De (on)mogelijkheid van een rationele ethiek
|
|
- Bert Verbeke
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Bram Poels, studentnummer De (on)mogelijkheid van een rationele ethiek Inleiding Wie moet je redden van de verdrinkingsdood, je vrouw of een vreemdeling? Moet ik al mijn luxes opgeven om panda s te redden in China? Zal ik het jongetje die van zijn fiets gevallen is helpen, of moet ik doorrijden om op tijd op die belangrijke bijeenkomst te zijn? Hoewel we niet iedere dag zullen nadenken over de vraag of we naar China moeten gaan om de panda s te redden of wie we moeten kiezen wanneer er twee mensen in het water liggen, hebben we wel vaak te maken met dit soort kleine en grote keuzes in het leven. Maar hoe bepaal je dan wat de juiste keuze is, of welke handeling goed is? Een theorie over normativiteit dient ons te vertellen wat we moeten doen en waarom we dat moeten doen. In de hedendaagse filosofie kunnen we verschillende positie s onderscheiden die het concept van normativiteit binnen een moraaltheoretisch kader proberen te begrijpen. Naast het utilisme, waar men, grofgezegd, door middel van een calculus probeert te berekenen welke handeling het meeste welzijn tot gevolg heeft, zijn de belangrijkste stromingen het Kantianisme en het Humeanisme. Deze laatste twee stromingen lijken in een belangrijk opzicht elkaars tegenpool: Waar de Kantiaan claimt dat wij weliswaar sensibel zijn, maar dienen te handelen op basis van rationaliteit, en onszelf daarmee de wet voor te schrijven, daar zegt de Humeaan dat rationaliteit alleen niet kan aanzetten tot handelen; het zijn onze sentimenten die aan ons handelen ten grondslag liggen. De doelstelling van dit paper is het onderzoeken of een theorie gebaseerd op rationaliteit in staat is normativiteit op een juiste manier te begrijpen. De tegenstrijdigheid op dit punt tussen het Kantianisme en het Humeanisme neem ik als uitgangspunt hiervoor. Voor het Kantianisme zal ik mij baseren op Korsgaard s variant daarvan en voor het Humeanisme baseer ik me op de variant van Frankfurt. Zodoende zal ik eerst hun theorieen schetsen om ze daarna met elkaar vergelijken. Uit de vergelijking zal ik dan concluderen dat een theorie gebaseerd op rationaliteit soms erg contra-intuïtieve consequenties heeft, terwijl van een
2 theorie zonder deze rationaliteit weinig normatieve kracht lijkt uit te gaan. Het gemis aan een principe als rationaliteit bij de Humeaanse theorie lijkt er op te wijzen dat er wel een principe moet zijn indien we de moraal een universele (morele) normativiteit willen meegeven. Echter lijkt rationaliteit als principe, zoals bij Korsgaard, niet te voldoen aan de vraag. We kunnen daarom de vraag stellen of een universele morele theorie over normativiteit uberhaupt mogelijk is, en als dat het geval is, op welk principe deze dan moet leunen? Rationaliteit als basis van de moraal / de Kantiaanse moraaltheorie van Korsgaard Over het algemeen is het Kantianisme gebaseerd op het idee dat particuliere morele redenen gebaseerd zijn op algemene morele principes, waarbij morele principes begrepen worden als bepaald door wat een autonoom rationeel persoon, in een deliberatieve situatie zou accepteren of als wet voor zichzelf zou opleggen. 1 Het argument van Korsgaard is erg complex en een samenvatting als deze doet eigenlijk te weinig recht aan de rijkdom en complexiteit die erin verborgen ligt. Toch zal ik proberen zo kort mogelijk de structuur van haar theorie weer te geven: Volgens Korsgaard ligt de herkomst van de moraal in ons reflectieve bewustzijn. We kunnen alleen handelen als we een vrije wil hebben, door rationele reflectie kunnen kiezen hoe we handelen. We kunnen echter niet zomaar doen wat in ons opkomt: De vrijheid impliceert dat we onszelf de wet moeten opleggen, autonoom zijn. Dit doen we op basis van de morele wet, die Korsgaard onderscheid van de Categorische Imperatief. De CI zegt ons alleen te handelen op basis van een maxime waarvan we kunnen willen dat deze geaccepteerd wordt als universele wet. Volgens Kant zijn we gebonden aan de CI omdat de wil een wet moet hebben. Maar omdat de wil vrij is, moet het zijn eigen wet kiezen 2. En dat is precies wat de CI doet: het dwingt ons een wet te kiezen. De morele wet daarentegen zegt ons alleen te handelen op basis van maximes waarover alle rationele wezens het eens zijn in een werkbaar cooperatief systeem 3. De morele wet moet dus gelden voor alle rationele wezens. Maar hoe zijn we gebonden aan
3 de morele wet? We moeten onszelf zien als inwoner van het Kingdom of Ends. En dat is iets waar we als rationele wezens niet omheen kunnen. De morele wet wordt ingevuld met behulp van onze praktische identiteit. Onze praktische identiteit is contingent: we onderschrijven bepaalde handelingen en wensen of wijzen die af door te bepalen in hoeverre ze in lijn liggen met de manier waarop we onszelf begrijpen, met onze praktische identiteit. De uitkomst van deze reflectie is normatief voor ons handelen, het verplicht ons op een bepaalde manier te handelen, omdat als we in strijd met onze praktische identiteit handelen, we die identiteit niet langer kunnen aanvaarden 4. Als we onze praktische identiteit waarderen, dan moeten we ook onze menselijkheid waarderen, omdat onze menselijkheid onze praktische identiteit mogelijk maakt. En die identiteit als mens, een reflectief dier dat praktische redenen nodig heeft voor zijn handelen en leven, is niet contingent. Nu komen we bij een controversieel punt in het argument: tot zover heb je alleen plichten tegenover jezelf. Maar hoe komen we tot plichten tegenover de ander? Als ik mijn praktische identiteit als normatief voor mijzelf beschouw, waarom zou ik de jouwe dan ook als normatief voor mij zien? Korsgaard ziet dit probleem ook, en geeft als oplossing een, van Wittgenstein geleend argument 5, dat redenen om te handelen publiek en niet privé zijn. Als ze immers privé zouden zijn, zouden ze niet mededeelzaam zijn. Omdat onze redenen dus publiek en dus ook mededeelzaam zijn, kunnen we ze delen met de ander, en dus delen we ook iets anders met ze: de menselijkheid. Daarom moeten we, indien we onze eigen menselijkheid waarderen, ook de menselijkheid in andere redelijke wezens (mensen) waarderen. Op deze manier hebben we niet alleen een plicht tegenover onszelf, maar ook tegenover de ander en kunnen we elkaar verantwoordelijk houden indien we er niet in slagen onze plichten te vervullen.
4 Moraal op basis van zorg / De Humeaanse moraaltheorie van Frankfurt Één van de belangrijkste punten van het Humeanisme is het feit dat men accepteert dat de ratio alleen niet tot handelen kan aanzetten, maar dat het handelen gebeurt op basis van onze sentimenten. Bij Frankfurt zijn deze sentimenten: waar we om geven, wat belangrijk voor ons is en waar we van houden. Frankfurt s positie in het debat is anti-realistisch: dingen hebben geen intrinsieke waarde waardoor ze een morele status kunnen claimen en evenmin kan er sprake zijn van een rationele verklaring van normativiteit. Normativiteit bestaat door en ontleent zijn kracht aan de liefde voor een ander of een ding. Als een geliefde in het water ligt, zullen we haar proberen te redden. Niet omdat we een rationele standaard gebruiken die ons dat gebied, maar omdat de liefde voor haar ons tot die handeling aanzet. Het ligt echter niet altijd in onze macht te kiezen waar we van houden. Door middel van fenomenologisch onderzoek kunnen we proberen te achterhalen wat we belangrijk vinden, en waar we van houden. Liefde is daardoor volitioneel van aard, en wordt uitgedrukt in de verlangens en intenties van een persoon, en door middel van de volitionele noodzakelijkheden 6 bepaalt het ook ons handelen (zie het voorbeeld van Martin Luther). Maar liefde is ook de grens van wat iemand kan willen, of wil willen. Dit alles kan dus van persoon tot persoon verschillen, echter is het belangrijk dat er ook (primitieve) overeenkomsten zijn tussen de mensen: We willen geen blessures of ziektes, en hebben graag, desnoods minimaal contact met andere mensen, we willen niet eindeloos verveeld zijn; we houden ervan om intact en gezond te zijn, om voldaan te zijn en in contact met anderen te zijn. Ons handelen wordt op deze manier bepaald door waar we van houden.
5 Vergelijking: De theorieen van Frankfurt en Korsgaard vertrekken vanuit ongeveer hetzelfde startpunt: door middel van een reflectie (Korsgaard) / fenomenologisch onderzoek (Frankfurt) kunnen we praktische identiteit construeren: We hebben persoonlijke projecten, houden van bepaalde dingen of mensen en om die projecten te realiseren dienen we op bepaalde handelingen te doen en andere na te laten. Het verschil zit hem in het gebruik van een rationeel principe, de morele wet, bij Korsgaard en het subjectieve zorgen om/houden van bij Frankfurt. Vanuit een Kantiaans oogpunt zou je kunnen zeggen dat het vrij logisch is dat de liefde ons redenen geeft om te handelen: Als ik van FC Utrecht houd, dan zal ik ervoor zorgen dat ik daar vaak op de tribune kan zitten. Dit is dus een adequate verklaring voor mijn handelen, maar het zegt nog niet zo veel. Frankfurt gaat daarom ook een stap verder en beweert dat uiteindelijk alle normativiteit op liefde gebaseerd is. Dit maakt van de moraal een subjectieve hobby, terwijl de moraal universeel wil zijn, en niet afhankelijk van wat iemand voelt voor een ander of een ding. Hieruit lijkt te volgen dat het Humeanisme van Frankfurt een goede descriptieve verklaring is voor het handelen, maar dat het de kracht mist om universeel geldend en normatief te worden. Het mist daarvoor een principe of een andere entiteit die voor iedereen kenbaar is. Vanuit het Humeaanse standpunt kunnen we ook kritiek leveren op het Kantianisme. Zo lijkt het dat door de anonimiteit van de rede, wij niet als persoon met bepaalde verlangens en verplichtingen worden behandeld, maar als een subject, waarbij onze persoonlijke omstandigheden niet ter zake doen. De Kantiaan kan hier tegenin brengen dat het daardoor rechtvaardiger is, maar vaak zien we dat persoonlijke omstandigheden er wel meer toe doen. Een belangrijker kritiekpunt zijn de soms contra-intuïtieve resultaten die het Kantiaanse systeem van Korsgaard. Een voorbeeld daarvan is het bekende voorbeeld van het liegen: Op basis van de morele wet mogen we niet liegen tegen de moordenaar die bij ons aanklopt en vraagt of zijn potentiele slachtoffer aanwezig is, die wij juist daarvoor binnen hebben gelaten. Doordat dit tegen onze intuïtie ingaat, ontstaat er twijfel over de juistheid van het principe, en kunnen we ons er eigenlijk niet meer door laten sturen.
6 Conclusie In dit paper heb ik op basis van een vergelijking tussen het Kantianisme en het Humeanisme geprobeerd aan te tonen dat een (morele) theorie over normativiteit niet gebaseerd kan worden op een rationeel principe zoals de CI of de morele wet, en dat een theorie zonder een dergelijk principe slechts descriptief (en subjectief) in plaats van prescriptief (en universeel) lijkt te zijn met betrekking tot ons handelen. De eerste leidt tot contra-intuïtieve conclusie s over hoe we in bepaalde situatie s moeten handelen, terwijl de tweede het niet voor elkaar krijgt om ook daadwerkelijke normatief te worden. Voor deze vergelijking heb ik gebruik gemaakt van de theorieën van Korsgaard en Frankfurt; het is misschien mogelijk dat bijvoorbeeld de (eveneens Kantiaanse) theorie van Gewirth wél succesvol gebruik maakt van rationaliteit als basis voor normativiteit, of dat het Williams wél lukt om een algemeen geldende, normatieve Humeaanse theorie te berde te brengen. Dit zou in een verder vergelijkend onderzoek uitgezocht moeten worden. Voorlopig kunnen we op basis van de theorieën van Korsgaard en Frankfurt concluderen dat een theorie op basis van rationaliteit niet bruikbaar is om te bepalen hoe we moeten handelen en dat een theorie zonder een voor iedereen geldende principe of wet de subjectiviteit niet weet te ontstijgen. De vraag is nu of het überhaupt mogelijk is een theorie over normativiteit te vormen die ons geen contra-intuïtieve handelingen laat uitvoeren, en tegelijkertijd ook universele geldigheid heeft? Daarvoor kunnen we kijken naar alternatieven, bijvoorbeeld het utilisme, maar ook andere Kantiaanse en Humeaanse theorieën, zoals die van Gewirth en Williams zouden we nog nader kunnen bekijken in dit licht.
7 Noten: 1 Thomas Hill, Jr.: Virtue, Rules, and Justice: Kantian Aspirations Korsgaard, The Sources of Normativity, 98 3 Korsgaard, The Sources of Normativity, 99 4 Korsgaard, The Sources of Normativity, Korsgaard, The Sources of Normativity, Frankfurt, Getting It Right, 33 Bronnen: Thomas E. Hill, Jr.: Virtue, Rules, and Justice: Kantian Aspirations. Oxford: Oxford University Press, 2012 Frankfurt, Harry, Taking Ourselves Seriously & Getting It Right. Stanford University Press, Korsgaard, Christine M., The Sources of Normativity. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
VWO 4 FILOSOFIE Wat is ethiek en het utilisme
VWO 4 FILOSOFIE Wat is ethiek en het utilisme Wat is ethiek? Ethiek legt het verschil uit tussen goed en fout Ook kijkt men in de ethiek naar hoe mensen besluiten nemen Ethiek is descriptief Het gaat over
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie II
Opgave 2 Leven vanuit vrije wil 7 maximumscore 3 een weergave van een overeenkomst tussen de Avatar-training en Sartre wat betreft de opvatting over vrijheid als zelfverwerkelijking: beiden lijken uit
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2011 - I
Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie
Nadere informatiefilosofie havo 2018-II
Opgave 2 Gevoelswerk 9 maximumscore 2 een uitleg dat Tessa s twijfel toont dat ze zich kritisch tot zichzelf kan verhouden, waarin volgens Korsgaard de waarde van authenticiteit ligt 1 een weergave van
Nadere informatieOpgave 2 Doen wat je denkt
Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatieAristoteles: Oh ja? Maar ik heb ook wel eens gehoord van utilitarisme, wat is dat dan?
Praktische-opdracht door een scholier 2095 woorden 29 mei 2013 3,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Symposium Nienke Raaijmakers H4A Vrijdagmiddag vijf uur. Ik ben net thuis van school, en
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Wij denken over ethiek
Samenvatting Filosofie Wij denken over ethiek Samenvatting door een scholier 1785 woorden 20 december 2011 5,7 19 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Wij denken over ethiek Filosofie Samenvatting Ethiek
Nadere informatieFilosofie en actualiteit. Tweede bijeenkomst
Filosofie en actualiteit Tweede bijeenkomst Journalistieke vragen Over wat voor soort gebeurtenis hebben we het? Wat is de oorzaak? Wat gebeurt er verder? Hoe moeten we deze gebeurtenis beoordelen? Filosofische
Nadere informatieHet Basisboek Filosofie H2 Goed en Kwaad / Ethiek / Moraalfilosofie
Samenvatting door een scholier 1830 woorden 6 juli 2011 6,9 4 keer beoordeeld Vak Filosofie Het Basisboek Filosofie H2 Goed en Kwaad / Ethiek / Moraalfilosofie Moraal = een kwestie van vooroordelen? of
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo I
Opgave 3 Ramadan in de post-seculiere samenleving 12 maximumscore 4 verlichtingsfundamentalisme: laïciteit: verbannen van religie uit openbaar onderwijs en politiek 1 verlichtingsvijandig multiculturalisme:
Nadere informatieMens en dier: verschillende tellers onder dezelfde noemer? Bachelor scriptie
Mens en dier: verschillende tellers onder dezelfde noemer? Bachelor scriptie Naam: Roel Smeets Studentnummer: 3717364 Studie: Wijsbegeerte Faculteit: Geesteswetenschappen Departement: Ethiek Begeleider:
Nadere informatieFilosofie. Op het VWO. Filosofie juist op Lyceum Oudehoven!
Filosofie Op het VWO Wat is Filosofie? Wetenschappen beantwoorden vragen: Over een eigen onderwerp (object van studie) Op een eigen manier (methode van bestuderen) Filosofie beantwoordt vragen die niet
Nadere informatieStudent Jolien van der Lee Studentnummer Specialisatie content design Vak Seminar Blok D Docent Madris Duric Inleverdatum
Student Jolien van der Lee Studentnummer 1601659 Specialisatie content design Vak Seminar Blok D Docent Madris Duric Inleverdatum 27-05-2015 Beantwoording van de volgende vraag Wat is de ethische verantwoordelijkheid
Nadere informatieHet normatieve, het subjectieve en het objectieve.
Wat is een ethisch dilemma? Het normatieve, het subjectieve en het objectieve. Wat is een ethisch dilemma? Dilemma s s, issue s s en problemen. Casus. Di Drie bedreigingen bd i van het moreel bewustzijn.
Nadere informatieVan Rechtswege(n) Politìeke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen & DIEDERIK VANDENDRIESSCHE ACADEMIA PRESS
Van Rechtswege(n) Politìeke en rechtsfilosofische stromingen door de eeuwen heen KOENRAES & DIEDERIK VANDENDRIESSCHE ACADEMIA PRESS Inhoudstafel Woord vooraf. Deell HlSTORISCH OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Wijsgerige ethiek
Samenvatting Filosofie Wijsgerige ethiek Samenvatting door een scholier 1751 woorden 21 mei 2003 7,2 53 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie ViaDELTA Filosofie: Wijsgerige ethiek Paragraaf 1: Het morele
Nadere informatieHoofdstuk 3. Geloof, waarden, ervaringen
Hoofdstuk 3 Geloof, waarden, ervaringen Kennis en geloof Kennis is descriptief Heeft betrekking op feiten Is te rechtvaardigen Geloof is normatief Heeft betrekking op voorschriften Is subjectief Geldt
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatieHet haalt je volledig weg bij je intuïtie: de enige plek waaruit je gaat weten wat de juiste relatie is voor JOU.
Vandaag ga je beginnen met een negativiteitsdetox, voor de rest van de tijd dat je met deze modules bezig bent. Door social media en tijdschriften en de gewone media krijg je mega veel beelden van hoe
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen
Nadere informatieWetenschapsethiek. Prof. dr. Marcus Düwell Departement Wijsbegeerte/Ethiek Instituut Studium Generale-reeks: Weten en Geweten 7 februari 2007
Wetenschapsethiek Prof. dr. Marcus Düwell Departement Wijsbegeerte/Ethiek Instituut Studium Generale-reeks: Weten en Geweten 7 februari 2007 1 Overzicht 1. Enkele discussies in de 20 e eeuw 2. Wat is ethiek?
Nadere informatieDag van de integriteit
Dag van de integriteit Ken jezelf! Van niets te veel De twee opschriften op de tempel bij het Orakel van Delphi (500 jr v. Chr), waar mensen heen gingen voor advies bij keuzes in hun leven. Lezing voor
Nadere informatiefilosofie havo 2018-II
Opgave 3 Verslavingen 17 maximumscore 1 Een goed antwoord bevat een uitleg dat het voorbeeld van de Anonieme Alcoholisten om het zelfbeeld te veranderen, past bij de interpretatietheorie: vaak herhalen
Nadere informatieLeren Filosoferen. Zesde avond
Leren Filosoferen Zesde avond Het gedachte-experiment Bekende gedachte-experimenten: De grot van Plato De veil of ignorance van John Rawls Achilles en de schildpad van Zeno Jan Bransen: Betono Denkende
Nadere informatieWijziging pagina 5: het centraal examen duurt 180 minuten FILOSOFIE HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2018 V
Wijziging pagina 5: het centraal examen duurt 180 minuten FILOSOFIE HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2018 V17.09.1 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens
Nadere informatieMorele plicht, morele verantwoordelijkheid en Frankfurt-tegenvoorbeelden
Morele plicht, morele verantwoordelijkheid en Frankfurt-tegenvoorbeelden Giesje Wouters Inleiding Hoe is het mogelijk dat onze onvrije wil wel een belemmering vormt voor morele verantwoordelijkheid, maar
Nadere informatiePROCESDOEL 2 MOREEL DENKEN TEGEN ONVERSCHILLIGHEID, VOOR BETROKKENHEID
PROCESDOEL 2 MOREEL DENKEN TEGEN ONVERSCHILLIGHEID, VOOR BETROKKENHEID Bijzondere procesdoelen 2.1 Exploreren, verkennen en integreren van waarden 2.2 Ontdekken van morele problemen 2.3 Ontwikkelen van
Nadere informatieDe basis van morele principes
De basis van morele principes Darwall s redenering vanuit het tweede persoonsstandpunt versus Gewirth s redenering vanuit actorschap Opleiding: BA Wijsbegeerte Faculteit: Geesteswetenschappen Cursus: Bachelorscriptie
Nadere informatieFILOSOFIE TUSSEN DE PALMEN II EMMANUEL LEVINAS
FILOSOFIE TUSSEN DE PALMEN II EMMANUEL LEVINAS onderwijs trainingen gesprekken EMMANUEL LEVINAS filosofische en maatschappelijk-historische context Emmanuel Levinas - leven - werk leren luisteren naar
Nadere informatieNormatieve ethiek. Begripsbepaling
Normatieve ethiek Begripsbepaling Met normatieve ethiek wordt in de hedendaagse ethische discussie het specifieke gebied van de ethiek aangeduid dat zich bezighoudt met reflectie en kritiek op morele normen
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieEliminative Materialism and the Propositional Attitudes
Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes Paul Churchland Roderik Emmerink Rijksuniversiteit Groningen 21 december 2005 Inhoud 1 Introductie 2 Waarom FP een theorie is 3 Waarom FP wel eens
Nadere informatieBEÏNVLOEDINGSSTIJLEN. Tegenbewegende stijlen. Meebewegende stijlen. = duwen = trekken. evalueren aansporen en onder druk zetten
BEÏNVLOEDINGSSTIJLEN Er zijn verschillende beïnvloedingsstijlen te onderscheiden. De stijlen kunnen worden onderverdeeld in: TEGENBEWEGENDE STIJLEN MEEBEWEGENDE STIJLEN = duwen = trekken Tegenbewegende
Nadere informatieTIJD VOOR VOLWASSEN DEMOCRATEN
TIJD VOOR VOLWASSEN DEMOCRATEN Een autonome samenleving kiest haar eigen doelen Jeroen Flipse (3866351), november 2014 Universiteit Utrecht, Faculteit Geesteswetenschappen, Wijsbegeerte Begeleiding door:
Nadere informatieSessie 1 De eudaimonistische ethiek van Aristoteles
Sessie 1 De eudaimonistische ethiek van Aristoteles Wat vertelde Aristoteles lang geleden in Athene in zijn colleges aan het Lyceum over ethiek? Wat beschouwde hij als het doel van handelen? Wat verstond
Nadere informatieEssay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet
Essay Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van elkaar vaak uitsluitende ismen trachten
Nadere informatieGrenzen verleggen. Amsterdam, februari Beste Julian Baggini,
Grenzen verleggen Amsterdam, februari 2017 Beste Julian Baggini, Wij zijn ons verstand verloren en met die hartenkreet val je in jouw nieuwe boek meteen met de deur in huis. Was ons rede en rationaliteit
Nadere informatieEindexamen filosofie havo I
Beoordelingsmodel Opgave 1 De graaf van Monte-Cristo 1 maximumscore 3 een uitleg van welke primaire hartstocht haat kan worden afgeleid: de droefheid 1 de opvatting van Spinoza over haat: de wil tot verwijderen
Nadere informatieGeluk en Capabilities: een filosofische analyse. Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte
Geluk en Capabilities: een filosofische analyse Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte Geluk: welke bijdrage door filosofen? De academische filosofie is veel heterogener
Nadere informatieEthiek en welzijn. Helicon Opleidingen MBO Nijmegen
Ethiek en welzijn Helicon Opleidingen MBO Nijmegen Jos Hendriks, docent dierenhouderij Prof.Dr. Hub Zwart, ethicus Radboud Universiteit Prof.Dr. Johan de Tavernier, ethicus K.U. Leuven Mens dier relatie
Nadere informatieWERKEN ROND MACHT EN ONMACHT 1
WERKEN ROND MACHT EN ONMACHT 1 Doel Het doel is om met de cliënt(en) informatie te geven over macht, met hen te bekijken hoe zij macht ervaren, welke overlevingspatronen ze hiervoor hebben ontwikkeld en
Nadere informatiefilosofie vwo 2015-II
Opgave 2 Onbewuste discriminatie 6 maximumscore 4 Een beschrijving van de twee groepen waarin bij Descartes de gedachten van de ziel uiteenvallen: acties en passies van de ziel 1 een antwoord op de vraag
Nadere informatie6.7. Boekverslag door Z woorden 23 juni keer beoordeeld. Filosofie Het oog in de storm. Filosofie, Hoofdstuk 5: Ethiek, Samenvatting.
Boekverslag door Z. 3224 woorden 23 juni 2013 6.7 55 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Het oog in de storm Filosofie, Hoofdstuk 5: Ethiek, Samenvatting. Moreel dilemma - Van een echt dilemma is sprake
Nadere informatieWaarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn
Waarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn Dr. Franck L.B. Meijboom Ethiek Instituut & Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Utrecht Welzijn We zijn niet de eerste! Welzijn
Nadere informatieLEVINAS EN SPINOZA EEN (ONVERWACHTSE) ONTMOETING
LEVINAS EN SPINOZA EEN (ONVERWACHTSE) ONTMOETING Emmanuel Levinas Een kennismaking Bento de Spinoza Een geheugensteuntje Levinas en Spinoza Een ontmoeting Discussie EMMANUEL LEVINAS EMMANUEL LEVINAS LEVEN
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo 2001 - I
Eindexamen Filosofie vwo 00 - I 3 Antwoordmodel Opgave Het ontstaan van leven Een juist antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat inductie is; een goede uitleg van het inductieprobleem
Nadere informatieLevensbeschouwing hoofdstuk 2.
Levensbeschouwing hoofdstuk 2. Boek Menswaardigheid In deze module ging het om de vraag hoe je kunt bepalen waardoor/waarom bepaalde levenshoudingen niet deugen. We hebben ontdekt dat het begrip menswaardigheid
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Wegen naar wijsheid, hoofdstuk 4 en 5
Samenvatting Filosofie Wegen naar wijsheid, hoofdstuk 4 en 5 Samenvatting door een scholier 1742 woorden 4 juli 2010 4,3 21 keer beoordeeld Vak Filosofie Hoofdstuk 4 Denken over de mens Filosofische vragen
Nadere informatieVIER TYPEN VAN ETHISCHE THEORIE een encyclopedisch overzicht
VIER TYPEN VAN ETHISCHE THEORIE een encyclopedisch overzicht Paul van Tongeren In de vorige vier hoofdstukken zijn niet alle bestaande vormen van ethische theorie besproken, maar wel de meest belangrijke.
Nadere informatieOverzicht vandaag. Filosofie van de geest: WB3027 Joel Anderson ( , blok 2) Tussentoets. Eindtoets
Filosofie van de geest: WB3027 Joel Anderson (2008-09, blok 2) Hoorcollege #10 (6 jan 2009) Rationalititeit en emoties: Harry Frankfurt & Robert Solomon (over Solomon zijn de sheets wat mager) Overzicht
Nadere informatieDe Verlichting. Maar voor de helft geslaagd?
De Verlichting Maar voor de helft geslaagd? Moderne wetenschap Moderne filosofie Moderne cultuur De Verlichting methodische twijfel God garandeert rede scepticisme optimisme kritiek ongeduld ik denk rede
Nadere informatieDit artikel uit Netherlands Journal of Legal Philosophy is gepubliceerd door Boom juridisch en is bestemd voor anonieme bezoeker
Jurriaan de Haan, The Possibility of Moral Dilemmas (diss. Amsterdam UvA), Amsterdam 2000, 275 p.; Philippa Foot, Natural Goodness, Oxford: Clarendon Press 2001, 125 p. Zowel Foot als De Haan staat in
Nadere informatie2] morele identiteit & autonomie
2] morele identiteit & autonomie sinds een aantal jaren wordt identiteit in het publieke debat vooral opgevat als onze nationale identiteit enkele jaren daarvoor stond vooral het thema normen & waarden
Nadere informatieAANDACHT VOOR PEDAGOGIEK
AANDACHT VOOR PEDAGOGIEK Gert Biesta Brunel University London Universiteit voor Humanistiek NLA University College Noorwegen ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten Gefeliciteerd! Het is vooral in Nederland belangrijk
Nadere informatieCAT B / Cursusafhankelijke toets
Oefentoets CAT B1.2.4 0809 / Cursusafhankelijke toets Cursus B1.2 4 0708 het verhaal van de patiënt Cursuscoördinator dr. A.K. Oderwald 4 Opdrachten, gesloten boek, open vragen, MET antwoord aanwijzingen
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatieFilosofie VWO 4 periode 1 Dikgedrukt: betekent dat dit woord in de woordenlijst staat
Filosofie VWO 4 periode 1 Dikgedrukt: betekent dat dit woord in de woordenlijst staat Het begin van de natuurfilosofie Filosofen beginnen zich dingen af te vragen, waar je gewoonlijk niet zo over na zou
Nadere informatieArtificiële Intelligentie En De Menselijke Maatschappij
Artificiële Intelligentie En De Menselijke Maatschappij door : Carlo Tijmons CMGT1A docent: Maaike Harbers datum: 08-07-016 vak: Filosofie 01-3: Ons Brein en Bewustzijn Abstract De film Her is wat mij
Nadere informatieWIJSGERIGE ETHIEK F R ANK R EB EL (R ED. ) ISVW UITGEVERS
B A S I S B O E K WIJSGERIGE ETHIEK F R ANK R EB EL (R ED. ) ISVW UITGEVERS Inhoudsopgave Inleiding 6 1 Normatieve ethiek: Susan Wolf over de motivatie tot moreel handelen 10 2 Deugdethiek: het aristotelisme
Nadere informatieThinking War in the 21st Century. Introducing Non-State Actors in Just War Theory H.A. Noorda
Thinking War in the 21st Century. Introducing Non-State Actors in Just War Theory H.A. Noorda Thinking War in the 21 st Century Introducing Non-State Actors in Just War Theory Hadassa Noorda Samenvatting
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 11 Inleiding 17. Deel I Ethische reflectie 19
Voorwoord 11 Inleiding 17 Deel I Ethische reflectie 19 1 Wat is ethische reflectie en waarom is het belangrijk? 21 1.1 Eigen welzijn 22 1.2 Algemeen welzijn 25 1.2.1 Afhankelijkheid van andere mensen 25
Nadere informatieI nhoud. Voorwoord 5. Inleiding 11
I nhoud Voorwoord 5 Inleiding 11 1 Ruziën of discussiëren 13 1.1 Wie beweert, moet bewijzen 13 1.2 Het belemmeren van het geven van een mening 16 1.2.1 Het taboe verklaren van een standpunt 17 1.2.2 Het
Nadere informatie111 super waardevolle quotes
Stel jezelf eens een doel waar je zowel zenuwachtig als enorm enthousiast van wordt. Je mag er natuurlijk even over nadenken, maar deel wel hieronder welk doel jij jezelf hebt gesteld! Je leert het meeste
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2010 - II
Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien
Nadere informatieDeel I Ethische theorieën 25
Woord vooraf 13 Introductie 17 Deel I Ethische theorieën 25 I DE TELEOLOGISCHE TRADITIE: ARISTOTELES 27 Paul van Tongeren Introductie 27 1 Historische en systematische situering 27 1.1 De polis in het
Nadere informatieHet Beeld van Onszelf
Het Beeld van Onszelf Onze natuurlijke staat van zijn is bewust-zijn, een bewustzijn dat niet van iets is, maar een allesomvattende staat van zuiver ervaren. Binnen dit bewustzijn is onze geest evenwichtig,
Nadere informatieWat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatieOpgave 3 Roken en vrije wil
Opgave 3 Roken en vrije wil 13 maximumscore 4 een uitleg dat het substantiedualisme van Descartes in tekst 7 is te herkennen: denkende substantie versus uitgebreidheid Er zijn twee soorten verslavingen:
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 5 DEEL II HET GOEDE 60
INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I DE MENS 6 DEEL II HET GOEDE 60 DEEL III HET SAMENLEVEN 96 Filosofie... 7 Mensen... 9 Denken... 11 Redelijkheid... 13 Argumenten... 15 Wetenschap... 17 Monisme... 20 Identiteit...
Nadere informatieEen ander domein is de wetenschap. Wetenschap kan men als volgt omschrijven:
Pagina B 1 Samenvatting inleidende les ethiek 8/02/06 ETHIEK. Filosofie is denken, hard nadenken over vanalles en nog wat, en hoort eigenlijk bij ethiek. Ethiek zelf kan me ook een beetje vergelijken met
Nadere informatieHieronder staan 80 uitspraken. Kruis aan of je het er mee eens bent of juist niet. Sla geen uitspraken over.
Leerstijl test Vragenlijst leerstijl Hieronder staan 80 uitspraken. Kruis aan of je het er mee eens bent of juist niet. Sla geen uitspraken over. Eens 1. Ik heb uitgesproken ideeën over recht, onrecht,
Nadere informatieHet leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal
Het leven leren De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Waar gaat kaderdocument Het leven leren (2003) over? De levensbeschouwelijke ontwikkeling èn beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers
Nadere informatieOpdracht Levensbeschouwing Doodstraf
Opdracht Levensbeschouwing Doodstraf Opdracht door een scholier 1930 woorden 14 maart 2003 6,2 18 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 0. Geef een korte argumentatie waarom jij tegen of voor de doodstraf
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Waanzin 6 maximumscore 2 een weergave van de overeenkomst tussen Descartes benadering van emoties en de beschreven opvatting over melancholie in de Oudheid: een fysiologische benadering 1 een
Nadere informatieToekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal
Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal Congres Toezicht in Toekomst 29 mei 015 Harry Kunneman Universiteit voor Humanistiek Inleiding Startpunt: zorgen over de economie van het dikke-ik
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo II
Opgave 2 Over wetenschap en religie: zij die uit de hemel kwamen 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom wetenschappelijke kennis niet als probleemloze bron van vooruitgang kan worden beschouwd: wetenschap
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/53232 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hill, J.M. Title: On the road to adulthood. Delinquency and desistance in Dutch
Nadere informatieRubrics vaardigheden
Rubrics vaardigheden Rubrics vaardigheden In het leerlab 2020 hebben 7 vernieuwingsscholen vier rubrics ontwikkeld om de persoonlijke groei van leerlingen in kaart te brengen. Deze rubrics zijn vaardigheden
Nadere informatieCorrectievoorschrift. Voorbeeld van een goed antwoord: Nagel volgt Kant door op te merken dat het vreemd en onwenselijk is
Toets Vrije Wil en 2 Correctievoorschrift Correctievoorschrift Maximumscore 3 Een correcte uitleg van Kants analyse van morele verantwoordelijkheid Een correcte uitleg van waarom we het bestaan van de
Nadere informatieHele fijne feestdagen en een gezond en vrolijk 2017! Raymond Gruijs. BM Groep ARBO West Baanzinnig
De tijd vliegt voorbij en voor je weet zijn we al weer een jaar verder. Ik zeg wel eens: mensen overschatten wat je in een jaar kunt doen, maar onderschatten wat je in 3 jaar kan realiseren. Laten we naar
Nadere informatieRubrics vaardigheden
Rubrics vaardigheden Rubrics vaardigheden In het leerlab 2020 hebben 7 vernieuwingsscholen vier rubrics ontwikkeld om de persoonlijke groei van leerlingen in kaart te brengen. Deze rubrics zijn vaardigheden
Nadere informatieDE PROFESSIONALITEIT VAN MAATSCHAPPELIJK WERK
DE PROFESSIONALITEIT VAN MAATSCHAPPELIJK WERK Over de morele identiteit van het beroep en het belang van morele oordeelsvorming Jaarcongres NVMW (10-11-2011) Ed de Jonge INTRODUCTIE: thematiek en spreker
Nadere informatieTom Regans pleidooi voor dierenrechten als basis voor ethisch veganisme door Titus Rivas Zoals veel lezers van Vega! al zullen weten, bestaat er
Tom Regans pleidooi voor dierenrechten als basis voor ethisch veganisme door Titus Rivas Zoals veel lezers van Vega! al zullen weten, bestaat er sinds enkele maanden een leesclubje van veganisten met belangstelling
Nadere informatie1. Waarom wetenschapsleer... 2
INHOUDSOPGAVE 1. Waarom wetenschapsleer... 2 1.1. Introductie... 2 1.2. De vijf eigenschappen van wetenschappelijk kennis... 2 1.3. Misopvattingen met betrekking tot managementwetenschappen... 2 1.4. Het
Nadere informatieDISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z.
DISCUSSIE OVER BEWUSTZIJN BIJ DIEREN EN DE NOODZAAK VAN HET ANALOGIE-POSTULAAT door Titus Rivas In de discussie rond bewustzijn (d.w.z. subjectieve beleving) bij dieren wordt soms geopperd dat het analogie-principe
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Emoties
Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting door een scholier 1030 woorden 28 mei 2013 3,2 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Filosofie samenvatting Emoties (theorie en primaire teksten) THEORIE
Nadere informatieHebben wij plichten jegens dieren?
Hebben wij plichten jegens dieren? Het doel-in-zich volgens Korsgaard en volgens Kant. Universiteit Utrecht Departement Wijsbegeerte Bachelor-scriptie Marlies Rijkers Studentnummer 3400271 Begeleidend
Nadere informatieRisicobeoordeling en perceptie
Risicobeoordeling en perceptie Zijn ze wel volledig te objectiveren 7 november 2018, Arnout Fischer Perceptie, objectiviteit, en rationaliteit Langdurig ideaal beeld van de menselijke beslisser als Homo
Nadere informatieSpinoza s Visie. Dag 3. Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur?
Spinoza s Visie Dag 3 Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur? Module 3 Herhaling Belangrijke lessen dag 1 en 2 Kennis is de bron van ons geluk. Kennis van het hoogst denkbare geeft het grootst mogelijke
Nadere informatie6.1. Samenvatting door E woorden 2 april keer beoordeeld. Filosofie. Filosofie: Wijsgerige ethiek. Paragraaf 1: Het morele goede
Samenvatting door E. 2749 woorden 2 april 2015 6.1 4 keer beoordeeld Vak Filosofie Filosofie: Wijsgerige ethiek Paragraaf 1: Het morele goede 1.1 Kwalitatief goed: cijfers, films, etc Moreel goed: daad
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2011 - I
Beoordelingsmodel Opgave 1 Het bestaan van God en het voortbestaan van religie 1 maximumscore 3 een uitleg hoe het volgens Anselmus mogelijk is dat Pauw en Witteman het bestaan van God ontkennen: het zijn
Nadere informatieProgramma vandaag: Invullen vragenlijst Hoe werken we met wiskunde? Rooster en planning Introductievraag aan de slag
Invullen vragenlijst Hoe werken we met wiskunde? Rooster en planning Introductievraag aan de slag 1 Invullen vragenlijst maken plattegrond 10 min Invullen vragenlijst Hoe werken we met wiskunde? Rooster
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatieKapitaliseren van verborgen potentieel
Kapitaliseren van verborgen potentieel Een nieuw perspectief op accounting & control Dr. Kees Tillema Kies je nummer 1. Ik houd van.... Mensen! Contact maken, samenwerken, Luisteren naar bezwaren, Anderen
Nadere informatiefilosofie havo 2019-II
Opgave 2 Leefregels 10 maximumscore 3 een uitleg met tekst 6 dat het zelf volgens Dennett een narratief zwaartepunt is: de nummers op de tape zijn het abstracte centrum waaromheen Nora s zelf valt te begrijpen
Nadere informatieConsequentialisme (Gevolgenethiek)
22 oktober 2016 Ethiek Ethische theorieën Deontologie (Plichtethiek) Consequentialisme (Gevolgenethiek) Deugdethiek Casus bespreking Conclusies Filosofie van het juiste handelen. Systematische bezinning
Nadere informatieWel of geen kind? 12 redenen om aan de slag te gaan
Wel of geen kind? 12 redenen om aan de slag te gaan Wat leuk dat je mijn keuzeboek hebt gedownload! Ik zal me eerst even voorstellen. Ik ben Ida. Bijna zes jaar heb ik getwijfeld over het krijgen van kinderen.
Nadere informatieHume s Moraal Filosofie
Hume s Moraal Filosofie Wijsgerige Ethiek G.J.E. Rutten Hume s conceptie van de menselijke geest De menselijke geest is een bundel van percepties (voorstellingen) Iedere perceptie is een idee (mentaal
Nadere informatieGeluk & wijsheid. Zesde avond
Geluk & wijsheid Zesde avond Het man-vrouw probleem Geen twee mensen zijn gelijk Toch hebben we veel gemeenschappelijk Biologische overeenkomsten wijzen niet op psychologische overeenkomsten In hoeverre
Nadere informatie