Essay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet

Transcriptie

1 Essay Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van elkaar vaak uitsluitende ismen trachten ze aannemelijk te maken dat morele feiten al dan niet bestaan, waar zijn, of als objectief gelden. Moreel realisten vormen een opmerkelijke groep binnen de ethici. Zij menen dat er in de wereld morele feiten bestaan, en dat de objectieve geldigheid van morele oordelen afhangt van de waarheid van die feiten. In wat volgt zal ik beargumenteren waarom moreel realisten ongelijk hebben. Anders dan de ethicus weet de leek maar al te goed wat morele oordelen zijn. Hij krijgt uitspraken als «Nee, mag niet!» immers met de paplepel ingegoten. Hoe zou iemand niet kunnen weten wat morele oordelen zijn? Over dat je anderen niet respectloos mag behandelen, laat staan mishandelen of doden, bestaat geen twijfel. En het lijdt evenmin twijfel dat wij in dat geval te maken hebben met morele oordelen. Dus waarom hebben ethici morele feiten nodig? Is het nu echt zo dat de waarheid van die feiten de geldigheid van morele oordelen bepaalt? Men kan natuurlijk de suggestie wekken dat morele oordelen proposities zijn door de imperativus als indicativus te parafraseren. Zo kan men geboden en verboden zoals «steel niet», «moord niet» en «lieg niet» herformuleren als «je mag niet stelen, niet moorden en niet liegen.» Of, sterker nog: «stelen, moorden en liegen is slecht.» Hierdoor lijkt het alsof er iets aan te tonen valt, namelijk het slecht zijn van het ene en het goed m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t 33

2 zijn van het andere. Maar ook al gebruik je de aantonende wijs, geboden en verboden blijven oordelen over wat men (niet) behoort te doen. Het valt moeilijk in te zien wat men daarover feitelijk méér kan aantonen dan of zij door een gemeenschap wordt aanvaard of verworpen. Het is mij volstrekt onduidelijk wat er aan een morele overtuiging verder nog waar of onwaar kan zijn. Impliceren morele oordelen kennis? Jazeker! Wij hebben met harde of zachte hand geleerd wat wij mogen doen en weten aldus hoe wij ons behoren te gedragen. Praktische kennis dus. En als onze psychosociale ontwikkeling goed is verlopen en als wij niet behept zijn met een antisociale persoonlijkheidsstoornis, dan hebben wij de geboden en verboden van ons sociale milieu geïnternaliseerd in onze persoonlijkheidsstructuur. Voortaan weten wij, intuïtief of bewust beredeneerd, wat goed en wat verkeerd is. Er bestaan dus morele oordelen waarvan men kennis kan hebben. So far so good. Maar bestaan er ook morele feiten? Daarbij versta ik onder een feit een stand van zaken die als waar wordt beschouwd op basis van empirische toetsing. De bewering dat iets het geval is (wáár is) verliest immers zijn betekenis als men niet, althans in principe, kan aantonen dat iets inderdaad het geval is. Alfred Ayer heeft naar mijn mening op overtuigende wijze aannemelijk gemaakt dat een normatieve ethische uitspraak zoals «stelen is slecht» geen propositie is en dus niet waar kan zijn. Er is immers geen empirische test waarmee men kan vaststellen of «stelen is slecht» inderdaad het geval is. Hoe zou men dat moeten verifiëren? Er is weliswaar kritiek mogelijk op Ayers opvatting van verificatie. i Maar er is volgens mij een nog krachtiger argument denkbaar tegen de opvatting van realisten dat «stelen is slecht» waar zou kunnen zijn. Wat is namelijk de betekenis van die uitspraak? Betekenis wordt niet bepaald door de logische of grammaticale vorm van de propositie, maar door het gebruik van de taal in een sociale context. Ludwig Wittgenstein zag dat helder in toen hij schreef dat de betekenis van een woord (in de meeste 34 {politieke} t w i j f e l

3 gevallen) in het gebruik in de taal ligt. Als iemand te horen krijgt dat hij niet mag stelen, dan is de overweging niet dat «stelen is slecht» een ware propositie uitdrukt, of dat de slechtheid van stelen een moreel feit representeert. Stelen is voor moreel realisten kennelijk een ding met eigenschappen. Maar bestaat er dan ook zoiets als goed stelen, of rood stelen, of vierkant stelen? Is het predicaat slecht niet veeleer een (abstracte) conceptuele weergave van alle dingen die wij veroordelen of waarvan wij vinden dat zij niet gedaan behoren te worden? Er zijn volgens Michael Smith wel degelijk morele feiten in het spel, wanneer wij morele oordelen uitspreken. ii Ook wanneer men de ontologische claim van klassieke moreel realisten zoals George Moore verwerpt dat morele feiten objectieve entiteiten in een moreel domein zijn, dan nog zou men aan die morele feiten kunnen vasthouden. Want volgens Smith zijn morele feiten overtuigingen over wat wij onder bepaalde ideale omstandigheden op rationele gronden zouden verlangen te doen. En de subjectiviteit van die overtuigingen kan worden opgeheven wanneer de morele praktijk leert dat er een «convergence in moral beliefs» is, waardoor die «beliefs» een zekere objectieve status verkrijgen. Ik meen dat Smith zich vergist. Als iemand heeft geleerd dat hij niet mag stelen dan zou men dat met zéér veel goede wil kunnen parafraseren als «er is een moreel feit, namelijk de overtuiging van deze persoon dat hij onder bepaalde ideale omstandigheden op rationele gronden beslist niet zal willen stelen.» En een moreel oordeel zou over dat feit gaan. Nu kunnen wij inderdaad als feit vaststellen of deze persoon al dan niet de overtuiging heeft dat hij onder ideale omstandigheden niet zal willen stelen. Maar is dat relevant? Heeft een moreel oordeel wel betrekking op het feit welke overtuiging de persoon heeft inzake stelen? Morele oordelen gaan niet over overtuigingen, het zijn overtuigingen. Als ik als mijn morele oordeel uitspreek dat «stelen slecht is» of dat je «niet mag stelen», beweer ik dan dat ik de overtuiging heb dat ik onder ideale omstandigheden niet zal willen stelen? m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t 35

4 Wie mijn morele oordeel zo opvat, heeft er weinig van begrepen. Als ik beweer dat stelen slecht is, dan beweer ik niets over mijn overtuiging, maar dan geef ik uitdrukking aan die overtuiging zelf. Ik stel met mijn oordeel niet vast wat ik naar mijn overtuiging wil, maar ik stel vast wat ik naar mijn overtuiging behoor te doen en wat anderen naar mijn overtuiging óók behoren te doen, namelijk dat zij niet behoren te stelen. Nu zal mijn overtuiging doorgaans wel de praktische consequentie hebben dat ik inderdaad zelf niet zal (willen) stelen, maar dat is niet wat ik met mijn morele oordeel wil uitdrukken. In het bovenstaande verdedigde ik dat morele oordelen geen betrekking hebben op feiten, maar op overtuigingen over wat men zou behoren te doen. Op imperatieven dus. Daarmee heb ik impliciet al aangegeven dat de verwerping van moreel realisme en de aanvaarding van non-cognitivisme niet automatisch neerkomt op emotivisme. Anders dan Ayer meen ik dat morele oordelen incorrect worden beschreven wanneer men ze louter opvat als expressie van persoonlijke gevoelens die geen kritiek toelaten en die ook geen aanspraak kunnen maken op algemene geldigheid. Expressie van gevoelens is namelijk een individuele aangelegenheid en het individu wéét dat ook. Het uitspreken van een moreel oordeel daarentegen is iets dat voortkomt uit en een appèl doet op de gemeenschap. Bij dat oordeel kunnen gevoelens totaal ontbreken, terwijl de verwachting van een gedeelde overtuiging er juist een karakteristiek deel van uitmaakt. Tot die gedeelde overtuigingen over goed en slecht handelen behoren blijkens de ervaring ook overtuigingen die door vrijwel iedereen gedeeld worden. Alleen in de mate waarin er intersubjectieve overeenstemming over morele overtuigingen bestaat kan er ook van algemene geldigheid gesproken worden. Die consensus lijkt veel op de «convergence in moral beliefs» waarover Smith het heeft. Alleen ziet Smith die morele overtuigingen als morele feiten inzake onze overtuigingen over wat wij onder ideale omstandigheden zouden willen, en wel op rationele gronden. Smith voegt daarmee een aantal 36 {politieke} t w i j f e l

5 elementen toe die naar mijn mening volstrekt overbodig zijn en die de discussie slechts compliceren en vertroebelen. Het enige dat wij nodig hebben zijn (liefst door zoveel mogelijk mensen gedeelde) morele overtuigingen. Hoe wij over onze overtuigingen denken, of zij feiten zijn en of zij al dan niet op rationele gronden tot stand gekomen zijn maakt geen deel uit van het morele oordeel als zodanig. Morele feiten bestaan niet en we hebben ze niet nodig om morele oordelen te vellen of geldig te doen zijn. * Norbert Vogel (1938) is deeltijds bachelorstudent. i. Zie Ayer, A.J. (2001), Language, truth and logic, London, p ii. Hoofdstuk «Realism» in Singer, P.A. (1991), A companion to ethics, Carlton. m o r e l e f e i t e n b e s ta a n n i e t 37