Voorwoord 9. Inleiding 11

Transcriptie

1 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis Een omstreden begrip 1.1 Inleiding Het probleem van de definitie Kenmerken van de representatieve democratie Dilemma s Twee visies Principiële tegenstanders Slot Theorie en praktijk tot de Tweede Wereldoorlog 2.1 Inleiding De klassieke democratie Van Magna Charta naar Bill of Rights Achttiende eeuw: denkers en revoluties Negentiende eeuw: democratie en industriële maatschappij Twintigste eeuw: partijen, elites, crisis Slot Theorie en praktijk sinds Inleiding Schumpeters democratische elitisme 60

2 3.3 Jaren vijftig: pluralisme of machtselite? Jaren zestig en zeventig: een storm van kritiek Jaren tachtig en negentig: overwinning van de liberale democratie? Toch geen einde van de geschiedenis Slot Sociale voorwaarden voor democratie 4.1 Inleiding Sociaaleconomische ontwikkeling, (on)gelijkheid en markteconomie Klassenverhoudingen Politieke cultuur Andere factoren Instorten van democratieën Exporteren van democratie Slot 98 deel 2 landen en regio s 101 Inleiding Democratie in Nederland 5.1 Inleiding De Republiek: oligarchie en vrijheid Naar liberale democratie De verzuilde democratie Jaren zestig en zeventig: democratisering centraal Vanaf de jaren tachtig: tussen depolitisering en populisme Eigenaardigheden van de Nederlandse democratie Verklaringen voor ontstaan en voortbestaan Slot Andere westerse landen 6.1 Inleiding De geleidelijke weg naar democratie Via omwegen en dwaalwegen naar democratie Een nieuwe natie: de Verenigde Staten Slot Democratie in Oost-Europa 7.1 Inleiding De historische hypotheek 146

3 7.3 De omwenteling Uiteenlopende nieuwe praktijken Wisselende sociale voorwaarden Slot Democratie in de Derde Wereld 8.1 Inleiding De tegenstrijdige koloniale erfenis Democratie en economische ontwikkeling Informele en parallelle machten Latijns-Amerika: veel, maar vaak magere democratieën Azië: uiteenlopende ontwikkelingen Afrika: terugval na hoopvolle jaren Arabische wereld/midden-oosten: stagnatie en verrassende lente Balans Slot 208 deel 3 problemen en dilemma s 211 Inleiding Problemen en dilemma s rond besluitvorming 9.1 Inleiding Beslist de meerderheid? In de ban van de IJzeren Ring Kwaliteit en efficiency gewaarborgd? Slot Problemen en dilemma s rond participatie 10.1 Inleiding Burgerschap Wie participeren en hoeveel? Civil society Nieuwe vormen van participatie Veel participatie gewenst of gevaarlijk? Slot Problemen en dilemma s rond representatie 11.1 Inleiding Vormen van representatie Een kloof tussen burgers en politiek? 260

4 11.4 Populisme en representatie Referendum Slot Wordt de democratie bedreigd? 12.1 Inleiding Grotere ongelijkheid Kiezers op drift? Uitholling van de nationale staat? Media en informatietechnologie Antidemocratische partijen Terrorisme Populisme Slot 305 Epiloog 307 Literatuurlijst 309 Personenregister 318 Zakenregister 322 Over de auteur 331

5 inleiding Democratie is permanent in beweging en roept altijd discussie op. Nieuwe verschijnselen worden met enthousiasme, scepsis of afkeer begroet. Biedt globalisering nieuwe kansen voor democratie of luidt zij misschien wel het einde ervan in? Maakt ICT uitbreiding en verdieping van democratie mogelijk of biedt zij eerder nieuwe mogelijkheden voor controle en onderdrukking door autoritaire regeringen? Vormen recent opgekomen populistische partijen een bedreiging voor democratie of juist een verrijking? Ook oudere vragen blijven actueel: schuilt in democratie het gevaar van een tirannie van de meerderheid of dienen democratische vormen vooral als versluiering van de macht van een kleine minderheid? Overal wordt met zulke vragen geworsteld, waarbij het democratische ideaal vaak botst op de weerbarstige werkelijkheid. Dit boek is een breed overzichtswerk over democratie. Daarbij wordt democratie niet als geïsoleerd verschijnsel opgevat, maar bekeken in de historische en maatschappelijke context. Hoewel veel aandacht wordt besteed aan het functioneren van gevestigde (westerse) democratieën, loopt het onderscheid tussen democratie en dictatuur als een rode draad door het boek: hoe worden dictaturen democratieën en hoe kan worden voorkomen dat democratieën terugvallen in autoritaire verhoudingen? Kortom: hoe kunnen mensen zoveel mogelijk in vrijheid eigen keuzes maken en indirect hun samenleving besturen? Er zijn meer van zulke rode draden, zoals het onderscheid in twee verschillende democratievisies, de liberaal-individualistische en de sociaal-collectivistische, die in veel denkbeelden over democratie zijn te herkennen. Centraal staan ook sociale voorwaarden voor democratie: maatschappelijke omstandigheden die de kans groter maken dat landen democratisch worden en blijven. Democratie kent een aantal ingebouwde dilemma s. Ook die komen telkens terug in het boek. Bij omstreden kwesties worden vaak verschillende standpunten naast elkaar gezet, zodat de lezer zich een eigen oordeel kan vormen. Om te laten zien dat de soms wat abstracte visies in de dagelijkse politieke praktijk doorklinken, laat ik naast klassieke denkers en wetenschappers veel politici en Inleiding 11

6 journalisten aan het woord. Regelmatig zullen ook mijn persoonlijke opvattingen in de tekst doorklinken. Ondanks de brede historische, geografische en thematische aanpak, blijven veel onderwerpen onbesproken. Zo gaat het met slechts enkele uitstapjes naar het internationale en het lokale niveau vooral over democratie in de nationale staat. Ook ontbreken filosofische beschouwingen over democratie en specifieke juridische discussies. Dit boek is nadrukkelijk geen staatsinrichting; de belangrijkste punten daarvan worden bekend verondersteld. Een andere beperking is dat het voornamelijk gaat over politieke democratie. In hoeverre democratie wenselijk en mogelijk is op andere terreinen, zoals op het werk, wordt alleen zijdelings aangestipt. Er is regelmatig aandacht voor vrijheid van meningsuiting, maar er wordt niet ingegaan op de in Nederland opgelaaide discussie over de grenzen van die vrijheid. Ook voorstellen om door het veranderen van allerlei regels het functioneren van de democratie te verbeteren, komen behalve het referendum niet aan de orde. De behandelde voorwaarden, visies en dilemma s en situaties in verschillende voorbeeldlanden bieden wel aanknopingspunten om na te denken over zulke voorstellen. Het boek bestaat uit drie delen: een algemeen theoretisch en historisch deel (hoofdstuk 1 t/m 4), een deel over landen en regio s (hoofdstuk 5 t/m 8) en een deel over problemen en dilemma s (hoofdstuk 9 t/m 12). Het eerste, algemene deel begint met de kenmerken van democratie. Daarbij horen ook dilemma s. Dan volgt een kort overzicht van de belangrijkste stromingen die tegen zo n stelsel zijn (hoofdstuk 1). In hoofdstuk 2 en 3 wordt geschetst hoe het denken over democratie zich heeft ontwikkeld, geplaatst in de historische context. Daarbij komen de belangrijkste visies aan bod. Ideeën alleen leiden echter niet tot het ontstaan en voortbestaan van democratische systemen. De sociale voorwaarden die de kans groter maken dat zulke stelsels ontstaan en de procedures ook werken, vormen het onderwerp van hoofdstuk 4. Met deze hoofdstukken is een basis gelegd om in deel twee verschillende landen en regio s te bespreken: gevestigde democratieën in Nederland en andere westerse landen (hoofdstuk 5 en 6) en nieuwe democratieën in Oost-Europa en de Derde Wereld (hoofdstuk 7 en 8). Daarbij komen vooral de kenmerken en de sociale voorwaarden uit deel 1 aan bod. Veel problemen en dilemma s zijn dan reeds aangesneden. Die worden systematisch behandeld in het derde deel, toegespitst op Nederland. Ze zijn gegroepeerd rond besluitvorming, participatie, representatie en bedreigingen voor de democratie (hoofdstuk 9, 10, 11 en 12). 12 Democratie. Ideaal en weerbarstige werkelijkheid