Ludwig Wittgenstein ( ) Filosofie in de twintigste eeuw (part II)

Transcriptie

1 Ludwig Wittgenstein ( ) Filosofie in de twintigste eeuw (part II)

2 De schok van 1914: dansend naar de oorlog oog voor realiteit in de filosofie: de Wiener Kreis een betere samenleving door een wetenschappelijke wereldbeschouwing betekenisvol taalgebruik berust op wat empirisch gegeven is in de onmiddellijke ervaring decoratie façade schone schijn religie ethiek metafysica verificatiecriterium van betekenis Zinloos, uitdrukking van een gevoel

3 De schok van 1914: dansend naar de oorlog oog voor realiteit Wittgenstein TAAL decoratie façade schone schijn

4 huis ontworpen door Wittgenstein en Engelmann

5 TAAL oog voor realiteit Wittgenstein, Tractatus Taal spreekt over samengestelde elementaire afbeelden standen van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten wereld decoratie façade schone schijn Logica = zinloos ((p q)&p) q Als er rook is, is er vuur Er is rook. Dan is er vuur. toont structuur beeldt geen stand v. zaken af

6 oog voor realiteit Wittgenstein, Tractatus Taal spreekt over TAAL wereld decoratie façade schone schijn samengestelde elementaire afbeelden standen van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten Ethiek/religie beeldt geen stand v. zaken af want wereld is wat observeerbaar, niet wat belangrijk is dus zinloos, maar belangrijk namen noemen objecten

7 oog voor realiteit Wittgenstein, Tractatus Taal spreekt over TAAL wereld decoratie façade schone schijn samengestelde elementaire afbeelden standen van zaken configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten Tractatus zelf spreekt over relatie taal/wereld beeldt geen stand v. zaken af dus zinloos namen noemen objecten

8 6.54. Mijn stellingen zijn verhelderend omdat hij die me begrijpt, ten slotte erkent dat ze onzinnig zijn, als hij door middel van mijn stellingen er op boven ze uit geklommen is. (Hij moet om zo te zeggen de ladder omvergooien na erop geklommen te zijn.) Hij moet deze stellingen overwinnen, dan ziet hij de wereld goed 7. Van dat, waarover niet gesproken kan worden, moet men zwijgen.

9 oog voor realiteit Wittgenstein, Tractatus Taal spreekt over TAAL wereld decoratie façade schone schijn samengestelde elementaire afbeelden standen van zaken Logica Ethiek en religie Tractatus zelf configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten namen noemen objecten

10 De raadselachtige stellingen van de Tractatus: 1. De wereld is alles wat het geval is. 2. Wat het geval is een feit is het bestaan van een stand van zaken. 3. Een logische afbeelding van een feit is een gedachte. 4. Een gedachte is een propositie met een betekenis. 5. Proposities zijn samengesteld uit elementaire proposities en logische constanten (zoals [zoals, v, ]) 7. Waarover men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen

11 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus samengestelde elementaire afbeelden standen configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten van zaken namen noemen objecten configuratie van namen beeldt af

12 Nu zou het echter kunnen gaan lijken of er zoiets bestond als een laatste analyse van onze taalvormen, met andere woorden één volkomen ontleedde vorm van een uitdrukking. Dat wil zeggen: alsof de uitdrukkingsvormen waar wij ons doorgaans van bedienen in wezen nog ongeanalyseerd zijn; net of er iets in verborgen ligt dan aan het licht moet worden gebracht. Is dat gebeurd, zo zou men kunnen denken, dan is de uitdrukking daarmee volkomen duidelijk geworden en is ons probleem opgelost. Je kunt het ook zo zeggen: we ruimen misverstanden van de baan door onze uitdrukkingen exacter te maken, maar het kan nu net lijken of wij een bepaalde toestand nastreven, die van de volmaakte exactheid; en ten onrechte zou iemand kunnen denken dat dàt het eigenlijke doel van ons onderzoek is, PU 91 cf. 126.

13 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus samengestelde elementaire afbeelden standen configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten van zaken namen noemen objecten configuratie van namen beeldt af verlangen naar exactheid een ultieme analyse van de betekenis

14 66. Kijk bij voorbeeld eens naar de activiteiten die we spelen noemen. Ik bedoel bordspelen, kaartspelen, balspelen, Olympische Spelen, enzovoort. Wat hebben deze allemaal gemeenschappelijk? Zeg niet: Ze moeten iets gemeen hebben, anders zouden ze geen spelen heten maar kijk, of ze allemaal iets gemeen hebben. Want als je ze bekijkt zul je weliswaar niet iets zien dat ze allemaal gemeen hebben, maar je zult gelijkenissen, verwantschappen, zien [...]

15 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus 1. taalspelen samengestelde elementaire afbeelden standen configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten van zaken - familiegelijkenissen configuratie van namen beeldt af één gemeenschappelijk iets essentie verlangen naar exactheid een ultieme analyse van de betekenis - praktijk/activiteit namen + wijzen ironie namen noemen objecten betekenis = een gemeenschappelijke eigenschap

16 Beeld je in dat we een mens ontdekten die ons over zijn woordgevoel zegt: voor hem hebben wanneer en maar hetzelfde gevoel. [ ] Zouden we van die mens niet aannemen dat hij de woorden wanneer en maar verstaat, zoals wij ze verstaan, als hij ze zo gebruikt zoals wij? PU, VI.

17 Wittgensteins Philosophische Untersuchungen >< de Tractatus 1. taalspelen samengestelde elementaire afbeelden standen configuratie structuur- relatie tussen van namen gelijkenis objecten van zaken - familiegelijkenissen niet één essentie - praktijk/activiteit namen + wijzen ironie - innerlijk niet belangrijk - betekenis = gebruik (gereedschapskist) het (taal)spel heeft geen zin de waarheid heeft geen zin (winnen) geen externe rechtvaardiging (winnen ~ regels) namen noemen objecten configuratie van namen beeldt af verlangen naar exactheid een ultieme analyse van de betekenis betekenis = een gemeenschappelijke eigenschap hiërarchie van taalgebruik alleen zinvol als externe relatie met de realiteit

18 654 Onze fout is dat wij naar een verklaring zoeken, waar wij de feiten als oerverschijnselen zouden moeten beschouwen. Waar wij, met andere woorden, zouden moeten zeggen: dit taalspel wordt gespeeld. 655 Het gaat niet om het verklaren van een taalspel aan de hand van onze ervaringen, maar om het constateren van een taalspel, PU

19 Wittgensteins de Tractatus >< Philosophische Untersuchungen hiërarchie van taalgebruik alleen zinvol als externe relatie met de realiteit pluralisme van taalspelen Het belang van de wetenschap ligt in haar overeenstemming met de werkelijkheid, bv. Descartes wetenschap = neutrale discussie: realisme vs. instrumentalisme voorstelling 1. de werkelijkheid is te abstract Beter: de vraag Bestaat X? Dus: bestaan er entiteiten die wetenschap niet kent? Antwoord op Bestaat X? conceptuele analyse rol in taal (kale koning) empirische onderzoek: bestaat reïncarnatie/buitenaards leven? Dus antwoord op Bestaan er entiteiten die wetenschap niet kent? door empirisch onderzoek Conclusie: overeenstemming wetenschap/werkelijkheid is triviaal: werkelijkheid is wat wetenschap ontdekt meervoudige beslisbaarheid Maar conclusie zegt niets over belang - niet te bewijzen

20 TAAL Tractatus Taal wereld samengestelde Philosophische Untersuchungen 1. taal is als spel een taalspel familiegelijkenissen (gereedschapskist) pluralisme van taalspelen het spel = onzin de waarheid (winnen) geen externe rechtvaardiging vb. belang van wetenschap niet bewijzen elementaire beelden standen zaken configuratie structuur- relatie van namen gelijkeneins ts namen namen noemen voorwerpen exacte analyse unieke analyse van betekenis hiërarchie van taalgebruik op basis van afbeeldingsrelatie niet alleen taalfilosofie

21 Wittgensteins analyse van taal consequenties buiten taalfilosofie autonoom subject versus objectieve realiteit Descartes: denken vóór lichaam/wereld sociaal contract : beslissen vóór samenleven taal in Tractatus: namen beelden voorwerpen af private taal : taal begrijpbaar voor een persoon (innerlijk taal) - normativiteit van betekenis: rood groen De tafel is oker woord gebruiken ~ volgen van een regel - externe rechter is nodig: eenzame kan geen taal uitvinden - taal om innerlijk voor jezelf te verwoorden voorstellingen louter subjectief betekenis normativiteit louter subjectief geen externe rechter

22 258 Stel je het volgende geval voor. Ik wil over het terugkeren van een bepaalde gewaarwording een dagboek bijhouden. Daartoe koppel ik deze aan het teken G, en dat teken noteer ik in een kalender bij elke dag waarop ik de bewuste gewaarwording heb. [ ] Hoe dan? [ i]k zeg of schrijf het teken, en daarbij concentreer ik mijn aandacht op de gewaarwording [ M]et het concentreren van mijn aandacht [ ] prent ik mij de verbinding tussen teken en gewaarwording in. [ D]it proces bewerkstelligt dat ik mij in de toekomst de verbinding juist herinner. Maar in ons geval heb ik geen criterium voor de juistheid. Je zou hier willen zeggen: juist is alles wat mij juist lijkt. En dat wil alleen maar zeggen dat er hier niet van juist kan worden gesproken, PU 258, cf. 243, 2568.

23 Wittgensteins analyse van taal consequenties buiten taalfilosofie autonoom subject versus objectieve realiteit Descartes: denken vóór lichaam/wereld sociaal contract : beslissen vóór samenleven taal in Tractatus: namen beelden voorwerpen af private taal : taal begrijpbaar voor een persoon (innerlijk taal) - normativiteit van betekenis: rood groen Dit is oker woord gebruiken ~ volgen van een regel - externe rechter is nodig: eenzame kan geen taal uitvinden - taal om innerlijk voor jezelf te verwoorden voorstellingen louter subjectief betekenis normativiteit louter subjectief geen externe rechter einde van het louter subjectieve subjectieve is ook publiek

24 Wittgensteins analyse van taal consequenties buiten taalfilosofie autonoom subject versus objectieve realiteit Descartes: denken vóór lichaam/wereld sociaal contract : beslissen vóór samenleven taal in Tractatus: namen beelden voorwerpen af private taal : taal begrijpbaar voor een persoon (innerlijk taal) einde van het louter subjectieve subjectieve is ook publiek Communitaristen gemeenschap - betekenis bepaalt wie we zijn - betekenis = sociaal in vraag tenzij in crisis keuze - keuze bepaald door sociale betekenissen morele betekenis subjectief individueel

25 TAAL Tractatus Taal spreekt over de wereld samengestelde Philosophische Untersuchungen 1. taal is als spel een taalspel familiegelijkenissen (gereedschapskist) pluralisme van taalspelen geen externe rechtvaardiging vb. belang van wetenschap niet bewijzen 2. argument tegen private taal betekenis louter subjectief elementaire beelden standen zaken configuratie structuur- relatie van namen gelijkeneins ts namen namen noemen voorwerpen exacte analyse unieke analyse van betekenis hiërarchie van taalgebruik op basis van afbeeldingsrelatie niet alleen taalfilosofie

26 3. paradox van regelvolgen 2, 4, 6, normativiteit van betekenis denken spreken beslissen

27 Denken als een machine 218. Waar komt het idee vandaan dat het begin van een reeks een zichtbaar stuk is van rails die onzichtbaar tot in het oneindige zijn gelegd? Nu, in plaats van een regel zouden we ons rails kunnen voorstellen. En de onbegrensde toepassing van een regel correspondeert met oneindige rails, PU, nr. 218.

28 3. paradox van regelvolgen 2, 4, 6, calculus/ machine dwang normativiteit van betekenis inwendig onafhankelijk denken spreken beslissen onveranderlijk

29 185 We leren (de leerling) ( ) uit hoofdtelwoorden bestaande reeksen opschrijven, en weten hem zover te brengen dat hij bijvoorbeeld op een bevel in de vorm van +n reeksen met de vorm 0, n, 2n, 3n, etc. opschrijft; op het bevel +1 dus de reeks van de hoofdtelwoorden. Laten we aannemen dat onze oefeningen en onze steekproeven om zijn begrip te controleren niet boven het getal 1000 zijn gegaan. Nu laten we onze leerling ook een keer een reeks (bijvoorbeeld 2 ) boven de 1000 voortzetten, met als gevolg dat hij schrijft: 1000, 1004, 1008, We zeggen tegen hem: Kijk nu wat je doet! Maar hij begrijpt ons niet. We zeggen: Je moest toch twee optellen; kijk, hoe je de reeks begonnen bent! Hij antwoordt: Ja, is het dan niet goed? Ik dacht dat ik het zo moest doen. Of neem aan dat hij, op de reeks wijzend zei: Ik ben toch op dezelfde manier doorgegaan? Het zou ons nu niets baten te zeggen: Maar zie je dan niet..? en de oude toelichtingen en voorbeelden te herhalen. We zouden in zo n geval misschien kunnen zeggen: deze jongen vat van nature dat bevel en onze toelichtingen op zoals wij het bevel: Tel tot 100 steeds 2 op, tot 2000 steeds 4, tot 3000 steeds 6, etc.,

30 3. paradox van regelvolgen 2, 4, 6, 104, 108, 112, calculus/ machine dwang normativiteit van betekenis inwendig onafhankelijk denken spreken beslissen onveranderlijk betekenis door interpretatie x + 2 als x < 100, x + 4 als x > 100 ga in de richting van de punt

31 201 Dit was onze paradox: geen enkele handelwijze kon door een regel bepaald worden, omdat iedere handelwijze met de regel in overeenstemming kon worden gebracht. Kan elke handelwijze in overeenstemming worden gebracht met de regel, dan ook er mee in tegenspraak. Daarom zouden we hier noch met overeenstemming noch met tegenspraak te maken hebben. Dat er hier sprake is van een misverstand blijkt alleen al uit het feit dat we in deze gedachtegang de ene interpretatie na de andere geven; net alsof elk daarvan ons tenminste voor enige ogenblikken geruststelt, tot we aan weer een andere interpretatie denken, die daar weer achter ligt. Daarmee laten we zien dat er een manier bestaat om een regel op te vatten die geen interpretatie is, maar die van geval tot geval, wanneer we er gebruik van maken, tot uitdrukking komt in dat wat wij de regel volgen en tegen de regel ingaan noemen.

32 3. paradox van regelvolgen calculus/ machine dwang normativiteit van betekenis 2, 4, 6, 104, 108, 112, denken spreken beslissen inwendig onafhankelijk onveranderlijk betekenis door interpretatie een regressus t/i oneindige geen normativiteit ga in de richting van de punt

33 198 Maar hoe kan een regel mij leren wat ik op dat moment moet doen? Alles, wat ik ook doe, is toch op de een of andere manier in overeenstemming te brengen met de regel. Nee, zo zou je het niet moeten zeggen. Beter is: elke interpretatie hangt, samen met dat wat geïnterpreteerd wordt, in de lucht en kan dit laatste geen steun bieden. De interpretaties alleen bepalen niet de betekenis. Dus is alles, wat ik ook doe, met de regel in overeenstemming te brengen? Laat ik het zo vragen: wat heeft de uitdrukking van de regel, de wegwijzer, zouden we kunnen zeggen, met mijn handelingen uitstaande? Wat voor verband is er? Wel, misschien dit: ik ben er op getraind zo en zo op dat teken te reageren, en zo reageer ik nu. Maar daarmee heb je alleen maar een causaal verband gegeven, alleen maar verklaard hoe het gekomen is dat wij ons nu naar de wegwijzer richten. Maar je hebt niet gezegd wat dat volgen van het teken nu eigenlijk inhoudt. Wel degelijk, en ik heb er bovendien nog op gezinspeeld dat iemand alleen een wegwijzer volgt voor zover het volgen van wegwijzers een vast gebruik, een gewoonte is, PU, nr. 198,

34 3. paradox van regelvolgen calculus/ machine dwang normativiteit van betekenis 2, 4, 6, 104, 108, 112, denken spreken beslissen inwendig onafhankelijk onveranderlijk collectief gebruik gewoonte/traditie betekenis door interpretatie een regressus t/i oneindige geen normativiteit ga in de richting van de punt

35 Het kind leert deze taal van de grote mensen doordat het getraind wordt in het gebruik ervan. Ik gebruik het woord getraind op een manier die strikt analoog is aan de manier waarop we spreken over een dier dat getraind is om bepaalde dingen te doen, BBB, p. 77.

36 3. paradox van regelvolgen calculus/ machine dwang normativiteit van betekenis 2, 4, 6, 104, 108, 112, denken spreken beslissen inwendig onafhankelijk betekenis door interpretatie onveranderlijk een regressus t/i oneindige geen normativiteit collectief gebruik gewoonte/traditie training/drill blind africhten ga in de richting van de punt

37 TAAL Tractatus Taal spreekt over de wereld samengestelde Philosophische Untersuchungen 1. taal is als spel een taalspel familiegelijkenissen (gereedschapskist) pluralisme van taalspelen geen externe rechtvaardiging vb. belang van wetenschap niet bewijzen 2. argument tegen private taal betekenis louter subjectief 3. paradox van het regelvolgen denken en spreken eist africhten elementaire beelden standen zaken configuratie structuur- relatie van namen gelijkeneins ts namen namen noemen voorwerpen exacte analyse unieke analyse van betekenis hiërarchie van taalgebruik op basis van afbeeldingsrelatie niet alleen taalfilosofie

38 Philosophische Untersuchungen 1. taal is als spel een taalspel familiegelijkenissen (gereedschapskist) pluralisme van taalspelen geen externe rechtvaardiging vb. belang van wetenschap niet bewijzen 2. argument tegen private taal betekenis louter subjectief 3. paradox van het regelvolgen denken en spreken eist africhten 3 de vraag Waarom? Wat zijn je redenen? Heb je goede redenen? einde van het autonome subject moderne wetenschap vs. moraal, religie moderne wetenschap vs. Aristotelisch wereldbeelden inheemse relativisme >< 2 externe dimensies: onpartijdige procedures (vakgenoten) universele interesse ~ objectiviteit: ontdekkingstocht v/d werkelijkheid