aan overtuigingskracht kan winnen. Ethiek is geen botsing van meningen maar een zoektocht naar de wijze hoe je kunt aantonen dat jouw mening kwaliteitsvoller is dan alle alternatieve opinies. Wie de methode van de klassieke rechtvaardigingstoets voldoende beheerst, zal zijn aandacht verleggen van mening naar argumentatie, van standpunt naar bewijsvoering, van meningsvorming naar het presenteren van mening en argumentatie. Althans dat hopen we. Maklu 9

6 Rationele verdieping is dus het ultieme doel dat we voor ogen hebben. Dit doel brengt onvermijdelijke keuzes met zich mee. Dit handboek wortelt sterk in een traditie van kritisch denken, rationele justificatie, beginsel-gestuurd moreel en juridisch redeneren, en heeft minder oog voor emotie en gedrag. Dit handboek wil de eerste plaats de kritische meningsvorming bevorderen en niet zozeer het morele gevoel of het ethische gedrag stimuleren. Het spreekt voor zich dat iemand een briljant analist van ethische en rechtsfilosofische problemen kan zijn, maar tegelijk een onmens zonder enige empathie voor dagelijkse ellende of elementaire morele moed om die wat te verminderen. Dit boek heeft meer oog voor het ethisch controversiële dan voor het moreel evidente. We willen evenwel beklemtonen dat deze selectieve aandacht geen waardeoordeel inhoudt over alternatieve benaderingen met meer oog voor die andere facetten van het normatieve fenomeen. Deze rationele benadering sluit het best bij ons doelpubliek aan. Van hen willen we niet zozeer betere mensen maken, maar in de eerste plaats scherpere geesten. Mag dit handboek een wetsteen zijn om hun jonge geest aan te slijpen. Gent, april 2017 Jan Verplaetse en Charles Delmotte 10 Maklu