VIER TYPEN VAN ETHISCHE THEORIE een encyclopedisch overzicht

Transcriptie

1 VIER TYPEN VAN ETHISCHE THEORIE een encyclopedisch overzicht Paul van Tongeren In de vorige vier hoofdstukken zijn niet alle bestaande vormen van ethische theorie besproken, maar wel de meest belangrijke. Dat geldt in ieder geval voor de theorieën van Aristoteles, Kant en Mill die als het ware de drie grondlijnen formuleren die in alle andere ethieken op een of andere manier terug te vinden zijn. De theorie van Rawls is onder meer om deze reden aan de orde gesteld omdat deze een zeer invloedrijke hedendaagse vertegenwoordiger is van een sociale en institutionele versie van een vooral (maar niet uitsluitend of niet zuiver) kantiaanse vorm van ethiek. De ethiek van Levinas tot slot moet eveneens vooral in de lijn van Kant worden geplaatst (de centrale rol van de menselijke waardigheid herinnert daaraan), maar is vooral in heel ander opzicht oorspronkelijk. Zoals in het hoofdstuk over Levinas opgemerkt, formuleert hij eigenlijk geen ethiek, maar een fenomenologie van de morele ervaring die duidelijk maakt dat de ethiek als eerste filosofie of metafysica moet gelden. Voordat we nu in het tweede deel overgaan naar hoofdstukken waarin de ethische theorie meer concreet wordt toegepast op verschillende domeinen van de huidige cultuur en samenleving, proberen we in dit intermezzo de hoofdlijnen van de ethische theorievorming op een wat andere manier samen te vatten en in schematische vorm te presenteren. Uiteraard kunnen niet alle nuances in zo n presentatie terugkeren, en vanzelfsprekend kan dit hoofdstuk dan ook alleen maar een extra hulmiddel naast de voorgaande zijn, en geenszins in de plaats daarvan komen. In dit hoofdstuk gaat het niet primair om de theorieën van Aristoteles, Kant, Mill en Rawls (Levinas blijft nu verder buiten beschouwing), maar om de typen van ethiek waarvan zij paradigmatische vertegenwoordigers zijn. Het gaat nu dus eerder om een schets van een (aristotelische) geluksethiek, een (kantiaanse) plichtsethiek, een utilitaristische ethiek (in het spoor van Mill) en een contractualistische ethiek (in de lijn van Rawls). Wat dit hoofdstuk toevoegt aan de vorige, is dat het de theorieën van de besproken auteurs uitdrukkelijk verruimt tot typen van ethische theorie, en dat het die schematisch weergeeft. Daardoor zullen die theorieën enerzijds onvermijdelijk veel globaler verschijnen dan hiervoor, maar anderzijds zullen ze nu zodanig bij elkaar

2 worden gebracht dat ze in één oogopslag (letterlijk: encyclopedisch) kunnen worden overzien. Om tot een dergelijk overzicht te komen maken we eerst een tweedeling: de belangrijkste onderscheiding tussen soorten van ethische theorieën is deze tussen teleologische en deontologische theorieën. Teleologische theorieën volgen de logos of de logica van het telos of doel. Dat betekent dat in dergelijke theorieën alles begint met een bepaling van het doel (van handelen of leven of samenleven). Vanuit een begrip van dat doel wordt dan vervolgens een theorie ontwikkeld die aangeeft op welke manier dat doel gerealiseerd moet worden of welke eisen het stelt aan ons handelen. Deontologische theorieën volgen de logica van to deon, ofwel: de plicht. Zij vertrekken vanuit een fundamenteel moeten, dat voorafgaat aan alle redeneren over wat we willen en als doel nastreven. Vanuit die voorafgaandelijke verplichting wordt dan gezcht naar een uitwerking daarvan in concrete morele eisen. Van de eerstgenoemde vorm van theorieën is de ethiek van Aristoteles het voorbeeld bij uitstek, van de tweede die van Kant. Teleologie Deontologie Aristoteles Kant Eigenlijk zijn alle ethische theorieën in te delen bij een van deze twee soorten, als ze tenminste niet (en dat is meestal het geval) een mengvorm zijn, zodat daarin elementen van beide, in verschillende mogelijke verhoudingen, herkend kunnen worden. Maar we kunnen nog een tweede tweedeling toevoegen, zij het dat die minder strikt is. We kunnen namelijk onderscheid maken tussen theorieën die expliciet en op de eerste plaats het handelen van de persoon betreffen en zulke die eerder (zij het niet uitsluitend) op instituties en andere vormen van boven-individueel handelen van toepassing zijn. Dit tweede onderscheid stelt ons in staat de twee andere auteurs toe te voegen die gelden als belangrijke min of meer hedendaagse vormen van telologische en deontologische ethiek, zij het dat ze met betrekking tot dat eerste onderscheid (teleologie en deontologie) minder eenduidig te plaatsen zijn. Vandaar dat de horizontale lijn die ze van elkaar scheidt niet meer dan een stippellijn kan zijn. We zouden ook kunnen zeggen dat in de eerste tweedeling steeds uitdrukkelijk de

3 persoon wordt aangesproken ( hoe moet ik leven?, wat moet ik doen? ), terwijl in de tweede versie eerder op een onpersoonlijke en algemene wijze wordt gesproken ( wat moet er gedaan worden?, hoe moeten de zaken geregeld worden? ). Maar zoals gezegd: de tweede tweedeling is minder strikt. Zeker bij Mill is er tevens sprake van een persoonlijke moraal. En in de utilistische eis om het algemene geluk te bevorderen zitten deontologische trekken, zoals in de vooronderstelling van Rawls (dat de vrije en rationele personen in de oorspronkelijke positie hun eigen belangen nastreven) teleologische elementen zitten. Individueel Institutioneel Teleologie Aristoteles Mill Deontologie Kant Rawls Maar om de genoemde redenen verwijzen we vanaf nu op de eerste plaats naar algemene aanduidingen van typen van theorie, en niet primair naar de beschreven theorieën van de vier auteurs. Het gaat in dit overzicht immers slechts om een samenvattend overzicht ten behoeve van het praktische gebruik van de theorieën: Individueel Institutioneel Teleologie Eudaimonistische ethiek Utilitaristische ethiek Deontologie Plichtsethiek Contractualistische ethiek We gaan nu proberen het vierkant van typen van ethische theorie, steeds met betrekking tot een ander aspect van die theorie, nader in te vullen. Ten eerste kunnen we kijken naar wat eigenlijk de vraag is waardoor elk van deze vier theorieën zich laat leiden. Het is namelijk van belang om in te zien dat niet elke ethische theorie dezelfde vraag stelt. Niet alleen de antwoorden die zij geven zijn verschillend, ook de vraag die ze stellen is steeds een andere. De vraag van een aristotelische eudaimonistische ethiek is: hoe verwerkelijk ik mij zelf zo goed mogelijk? Aristoteles vertrekt immers van het doel van menselijk leven, noemt dat geluk en begrijpt dat vervolgens als optimale zelfverwerkelijking. De vraag is: hoe dat optimum gerealiseerd kan worden. Die vraag kan zowel met betrekking tot het gehele leven van de individuele mens gesteld worden, als ook met betrekking tot deelpraktijken waarin hij verwikkeld is (bijvoorbeeld die van het openbaar bestuur, of van de krijgsmacht, of van de wetenschap); en dezelfde vraag kan ook gesteld worden op het niveau van

4 de gemeenschap: ook die kan zich meer of minder optimaal verwerkelijken. Een utilitaristische ethiek zoals die van Mill zal eerder gericht zijn op concrete handelingsopties die in een gegeven situatie beschikbaar zijn, maar ze zal de vraag naar welke daarvan gekozen moet worden eerder stellen in termen van de effecten ervan op een bovenindividueel niveau: wat is de voor zoveel mogelijk betrokkenen nuttigste optie uit de mogelijkheden die ons openstaan? In een contractualistische ethiek zoals die van John Rawls is de concentratie op de institutie het duidelijkst. Zijn ethiek vraagt op de eerste plaats naar de regels die een rechtvaardige institutie constitueren. En omdat de rechtvaardigheid die gezocht wordt van meet af aan begrepen wordt in termen van intersubjectieve legitimatie, kunnen we zijn vraag samenvatten als: welke regels moeten we afspreken we voor ons samenleven, wil dat samenleven rechtvaardig kunnen heten? In een kantianse plichtsethiek ten slotte is de vraag weer op de eerste plaats individueel. En omdat bij ook hem niet een doel, maar een verplichting aan de basis staat, kan de vraag van zijn ethiek worden samengevat als; wat moet ik doen? of ook: is deze handelwijze geoorloofd? In schema samengevat: VRAAG: Hoe verwerkelijk ik mijzelf optimaal? Welke handelingsoptie kan het best worden gekozen? Wat moet ik doen? Mag dat? Welke regels moeten we afspreken? Zodra we zien hoe verschillend die vragen zijn, is duidelijk dat er heel verschillende antwoorden moeten volgen. Maar voordat we naar die antwoorden gaan kijken, moeten we eerst nog andere verschillen in kaart brengen. Want hoewel het in elk van die vier typen van ethische theorie om menselijk handelen gaat, betekent ook handelen niet hetzelfde in elke theorie. We kunnen de volgende vier handelingsbegrippen onderscheiden. Teleologische theorieën zullen het handelen begrijpen in termen van het doel dat ermee gediend is. Maar dat kan op twee verschillende manieren. In een eudaimonistische ethiek is handelen op de eerste plaats: praxis. Dat betekent dat het hier gaat om een soort van handelen waarvan we moeten zeggen dat het doel ervan gerealiseerd wordt in de voltrekking van de handeling zelf. Geluk bestaat voor Aristoteles dan ook in (ge)lukkende praxis. In het

5 utilitarisme daarentegen is handelen eerder een vorm van poiesis, d.w.z. een maken of produceren van effecten, of een tot stand brengen van toestanden, waarvoor de handeling dus eigenlijk het instrument is. Overigens geldt dit niet voor elke utilistische theorie in dezelfde mate: voor Bentham geldt het bijvoorbeeld eerder dan voor Mill. Maar in de globale zin van dit schema kunnen we zeggen dat het in het utilisme eerder gaat om het produceren van geluk, dan om het voltrekken van een praxis. Het handelen waarover een contractualistische theorie à la Rawls spreekt, is institutioneel. Het bestaat eigenlijk uit de regels die de institutie tot een rechtvaardige maken. Zoals de spelregels het handelen dat zich daarnaar voegt tot een correcte vorm van dit specifieke spel maken, zo maken de regels van rechtvaardigheid het handelen binnen bepaalde instituties rechtvaardig. In een kantiaanse plichtsethiek ten slotte is de handeling die we zien (dat wat iemand in feite doet) slechts een afgeleide van wat in meer principiële zin als handeling geldt, namelijk zijn principe, beginsel of maxime. Het is eigenlijk als in een standaardredenering: als alle mensen sterfelijk zijn (maior) en Sokrates een mens is (minor), dan volgt automatisch de conclusie dat Sokrates sterfelijk is. Vertaald naar een handeling: Als het mijn beginsel is om beledigingen altijd te wreken (maior of maxime), en als de situatie zo is dat ik beledigd ben (minor), dan moet ik dus wraak nemen (de handeling als conclusie). Wie tegenwerpt dat ik best anders zou kunnen handelen vergist zich. Of beter: het kan wel, in feite, zoals ik in het voorbeeld van de redenering ook wel, in feite, kan zeggen dat Sokrates onsterfelijk is, maar in beide gevallen klopt het niet: het kan niet in normatieve zin, of het mag niet. Als de uitwendige handeling bestaat als de conclusie van een redenering, die tot stand komt door een principe en een situatie samen te voegen, en als we moeten aannemen dat de conclusie onvermijdelijk en vanzelf volgt en we ook aan de situatie niets kunnen doen, dan is het enige waar we wel zelf iets aan kunnen doen, en dus het enige dat in strikte zin ons handelen genoemd kan worden: de maxime of het beginsel of het principe vanwaaruit we handelen. Het handelen waarover de kantiaanse ethiek spreekt is dan ook eigenlijk: de bepaling van de wil door de maxime.

6 HANDELING: praxis poiesis principe dat de wil bepaalt constitutieve regels Nu we weten wat de verschillende theorieën voor ogen hebben als ze over het menselijk (individueel of collectief of institutioneel) handelen spreken, kunnen we nagaan wat voor antwoord ze geven op de vraag die ze stellen. In de aristotelische ethiek wordt de vraag hoe een mens zichzelf optimaal kan verwerkelijken, beantwoord door de theorie van de deugd. Wanneer een mens zijn redelijkheid en zijn natuurlijke verlangens optimaal ontwikkelt (en daarbij een beetje mazzel heeft), zal hij zichzelf perfect verwerkelijken. Met name de ontwikkeling van die natuurlijke verlangens wordt uitgewerkt in een theorie van de deugden. Deugden zijn de optimale gedaantes van die verlangens: karaktertrekken die maken dat iemand steeds op de juiste wijze handelt, waardoor hij tevens erkenning zal genieten. Voor het utilitarisme is het antwoord op de vraag welke handelingsoptie het best gekozen kan worden uiteraard conseqentialistisch van toon: die optie die de meeste kans biedt op het beste resultaat voor het grootste aantal mensen is de beste en moet gekozen worden. De verschillende handelwijzen moeten dus worden onderzocht op de effecten die ze zullen hebben op de vervulling van de verlangens, kortweg: het plezier, van in principe alle mensen. Rawls spreekt in zijn antwoord op de vraag die hij stelt slechts over de principes die de toegang tot en verdeling van de primaire sociale goederen moeten reguleren. Maar een verruimde rawlsiaanse contractethiek zou waarschijnlijk in het algemeen stellen dat rechtvaardige regels zulke zijn, die de instemming van alle betrokkenen zullen kunnen krijgen, op voorwaarde dat die betrokkenen vrije en rationele belangenbehartigers zijn die onpartijdig zullen oordelen en zich niet door hun toevallige positie zullen laten leiden. De regels die zij opstellen zullen principieel bepaald zijn door de eis van gelijkwaardigheid van alle betrokkenen. Een kantiaanse plichtsethiek ten slotte zal de vraag wat ik moet doen (hoe ik mijn wil moet bepalen), dan wel of mijn handelen (mijn maxime) geoorloofd is, beantwoorden door een beroep te doen op de vrijheid. Vrijheid is niet alleen de grond van de verplichting waar ik onder sta (als ik niet vrij zou zijn zou het geen zin

7 hebben te zeggen dat ik iets zou moeten), zij geeft ook uiteindelijk de invulling aan die verplichting: vrijheid is volgens Kant niets anders dan (de praktische gedaante van de) redelijkheid. Zij is de autonome zelfbepaling van het redelijk wezen: alleen een handelen dat zich richt naar de eis van de zuivere rede is geoorloofd. In schema samengevat: ANTWOORD: optimale zelfverwerkelijking wordt mogelijk door de deugd de handelingsoptie die de grootste kans biedt op het grootste nut voor het grootste aantal moet worden gekozen geoorloofd is slechts dat handelen dat beantwoordt aan de eis van de zuivere rede de regels die we afspreken moeten de onpartijdige instemming van iedereen krijgen We kunnen het schema vooral voor paktisch gebruik nog iets uitbreiden en het antwoord aanvullen met een soort vuistregel die het antwoord vertaalt in wat er dan concreet gedaan kan worden om het handelen goed of juist te maken. Voor een aristotelische deugdethiek kunnen we dan verwijzen naar kenmerken van de deugd of naar manieren waarop de deugd geleerd kan worden. Wie goed wil handelen kan proberen de natuurlijke verlangens die in het geding zijn zo te vormen dat ze het midden vormen tussen extremen van een teveel en een teweinig. Wie niet weet wat in een situatie het deugdzame handelen zou zijn, kan zich spiegelen aan voorbeeldige mensen in zijn omgeving, of kan de vier cardinale deugden proberen toe te passen op de situatie waarin hij zich bevindt. Voor het utilitarisme is de meest principiële vuistregel de calculus waarmee de effecten van de verschillende handelingsopties berekend worden. In het regelutilisme wordt die calculus nog meer tot een vuistregels, doordat hij wordt toegepast op wat in de regel het geval zal zijn. In het contractualisme van John Rawls wordt de onpartijdigheid geconstrueerd door de fictie van een oorspronkelijke positie waarin alle betrokkenen hun particuliere belangen en omstandigheden bedekken onder een sluier van onwetendheid. Als ze zich in de realiteit laten leiden door wat ze in een dergelijke situatie met elkaar afspreken, zal hun handelen onder rechtvaardige regels staan. En voor de kantiaanse ethiek kunnen we verwijzen naar de kategorische imperatief die in verschillende formuleringen een

8 test geeft waaraan het handelen kan worden onderworpen: is de maxime universaliseerbaar? of wordt een mens al of niet tot middel gereduceerd?. In schema samengevat: VUISTREGEL: het midden, het voorbeeld en de cardinale deugden de calculus de kategorische imperatief de oorspronkelijke positie en de sluier van onwetendheid Als we tot slot proberen de ethische theorieën nog korter samen te vatten, en proberen voor elk een kernbegrip aan te geven en een soort van testvraag, kunnen we misschien het volgende zeggen. In de aristotelische deugdethiek gaat het erom dat de mens zijn bestemming bereikt en die bestemming wordt bereikt door handelen dat waarin de natuurlijke vermogens hun optimale gedaante krijgen. Een dergelijk handelen lukt en dat is eraan af te zien: het ziet er goed uit. Voor het utilitarisme komt op de eerste plaats de verantwoordelijkheid voor de gevolgen van het handelen op het algemene geluk. De bekommernis om de effecten van het handelen zal altijd op de voorgrond staan. In het contractdenken van Rawls vertaalt de eis van rechtvaardigheid zich in een procedurele verantwoording tegenover de anderen en de daarmee staat de betrouwbaarheid op de eerste plaats. En voor Kant geldt als voornaamste eis dat ik gehoorzaam aan de verplichting die ik in mijn redelijke natuur aantref, en dat ik in die zin autonoom handel. Als we de vier theorieën in één woord en één testvraag moeten samenvatten kunnen we daarom tot slot het volgende schema opstellen:

9 VIER ETHISCHE THEORIEËN STEEKWOORDSGEWIJS: Bestemming Hoe ziet het er uit? Verantwoordelijkheid Wat is het effect? Plicht Kan ik het in overeenstemming brengen met mijn geweten? Betrouwbaarheid Kan ik het verantwoorden tegenover de anderen? Deze laatste vertaling kan tevens duidelijk maken dat de vier ethische theorieën geen palet van mogelijkheden vormen waaruit men een keuze kan maken. Hoe zou men tegenover anderen kunnen verantwoorden dat men geen aandacht besteedt aan wat de plicht van ons vraagt? Wie zou durven zeggen dat zijn besteming geen morele relevantie heeft, of dat de gevolgen van het handelen voor anderen van geen belang zijn? De verschillende ethische theorieën benaderen de morele werkelijkheid elk vanuit een eigen aspect daarvan, of vanuit een eigen gezichtshoek. Wie maximaal recht wil doen aan de morele werkelijkheid, of aan de werkelijkheid zoals die in de morele ervaring verschijnt, zal moeten proberen zoveel mogelijk aspecten ervan in het zicht te krijgen. Daarom zullen in het volgende deel, waarin per hoofdstuk steeds een domein van toegepaste ethiek wordt besproken, zoveel verschillende perspectieven als mogelijk worden ingenomen en zal waar dat in de gegeven omstandigheden niet mogelijk is, in ieder geval worden geëxpliciteerd welke perspectieven hier niet worden uitgewerkt. De ethicus is niet klaar als hij een probleem slechts vanuit één gezichtspunt, of onder één aspect heeft geanalyseerd. Een laatste waarschuwing is daarbij op haar plaats. Omdat de verschillende aspecten doorgaans verbonden zijn met gezichtshoeken vanwaaruit gekeken wordt, of perspectieven die worden ingenomen, is geenszins gegarandeerd dat verschillende ethische benaderingen van een probleem restloos met elkaar kunnen worden samengevoegd tot een allesomvattende beschouwing. Niemand kan op meerdere plaatsen tegelijkertijd staan en vanuit verschillende gezichtshoeken tegelijkertijd kijken. Het is zelfs zeer wel mogelijk dat verschillende ethische benaderingen tot elkaar tegensprekende conclusies komen. Dat maakt het handelen er niet

10 gemakkelijker op. Maar nog kwalijker zou het zijn als we de morele ervaring zouden opofferen aan de theoretische vertaalbaarheid ervan.