Kerngegevens MKB 2011

Transcriptie

1 Kerngegevens MKB 2011 MKB & Onder nemer schap in zakformaat

2 2

3 Kerngegevens MKB 2011 MKB & Onder nemer schap in zakformaat MKB & Ondernemerschap in zakformaat 1

4 Colofon Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/ or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. Adresgegevens: EIM, Bredewater 26, Postbus 7001, 2701 AA Zoetermeer T , F , E info@eim.nl, W Vormgeving: Buro Eigen, te Delfgauw. Drukker: FWa Drukwerk Oplage: 300 exemplaren Zoetermeer,

5 Inhoudsopgave 1 MKB en ondernemerschap Structuur Ontwikkelingen Prognoses Prestaties Bedrijvendynamiek Werkgelegenheid Inkomens Financiering Sociale zekerheid Investeringen Innovatie Samenwerking Duurzaam ondernemen Internationalisering Potentieel en jong ondernemerschap 68 2 Ondernemerstypen Kenmerken ondernemers Starters Technostarters Zzp ers Innovatieve ondernemers (Snelle) groeiers Sociale ondernemers Stoppers 98 3 Relevante links 103 Bijlage Begrippenlijst 110 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 3

6 1 MKB en ondernemerschap 4

7 Het midden- en kleinbedrijf (MKB) In Nederland wordt ten opzichte van Europa een afwijkende definitie van het midden- en kleinbedrijf (MKB) gehanteerd. Hier wordt uitgegaan van bedrijven tot 100 werknemers. In Europees verband wordt gewerkt met de indeling van het MKB in micro (tot 10 werknemers), klein (10-50 werknemers), middelgroot ( werknemers) en groot (250 en meer werknemers). Beleidsmatig wordt in Nederland ook de grens van 250 voor het MKB regelmatig gebruikt. Statistieken sluiten in toenemende mate aan op de Europese definitie, zodat vergelijkingen met het buitenland beter mogelijk zijn. Dit vergt echter de nodige inspanningen en voor de meeste data in dit zakboek geldt nog steeds de grens van 100. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 5

8 1.1 Structuur Marktpositie MKB Tabel 1 - Het MKB in vergelijking met de totale marktsector*, 2010 MKB grootbedrijf totaal ondernemingen per (x 1.000) afzet (in mld. ) w.v. buitenland binnenland bruto toegevoegde waarde (fk) (mld. ) arbeidsvolume (x 1.000) aantal werkenden (x 1.000) w.v. zelfstandigen arbeidsproductiviteit (in ) winst na correctie beloning zelfstandigen (mln. ) investeringen (mld. ) * De marktsector bestaat uit het bedrijfsleven zonder overheid, maar ook zonder de delfstoffenwinning, verhuur en exploitatie van onroerend goed en de zorgsector. Bron: Prognose kerngegevens MKB Omvang Tabel 2 - Indicatoren van de omvang van het MKB, 2010 indicator aantal actieve ondernemingen werkgelegenheid (aantal personen) afzet 386 miljard bruto toegevoegde waarde 176 miljard Bron: Prognose kerngegevens MKB 6

9 Ondernemingen Figuur 1 - Aantal actieve ondernemingen in het MKB (x 1.000), per sector, per Bron: Prognose Kerngegevens MKB Werkgelegenheid Figuur 2 - Aantal werkenden in het MKB (x 1.000), per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 7

10 Afzet Figuur 3 - Afzet van het MKB (mld. euro) per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB Bruto toegevoegde waarde Figuur 4 - Bruto toegevoegde waarde van het MKB (mld. euro) per sector, 2010 Bron: Prognoses Kerngegevens MKB 8

11 Positie sectoren Tabel 3 - Aandeel van de sectoren in het totale MKB (in %), 2010 ondernemingen werkgelegenheid afzet bruto toegevoegde waarde industrie 6,3 11,6 21,3 14,4 bouw 14,8 9,8 12,4 11,3 groothandel 8,3 10,9 11,4 15,1 detailhandel 10,0 11,9 4,0 5,3 autosector 3,2 3,4 3,0 2,9 horeca 4,8 7,3 3,4 3,6 transport en communicatie 3,8 5,5 7,1 6,2 financiële en zakelijke diensten 28,3 25,9 23,4 28,8 persoonlijke dienstverlening 9,2 8,1 6,0 6,2 overige marktsectoren 11,4 6,5 7,9 6,2 TOTAAL 100,0 100,0 100,0 100,0 Bron: Prognose Kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 9

12 1.2 Ontwikkelingen Herstel MKB in 2011 na moeilijke jaren Het MKB zal in 2011 weer licht groeien met 1,75%. In 2010 is de afzet nauwelijks toegenomen (0,25%) en in 2009 was nog sprake van een daling van 6%. Ondanks dat het consumentenvertrouwen weer voorzichtig toeneemt, is de consument terughoudend, wat zich uit in een beperkte groei in de detailhandel (0,5%) en horeca (0,25%) in De internationaal georiënteerde sectoren zullen meer profiteren van de toegenomen bedrijvigheid. De groothandel, industrie en transport- en communicatiesector zullen naar verwachting de sterkste groei realiseren in De zakelijke dienstverlening in het MKB kan met 1,75% eveneens redelijk groeien, na de krimp van 0,5% in Figuur 1 - Ontwikkeling van het percentage ondernemers in de beroepsbevolking (excl. landbouwsector) in Nederland, Bron: COMPENDIA 2008, EIM 10

13 Figuur 5 - Ontwikkeling van het aantal ondernemingen, inclusief prognoses, * Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Tabel 4 - Ontwikkeling van het aantal werknemers, zelfstandigen en het totale arbeidsvolume (in arbeidsjaren), inclusief prognoses, Jaar werknemers zelfstandigen totaal MKB & Ondernemerschap in zakformaat 11

14 Jaar werknemers zelfstandigen totaal Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Figuur 6 - Ontwikkeling van de binnenlandse, buitenlandse en totale afzet in het MKB (x 1 miljoen, tegen lopende prijzen), inclusief prognoses, Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM

15 Figuur 7 - Ontwikkeling van de bruto toegevoegde waarde en winst voor belasting (x 1 miljoen, tegen lopend prijzen), inclusief prognoses, Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 Figuur 8 - Ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit in het MKB (x per arbeidsjaar, tegen lopende prijzen), inclusief prognoses, Bron: Reeksen kerncijfers MKB, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 13

16 1.3 Prognoses Herstel MKB pas weer verwacht in 2011 Ondanks het toegenomen optimisme in het MKB herstelt het MKB in 2010 nog nauwelijks van de gevolgen van de diepe val van de wereldhandel. Met een afzetgroei van 0,5% blijft het MKB flink achter bij de 3% groei van het grootbedrijf. In 2011 zal de groei van het MKB aantrekken naar 1,5%. Vooral de internationaal georiënteerde en business-to-businessbedrijven in het MKB zullen in 2011 verder kunnen groeien. De bouwsector zal dan niet verder krimpen. Ook voor de detailhandel en horeca komt aan de sterke krimp een einde Afzet Tabel 5 - Prognose van de afzet van het MKB (volumemutatie in %), industrie 3,75 4,75 2,25 bouw -9,50 3,25 2,00 groothandel 5,25 4,50 3,75 detailhandel -0,50 0,50 0,75 autosector 4,25 2,50 1,00 horeca -2,25 1,75 0,50 transport en communicatie 3,00 2,00 1,50 financiële en zakelijke diensten -0,50 2,25 1,75 persoonlijke diensten -0,50 0,25 0,50 overige marktsectoren 2,00 1,00 1,25 TOTAAL marktsector 0,25 3,00 1,75 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni

17 Werkgelegenheid Tabel 6 - Werkgelegenheid van het MKB in aantal personen (volumemutatie in %), industrie -5,00-1,50-0,75 bouw -1,75-1,50 0,75 groothandel 0,50 1,50 1,25 detailhandel -1,25 0,50 0,25 autosector -1,00 0,50 0,25 horeca -0,25 0,50 0,25 transport en communicatie -2,25 0,75 0,25 financiële en zakelijke diensten -2,50 2,75 3,25 persoonlijke diensten 0,25 0,25 0,50 overige marktsectoren -1,50-1,00-1,25 TOTAAL marktsector -1,75 0,50 1,00 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni 2010 Winst Tabel 7 - Winst (nominaal) van het MKB (mutatie in %), industrie 43,00 16,25 2,50 bouw -25,25 10,25 4,50 groothandel 7,00 5,75 3,25 detailhandel 1,75 0,50 0,75 autosector 19,50 4,25 1,00 horeca -3,00 10,25 3,75 transport en communicatie 27,75 9,00 4,50 financiële en zakelijke diensten 10,25 4,75 2,75 persoonlijke diensten 3,25 2,25 3,25 overige marktsectoren 80,75-16,50-14,00 TOTAAL marktsector 7,75 6,25 2,50 Bron: Prognose Kerngegevens MKB, juni 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 15

18 1.4 Prestaties Nog geen herstel financiële positie MKB in 2011 Het MKB is voornamelijk aangewezen op externe financiers om vervangingsinvesteringen (machines, computers, transportmiddelen) te financieren. Door de aangescherpte kredieteisen van banken zal het moeilijker worden om voor alle geplande investeringen financiering te bemachtigen. De winstontwikkeling biedt nog weinig perspectief om investeringen intern te financieren en om het eigen vermogen te laten groeien. In 2010 daalde het eigen vermogen van het MKB met 1%. De verwachting is dat het eigen vermogen verder afneemt met 0,75% in MKB merkt weinig van administratieve lastenverlichting Slechts 8% van de MKB ers heeft iets gemerkt van het beleid van het vorige kabinet om de administratieve lasten met een kwart terug te dringen. Bijna 78% van de MKB ers ergert zich aan de verplichte handelingen. De top 5 van ergernissen is als volgt: 1. belastingen 2. administratie in het algemeen 3. controles en toezicht 4. milieuwetgeving 5. regelgeving Arbo MKB in de lift In 2010 hebben meer ondernemingen in het MKB maatregelen genomen om hun bedrijf gezond door de crisis te loodsen dan in Dit lijkt langzaam maar zeker zijn vruchten af te werpen. De verwachtingen van het MKB voor heel 2010 en 2011 zijn over het algemeen positief, alhoewel er grote sectorale verschillen zijn. 16

19 In 2009 was het verhogen van de efficiency, een bedrijfsversterkende maatregel, het populairst. Deze populariteit wordt in 2010 gedeeld met het uitbreiden van het aantal markten: een proactieve maatregel. Het aanscherpen van het debiteurenbeleid, het terugschroeven van de reclameuitgaven en het uitbreiden van het producten- of dienstenpakket maken de top 5 compleet Arbeids productiviteit Figuur 9 - Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2010 (in euro s) Bron: Prognose kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 17

20 Winstgevendheid Tabel 8 - Kostenstructuur in % van de brutoproductie in 2010 naar grootteklasse brutoproductikosten bedrijfs- winst voor winst belasting MKB kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf TOTAAL marktsector * = gecorrigeerd voor loon zelfstandigen Bron: Prognose kerngegevens MKB Figuur 10 - Winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2010 (in % van de brutoproductie) Bron: Prognose kerngegevens MKB 18

21 1.5 Bedrijvendynamiek Oprichtingen Figuur Aantal bedrijven naar starters, dochters en opheffingen, Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Tabel 9 - Verdeling van het aantal starters naar sector in 2009 en mutatie in de periode (in %) sector aandeel in % mutatie industrie 4 +6 bouwnijverheid autosector en groothandel 6-10 detailhandel horeca 3-16 transport bank-/verzekeringswezen, bemiddeling onroerend goed, schoonmaaksector MKB & Ondernemerschap in zakformaat 19

22 sector aandeel in % mutatie (overige) zakelijke diensten overig commercieel, incl. verhuur roerend goed Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Opheffingen Figuur Aantal bedrijven naar opheffingen, Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek 20

23 Figuur Ontwikkeling aantal faillissementen als percentage opheffingen Bron: EIM, database bedrijvendynamiek en CBS Tabel 10 - Overlevingsfractie van cohorten (als percentage van de bedrijven per cohortjaar die per 31 december na resp. 0,5 jaar, 1,5 jaar etc. nog bestaan) 0,5 jaar 1,5 jaar 3,5 jaar 5,5 jaar 10,5 jaar 17,5 jaar cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort MKB & Ondernemerschap in zakformaat 21

24 0,5 jaar 1,5 jaar 3,5 jaar 5,5 jaar 10,5 jaar cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort cohort ,5 jaar Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Groei en krimp Figuur 11 - Procentuele verdeling van het aantal krimpende, gelijkblijvende en groeiende bedrijven naar grootteklasse in 2008 Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek 22

25 1.6 Werkgelegenheid Zorg om voldoende personeel In de periode tot 2020 zal de werkgelegenheid in Midden-Holland toenemen met bijna banen. De groei zit vooral in het cluster gezondheid & technologie en in mindere mate in de clusters financiële en adviesdiensten en ICT & media. Krimp zal zich vooral voordoen in het cluster metaal & maakindustrie. De werkloosheid stijgt naar verwachting tot Dit zal zich vooral voordoen in de lagere en middelbare beroepen, Ten aanzien van personeel op hoger en wetenschappelijk niveau ontstaan daarentegen forse tekorten. Die tekorten treffen met name de (para)medische en verzorgende beroepen, de technische en de pedagogische beroepen. Het niet optimaal functioneren van de arbeidsmarkt kan de economische groei in de weg staan en een situatie oproepen waarin werkgevers sterk met elkaar moeten concurreren bij het aantrekken van personeel. MKB investeert steeds meer in kennis Ondanks de recessie blijven MKB ers investeren in bedrijfsopleidingen. Driekwart van de MKB ers heeft het personeel de afgelopen drie jaar opleidingen of trainingen laten volgen. Bijna10% van deze MKB ers geeft aan het personeel extra opleidingen of trainingen te laten volgen juiste vanwege de recessie MKB & Ondernemerschap in zakformaat 23

26 Figuur 12 - Werkgelegenheidsontwikkeling (x 1.000) in het MKB en het grootbedrijf van groeiende en krimpende bedrijven voor de jaren Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek Tabel 11 - Werkgelegenheidsverandering (x 1.000) in 1998 en 2008 kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf totaal nieuwe bedrijven saldo groei en krimp bestaande bedrijven opheffing bedrijven saldo werkgelegenheidsverandering niveau werkgelegenheid per 31 december (x 1.000) Bron: EIM, dataset bedrijvendynamiek en CBS. 24

27 1.7 Inkomens Aantal zelfstandigen met laag inkomen blijft toenemen Het aantal huishoudens met zelfstandigen met een laag inkomen is toegenomen van in 2006 tot in Deze toename is opmerkelijk, gegeven de gunstige economische situatie in die periode. Het percentage zelfstandigen met een laag inkomen is gelijk gebleven en bedraagt 11%, terwijl het percentage huishoudens met een laag inkomen is gedaald van 9 naar 8%. Met name onder de gevestigde ondernemers is het aandeel zelfstandigen met lage inkomens toegenomen: van 8% in 2006 tot 10% in Onder starters is het aandeel lage inkomens juist sterk afgenomen: van 23% in 2006 tot 15% in Lichte groei koopkracht van ondernemers in 2011 Gesteund door het matige economische herstel stijgt de koopkracht van zelfstandige ondernemers met 0,75%, terwijl de koopkracht van directeuren grootaandeelhouders (dga s) met 0,25% toeneemt. Daarmee is de koopkrachtontwikkeling van ondernemers gunstiger dan de gemiddelde koopkrachtontwikkeling van huishoudens, die volgens het CPB -0,25% bedraagt. Het gemiddelde besteedbaar inkomen van zelfstandigen bedraagt in 2010 naar schatting euro, en voor dga s euro. In 2011 blijft de koopkracht van zelfstandigen nog gelijk, maar daalt de koopkracht van dgás met 2%. De daling komt voort uit een daling van de inkomsten uit vermogen MKB & Ondernemerschap in zakformaat 25

28 Zelfstandigen en gda s Tabel 12 - Verkort inkomenstraject van bruto naar besteedbaar inkomen van zelfstandigen in het MKB, bestanddeel 2010 mutatie 2011 mutatie 2012 in % in % winst voor , , investerings- en vermogensaftrek bruto-inkomen uit , , arbeid inkomsten uit , , bezittingen min betaalde rente uitkering inkomensverzekeringen , , uitkering sociale voorzieningen 630 0, , overige inkomsten 220 4, , bruto-inkomen , , premies werknemersverzekeringen , , overige betaalde , , premies inkomsten- en , , loonbelasting premies volks , , verzekeringen premies ziektekostenverzekeringen , , zorgtoeslag , , levensloopregeling 30 0, ,00 30 overige posten 130 7, , besteedbaar inkomen , , Bron: Inkomens van ondernemers 26

29 Tabel 13 - Verkort inkomenstraject van bruto- naar besteedbaar inkomen van dga s in het MKB, bestanddeel 2010 mutatie 2011 mutatie 2012 in % in % winst voor , , investerings- en vermogensaftrek bruto-inkomen uit , , arbeid inkomsten uit , , bezittingen min betaalde rente uitkering inkomensverzekeringen , , uitkering sociale voorzieningen 710 0, , overige inkomsten 30 0, ,00 30 bruto-inkomen , , premies werknemersverzekeringen , , overige betaalde 900 2, , premies inkomsten- en , , loonbelasting premies volks , verzekeringen premies ziektekostenverzekeringen , , zorgtoeslag 20 0, ,00 30 levensloopregeling 660 3, , overige posten 590 1, , besteedbaar inkomen , , Bron: Inkomens van ondernemers MKB & Ondernemerschap in zakformaat 27

30 Figuur 13 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s, in indexcijfers, (1990=100, in euro s 2007) * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM Figuur 14 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s naar leeftijd, geslacht en herkomst,

31 * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie NB: het aantal waarnemingen van dga s jonger dan 25 is dusdanig laag dat geen betrouwbaar cijfer gegeven kan worden van het gemiddelde besteedbare inkomen Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM Tabel 14 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* naar leeftijd en herkomst, (in euro s 2007) demografische groep mutatie gemiddelde jaarlijkse mutatie leeftijd 24 of jonger ,3% 1,3% ,4% 2,9% ,6% 3,0% ,3% 2,5% 55 of ouder ,7% 3,6% herkomst autochtoon ,2% 3,3% westerse allochtoon ,8% 2,5% niet-westerse allochtoon ,1% 2,2% * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 29

32 Starters en gevestigde zelfstandigen Figuur 15 - Gemiddeld besteedbaar inkomen starters en gevestigde zelfstandigen, in indexcijfers, (1990=100, in euro s 2007) * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen star-tersaftrek Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM 30

33 Figuur 16 - Besteedbaar inkomen starters* en gevestigde zelfstandigen**, naar een aantal demografische kenmerken, 2007 * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen startersaftrek Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 31

34 Inkomens sectoraal bekeken Figuur 17 - Winst zelfstandigen en fiscaal loon dga s (x euro) naar sector, 2007 Bron: CBS Statline, bewerking EIM. Figuur 18 - Gemiddelde jaarlijkse procentuele groei winst zelfstandigen en fiscaal loon dga s naar sector, (in euro s 2007) Bron: CBS Statline, bewerking EIM. 32

35 Inkomens regionaal bekeken Figuur 19 - Besteedbaar inkomen zelfstandigen* en dga s, naar provincie, 2007 * Zelfstandigen volgens zelfstandigenaftrekdefinitie. Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 33

36 Figuur 20 - Besteedbaar inkomen starters* en gevestigde zelfstandigen**, naar provincie, 2007 * Starters zijn belastingplichtigen met startersaftrek. ** Gevestigde zelfstandigen zijn belastingplichtigen met zelfstandigenaftrek, maar geen startersaftrek. Bron: Inkomenspanelonderzoek CBS, bewerking EIM 34

37 1.8 Financiering Kleine bedrijven minder kans op financiering 68% van de grote bedrijven die naar financiering zoeken, krijgt deze ook geheel. Voor MKB-bedrijven ligt dat percentage flink lager. Van hen krijgt 33% de gevraagde financiering. Zowel grote als kleine bedrijven schakelen vaker hun financiele adviseur in bij het onderbouwen van de financieringsplannen. Dit percentage is voor beide groepen bedrijven met ruim 10% gestegen. Het is hoopgevend dat ondernemers aangeven te verwachten dat de acceptatiegraad van hu kredieten zal stijgen MKB meer op zoek naar financiering met minder kans op succes Eén op de vier MKB-bedrijven is in 2009 op zoek geweest naar aanvullende financiering en 45% heeft dit met succes gedaan. Een jaar eerder bedroeg het succespercentage nog 72%, maar zocht slechts één op de vijf bedrijven financiering. Van de gevestigde MKB-bedrijven vindt 87% de benodigde middelen via bancair krediet. Hiervoor is het eigen vermogen een hefboom en dat staat onder druk: 34% van de bedrijven had namelijk in 2009 last van een krimpend eigen vermogen MKB & Ondernemerschap in zakformaat 35

38 Tabel 15 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende sector), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 Sector december april 2010 juli Industrie 43% 16% 17% Bouwnijverheid 16% 10% 16% Handel en reparatie 26% 17% 10% Horeca 35% 24% 11% Vervoer, opslag en communicatie 29% 26% 19% Financiële instellingen 29% 27% 16% Zakelijke dienstverlening 35% 11% 14% Overige dienstverlening 30% 3% 7% TOTAAL MKB 29% 14% 13% Bron: EIM, 2009 en 2010 Tabel 16 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende grootteklasse), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 Grootteklasse december april 2010 juli werknemers 28% 7% 6% 1 t/m 9 werknemers 30% 22% 15% 10 t/m 49 werknemers 29% 25% 24% 50 of meer werknemers 32% 27% 26% TOTAAL MKB 29% 14% 13% Bron: EIM, 2009 en

39 Figuur 21 - Gewenst financieringsbedrag (% van MKB-bedrijven die financiering zochten) Bron: EIM, 2010 Tabel 17 - Verkrijgen van het gewenste financieringsbedrag (% van MKB-bedrijven die financiering zochten) MKB bedrijven december 2009 april 2010 juli 2010 december 2010 gekregen voor het gewenste bedrag 46% 46% 33% 48% gekregen, maar minder dan het gewenste 16% 6% 6% 4% bedrag niet gekregen 31% 38% 39% 28% aanvraag loopt nog 7% 10% 22% 20% TOTAAL 100% 100% 100% 100% Bron: EIM, 2009 en 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 37

40 1.9 Sociale zekerheid Vijftien procent van ondernemers is onverzekerd en spaart niet Ongeveer een derde van de ondernemers heeft geen enkele verzekering afgesloten voor een inkomstenterugval als gevolg van bijvoorbeeld zwangerschap, ziekte, arbeidsongeschiktheid en pensionering. Ruim de helft spaart voor deze inkomensgevolgen. Ruim een derde heeft een verzekering én spaart. Verder heeft 15% van de ondernemers geen verzekering en spaart ook niet. De crisis heeft in 2009 ervoor gezorgd dat een klein deel van de ondernemers is gaan besparen op een inkomensrisicoverzekering door de dekking in te perken of de verzekering stop te zetten. Eén op de vijf ondernemers is minder gaan sparen en juist helemaal gestopt met sparen vanwege de crisis Figuur 22 - Aantal MKB-ondernemers met /zonder een verzekering tegen zwangerschap/bevalling, ziekte, arbeidsongeschiktheid en pensioen (in procenten) Bron: MKB-beleidspanel,

41 Figuur 23 - Aantal ondernemers dat wel/niet spaart en wel/geen verzekering heeft (in procenten) Bron: MKB-beleidspanel 2009 Figuur 24 - Aantal ondernemers dat minder is gaan sparen vanwege de economische crisis Bron: MKB-Beleidspanel, 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 39

42 1.10 Investeringen Vraag naar informele investeringen creëert eigen aanbod Op microniveau blijkt dat individuen met ondernemerschapskenmerken (ervaring met het starten of runnen van een eigen bedrijf of competentie om een bedrijf te starten) vaker zelf ook informeel investeerder zijn. Het vergroot de kans om een hoog rendement te kunnen behalen en dat maakt het aantrekkelijker om daadwerkelijk te investeren Inzicht in wagenpark van MKB-bedrijven EIM heeft met MKB Nederland en NEA het wagenpark van MKB-bedrijven over 2008 in kaart gebracht. In totaal waren er in personenauto s, bestelauto s en vrachtauto s in het bezit van MKB-bedrijven. Uitgaande van het totale Nederlandse wagenpark is daarmee ongeveer 10% van de personenwagens, 50% van de bestelwagens en 80% van de vrachtwagens van het MKB. De meeste voertuigen bevinden zich in de groothandel, transport en dienstverlening en de zakelijke verhuur (waaronder ook lease)

43 Tabel 18 - Totale investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2007 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw delfstoffenwinning voedings- en genotmiddelenindustrie metaalindustrie chemische, rubber-, kunststofindustrie overige industrie nutsbedrijven bouw autosector groothandel detailhandel horeca transportsector communicatie financiële dienstverlening verhuur en exploitatie van onroerend goed zakelijke dienstverlening overige dienstverlening zorg TOTAAL bedrijfsleven overheid TOTAAL Bron: Investeringen MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 41

44 Tabel 19 - Totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2008 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw delfstoffenwinning voedings- en genotmiddelenindustrie metaalindustrie chemische, rubber-, kunststofindustrie overige industrie nutsbedrijven bouw autosector groothandel detailhandel horeca transportsector communicatie financiële dienstverlening verhuur en exploitatie van onroerend goed zakelijke dienstverlening overige dienstverlening zorg TOTAAL bedrijfsleven overheid TOTAAL Bron: Prognoses kerngegevens MKB 42

45 Tabel 20 - Totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2008 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw delfstoffenwinning voedings- en genotmiddelenindustrie metaalindustrie chemische, rubber-, kunststofindustrie overige industrie nutsbedrijven bouw autosector groothandel detailhandel horeca transportsector communicatie financiële dienstverlening verhuur en exploitatie van onroerend goed zakelijke dienstverlening overige dienstverlening zorg TOTAAL bedrijfsleven overheid TOTAAL Bron: Prognoses kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 43

46 Tabel 21 - Prognose totale investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2010 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw delfstoffenwinning voedings- en genotmiddelenindustrie metaalindustrie chemische, rubber-, kunststofindustrie overige industrie nutsbedrijven bouw autosector groothandel detailhandel horeca transportsector communicatie financiële dienstverlening verhuur en exploitatie van onroerend goed zakelijke dienstverlening overige dienstverlening zorg TOTAAL bedrijfsleven overheid TOTAAL Bron: Prognoses kerngegevens MKB 44

47 Tabel 22 - Prognose totaal investeringen in Nederland (x 1 miljoen) in 2011 Klein- Middenbedrijf Groot- Totaal bedrijf bedrijf landbouw delfstoffenwinning voedings- en genotmiddelenindustrie metaalindustrie chemische, rubber-, kunststofindustrie overige industrie nutsbedrijven bouw autosector groothandel detailhandel horeca transportsector communicatie financiële dienstverlening verhuur en exploitatie van onroerend goed zakelijke dienstverlening overige dienstverlening zorg TOTAAL bedrijfsleven overheid TOTAAL Bron: Prognoses kerngegevens MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 45

48 1.11 Innovatie Een kwart miljoen vernieuwingen op jaarbasis! Door zeker de helft van kleine en middelgrote ondernemingen in de detailhandel, de horeca en het ambacht worden jaarlijks vernieuwingen op kleine of grote schaal doorgevoerd. In het totaal gaat het dan om niet minder dan vernieuwingen. Hiervan zijn vernieuwingen direct gericht op de consumenten en de eindgebruikers van de producten en diensten die door de bedrijven in deze sectoren worden aangeboden. Eén op zes vernieuwingen is dermate ingrijpend dat zij kan worden aangemerkt als totaal nieuw voor de sector of branche waarin de bedrijven actief zijn. Het blijkt dat vernieuwende ondernemers over betere marktkennis beschikken dan hun niet-vernieuwende collega s. Zij maken meer gebruik van hun eigen ondernemersnetwerk, van internet, van hun brancheorganisaties en van andere kennisbronnen om de nodige kennis over de markt te verwerven. Ondernemers die niet vernieuwen blijken veel meer vast te willen houden aan bestaande zekerheden, terwijl vernieuwende ondernemers juist op zoek gaan naar nieuwe mogelijkheden. Van alle vernieuwingen draagt volgens de vernieuwende ondernemers in deze sectoren ongeveer 70% direct bij aan de winstgevendheid van hun bedrijf

49 Tabel 23 - Innovatie in het MKB door het op de markt brengen van nieuwe producten en/of diensten in de afgelopen drie jaar, Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 15% 26% 16% voedings- en genotmiddelenindustrie 46% 78% 57% overige industrie 21% 40% 26% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 59% 85% 72% industrie metaalindustrie 26% 58% 37% bouw 10% 21% 13% autosector 11% 38% 15% groothandel 44% 66% 49% detailhandel 34% 35% 34% transportsector 17% 35% 22% communicatiesector 15% 29% 18% financiële dienstverlening 19% 49% 23% verhuur en exploitatie van onroerend 24% 47% 28% goed horeca 29% 30% 29% zakelijke dienstverlening 34% 58% 38% overige dienstverlening 29% 37% 30% TOTAAL 28% 46% 31% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 47

50 Figuur 25 - Ontwikkeling nieuwe producten en/of diensten voor de markt in de afgelopen drie jaar, Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB Tabel 24 - Innovatie in het MKB door nieuwe producten en/diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 5% 20% 7% voedings- en genotmiddelenindustrie 15% 27% 19% overige industrie 11% 19% 13% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 32% 55% 43% industrie metaalindustrie 12% 34% 20% bouw 5% 18% 8% autosector 5% 26% 8% groothandel 24% 40% 27% detailhandel 17% 19% 17% 48

51 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal transportsector 6% 12% 8% communicatiesector 12% 7% 11% financiële dienstverlening 4% 38% 8% verhuur en exploitatie van onroerend 9% 27% 11% goed horeca 8% 6% 8% zakelijke dienstverlening 18% 42% 22% overige dienstverlening 15% 17% 15% TOTAAL 13% 27% 15% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Figuur 26 - Ontwikkeling nieuwe producten en/of diensten nieuw voor de bedrijfstak in de afgelopen drie jaar, Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB MKB & Ondernemerschap in zakformaat 49

52 Tabel 25 - Innovatie in het MKB door verbeteringen in de interne bedrijfsprocessen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 38% 81% 42% voedings- en genotmiddelenindustrie 37% 72% 49% overige industrie 53% 78% 59% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 45% 85% 65% industrie metaalindustrie 46% 70% 55% bouw 27% 59% 34% autosector 34% 71% 40% groothandel 42% 72% 48% detailhandel 39% 41% 39% transportsector 37% 62% 44% communicatiesector 8% 71% 18% financiële dienstverlening 44% 66% 46% verhuur en exploitatie van onroerend 49% 71% 52% goed horeca 45% 58% 46% zakelijke dienstverlening 51% 68% 54% overige dienstverlening 41% 59% 43% TOTAAL 41% 65% 45% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB

53 Figuur 27 - Ontwikkeling verbeteringen in de interne bedrijfsprocessen in de afgelopen drie jaar, Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB Tabel 26 - Innovatie door gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 46% 66% 48% voedings- en genotmiddelenindustrie 33% 60% 42% overige industrie 27% 49% 32% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 50% 84% 66% industrie metaalindustrie 41% 66% 50% bouw 28% 52% 34% autosector 40% 61% 44% groothandel 41% 65% 46% detailhandel 36% 35% 36% MKB & Ondernemerschap in zakformaat 51

54 Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal transportsector 31% 38% 33% communicatiesector 19% 36% 22% financiële dienstverlening 41% 52% 43% verhuur en exploitatie van onroerend 54% 76% 57% goed horeca 22% 41% 24% zakelijke dienstverlening 53% 65% 55% overige dienstverlening 36% 61% 38% TOTAAL 38% 56% 41% Tabel 27 - Innovatie in het MKB door samenwerking met bedrijven of kennisinstellingen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 28% 40% 29% voedings- en genotmiddelenindustrie 26% 54% 35% overige industrie 29% 53% 35% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 36% 80% 57% industrie metaalindustrie 37% 61% 45% bouw 27% 25% 26% autosector 25% 35% 27% groothandel 36% 52% 39% detailhandel 25% 27% 25% transportsector 22% 36% 26% communicatiesector 23% 36% 25% financiële dienstverlening 29% 43% 30% 52

55 Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal verhuur en exploitatie van onroerend 46% 64% 48% goed horeca 14% 37% 16% zakelijke dienstverlening 39% 52% 41% overige dienstverlening 21% 51% 24% TOTAAL 28% 44% 31% Tabel 28 - Innovatie door gespecialiseerde innovatiemedewerkers Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 19% 51% 21% voedings- en genotmiddelenindustrie 22% 64% 35% overige industrie 29% 49% 34% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 55% 80% 67% industrie metaalindustrie 35% 68% 47% bouw 22% 41% 26% autosector 21% 33% 23% groothandel 37% 62% 42% detailhandel 23% 25% 23% transportsector 24% 61% 34% communicatiesector 19% 57% 26% financiële dienstverlening 28% 65% 32% verhuur en exploitatie van onroerend 37% 64% 41% goed horeca 10% 47% 14% zakelijke dienstverlening 40% 63% 45% overige dienstverlening 34% 47% 35% TOTAAL 28% 53% 32% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 53

56 Tabel 29 - Innovatie door actief aan R&D te doen Kleinbedrijf Middenbedrijf MKB totaal landbouw bosbouw en visserij 20% 30% 21% voedings- en genotmiddelenindustrie 11% 54% 25% overige industrie 18% 43% 25% chemische- rubber- en kunststofverwerkende 50% 70% 60% industrie metaalindustrie 30% 53% 38% bouw 8% 16% 10% autosector 7% 28% 10% groothandel 37% 51% 40% detailhandel 13% 18% 13% transportsector 15% 25% 18% communicatiesector 12% 29% 14% financiële dienstverlening 21% 29% 22% verhuur en exploitatie van onroerend 26% 24% 26% goed horeca 17% 30% 18% zakelijke dienstverlening 36% 46% 38% overige dienstverlening 27% 24% 27% TOTAAL 22% 36% 24% Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB

57 1.12 Samenwerking De verenigde krachten van het MKB Twee derde van de ondernemers in het MKB is met zijn bedrijf of als persoon aangesloten bij een ondernemersvereniging, brancheorganisatie, beroepsorganisatie of businessclub. De verenigingen en organisaties vervullen alle een belangrijke rol op het gebied van kennisdeling en vergaring. Daarnaast hebben ze ieder hun eigen specia-lisatie : brancheorganisaties ontpoppen zich als dé belangenbehartiger, ondernemersverenigingen als de local socializer, beroepsorganisaties als de kwaliteitsbewaker en businessclubs als de netwerker. De hoogste organisatiegraad vinden we in de sector vervoer, opslag & communicatie (83%) en de laagste organisatiegraad in de sectoren bouw (48%) en verhuur & zakelijke diensten (51%). Van alle MKB-ondernemers in ons land is 28% lid van een brancheorganisatie, 21% van een ondernemersvereniging, 11% van een beroepsorganisatie en 6% van een businessclub. De keuze voor een bepaald type vereniging of organisatie is sterk sector gebonden. Ander factoren die meespelen in deze keuze zijn: de aanwezigheid van een kwaliteitssysteem, keurmerk of gedragscodes, van een grote invloedrijke brancheorganisatie met een traditie van een levendige belangenbehartiging en van een bepaalde cultuur in een sector Samen werken aan samenwerking In opdracht van de ministeries van LNV en EZ hebben Wageningen UR (LEI en PPO) en EIM onderzoek gedaan naar horizontale samenwerking. Op het gebied van horizontale samenwerking is er veel mogelijk qua vorm, intensiteit, werkterrein en juridische constructie, zowel in de agrosector als in het MKB. De vele samenwerkingsmogelijkheden MKB & Ondernemerschap in zakformaat 55

58 bieden talrijke aangrijpingspunten om privé- en bedrijfsdoelen te kunnen bereiken. Samenwerking leidt bijvoorbeeld tot voordelen als meer denk- en slagkracht, ook financieel, en tot sociale voordelen als steun en meer vrije tijd. Samenwerking vraagt echter ook veel van de ondernemers en hun competenties. Samenwerking faciliteert ondernemers om nieuwe combinaties te maken, aanvullende activiteiten te ontwikkelen of bestaande processen en producten te verbeteren wanneer de omgeving of markt daartoe uitnodigt Figuur 28 - Aantal MKB-bedrijven met een of meer lidmaatschappen van verenigingen en organisaties (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM

59 Tabel 30 - Aantal MKB-bedrijven dat in het afgelopen halfjaar financiering heeft gezocht (in % van het totaal aantal bedrijven in de betreffende grootteklasse), gemeten in december 2009, april 2010 en juli 2010 sector brancheorganisatie ondernemersvereniging beroepsorganisatie andere vereniging of club industrie bouw handel/reparatie logies/maaltijden vervoer/opslag/ communicatie financiële instellingen verhuur/zakelijke diensten overige diensten TOTAAL Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 29 - Samenwerking door MKB-bedrijven, 2008 Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 57

60 1.13 Duurzaam ondernemen Wat bepaalt of een MKB-bedrijf duurzaam gaat ondernemen? In samenwerking met Nyenrode heeft EIM onderzoek gedaan naar determinanten van duurzaam ondernemerschap in het Nederlandse MKB. Hieruit komen vier bepalende factoren naar voren. 1) Relatief grote MKB-bedrijven doen vaker aan duurzaamheid. Grote bedrijven kunnen gemakkelijker capaciteit hiervoor vrijmaken dan kleine. 2) Bedrijven in de industrie geven vaker op duurzaam te ondernemen, wat verklaard zou kunnen worden uit het feit dat in die sector meer mogelijkheden zijn om onderscheidend te zijn op dit gebied. 3) Familiebedrijven blijken vaker duurzaam te ondernemen. Dit zou kunnen voortkomen uit het feit dat familiebedrijven vaker een sterke band hebben met de lokale gemeenschap. 4) Innovatiegerichte bedrijven doen vaker aan duurzaamheid. Dit suggereert dat duurzaamheid onder bedrijven gestimuleerd kan worden door het stimuleren van veranderingsgezindheid bij bedrijven Figuur 30 - MBO-inzet door MKB-bedrijven Bron: MKB Beleidspanel, EIM

61 Tabel 31 - Belangrijkste MBO-inzet door MKB-bedrijven naar sector materialen/ ruimte/ lobby/ netwerken arbeid/ kennis/ geld (munten) producten (middelen) (massa) kunde (mensen) industrie bouw handel logies vervoer en ICT financiële diensten zakelijke diensten overige diensten Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 31 - Belangrijkste redenen van MKB-bedrijven om aan MBO te doen (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 59

62 Tabel 32 - Geldwaarden van MBO-activiteiten per jaar door MKBbedrijven, naar sector Sector < >= niet bekend industrie bouw handel logies vervoer en ICT financiële diensten zakelijke diensten overige diensten Bron: MKB-Beleidspanel, EIM 2010 Figuur 32 - Aantal MKB-bedrijven dat actief op zoek is naar milieuvriendelijker productiemethoden, producten of diensten, per sector in 2008 en 2009 (in %) Bron: MKB Beleidspanel, EIM 2008 en

63 Figuur 33 - Aantal MKB-bedrijven dat op zoek is naar milieu- vriendelijker productiemethoden, producten of diensten, maar niet actief, per sector in 2008 en 2009 (in %) Bron: MKB-Beleidspanel, EIM 2008 en 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 61

64 1.14 Internationalisering MKB steeds internationaler Ruim één op de drie MKB-bedrijven is op enige wijze actief op de internationale markt. Import is als vorm van internationalisering het populairst, gevolgd door export. Het middenbedrijf opereert relatief vaker internationaal dan het kleinbedrijf. Toch zijn in het kleinbedrijf veel internationale bedrijven te vinden. Het MKB in de groothandel, industrie en transportsector zijn het vaakst internationaal actief. Eén op de acht MKB-bedrijven maakt deel uit van één of meer internationale samenwerkingsverbanden. Tabel 33 - Internationale activiteiten van het MKB, 2010 Vorm van internationalisering % van het MKB Export 19 Import 27 Directe buitenlandse investeringen 4 Internationale samenwerking 13 Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,

65 Figuur 34 - Aandeel bedrijven dat op enige wijze internationaal actief is, naar sector en grootteklasse Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, Export Figuur 35 - Verdeling exporteurs in het MKB naar sector * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 63

66 Figuur 36 - Aandeel exporteurs, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, Figuur 37 - Exportontwikkeling 2009, naar grootteklasse en sector** * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. ** Zie tabel 4 in bijlage I voor gedetailleerde gegevens over de exportontwikkeling. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,

67 Figuur 38 - Verwachte exportontwikkeling 2010, naar grootteklasse en sector** * Overige sectoren: bouw, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploi-tatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. ** Zie tabel 5 in Bijlage I voor gedetailleerde gegevens over de verwachte exportontwikkeling in Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, 2010 Import Figuur 39 - Verdeling importeurs in het MKB naar sector * Overige sectoren: horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening.. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, MKB & Ondernemerschap in zakformaat 65

68 Figuur 40 - Aandeel importeurs, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: horeca, financiële dienstverlening, verhuur en exploitatie van onroerend goed, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, Buitenlandse investeringen en samenwerking Figuur 41 - Aandeel bedrijven dat in de afgelopen drie jaar investeringen gedaan heeft in het buitenland, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: landbouw, bouw, autosector, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties,

69 Figuur 42 - Aandeel bedrijven met één of meerdere vaste samenwerkingsverbanden met een buitenlands bedrijf, naar sector en grootteklasse * Overige sectoren: landbouw, bouw, autosector, detailhandel, horeca, financiële dienstverlening, en overige dienstverlening. Bron: EIM, Monitor Determinanten Bedrijfsprestaties, MKB & Ondernemerschap in zakformaat 67

70 1.15 Potentieel en jong ondernemerschap Nederland wordt steeds ondernemender Het aandeel Nederlanders dat bezig is om een nieuw bedrijf op te richten of onder-nemer is van een bedrijf dat korter dan 3,5 jaar bestaat, is van 5,2% in 2008 naar 7,2% in 2009 gestegen. Hiermee behoort Nederland tot de top 5 van EU-landen die deelnemen aan het jaarlijkse wereldwijde onderzoek van Global Entrepreneurship Monitor (GEM). Vergeleken met landen met een vergelijkbaar niveau van inkomen blijft ondernemerschap onder hoger opgeleiden echter nog achter in Nederland. Het aandeel Nederlanders dat denkt de vereiste kennis, expertise en vaardigheden te hebben om een eigen bedrijf op te richten, is eveneens gestegen (47% in 2009 versus 38% in 2008). Ook het aandeel Nederlanders dat de intentie heeft om binnen drie jaar een eigen bedrijf op te richten, is gestegen van 5,3% in 2008 tot 7,4% in Nederland zeer ondernemend Het aandeel ondernemers in de beroepsbevolking, de ondernemersquote, ligt relatief hoog in Nederland. Dit blijkt uit de Internationale Benchmark Ondernemerschap uitgevoerd door EIM. Van de benchmarklanden heeft alleen Italië, dat zeer veel kleine ondernemingen kent, een hogere ondernemersquote. Bij de internationale benchmark wordt Nederland vergeleken met België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Japan. Zo n 12% van de Nederlandse beroepsbevolking was in 2008 ondernemer. Het verloop van de ondernemersquote in de periode 1972 t/m 2002 in Nederland is U-vormig: tot halverwege de jaren tachtig daalde de ondernemersquote. 68

71 Daarna is de aandacht en waardering voor ondernemerschap toegenomen. Dat heeft zich vertaald in een stijgende ondernemersquote. Deze stijgende trend heeft zich vanaf 2002 voortgezet. De toegenomen waardering voor het ondernemerschap is ook in andere landen waarneembaar Tabel 1 - Total early-stage Entrepreneurial Activity (TEA) in Nederland, (in % van de bevolkingsgroep jaar) TEA*) *) = Personen die betrokken zijn bij het opzetten van een onderneming waarvan zij zelf (deels) eigenaar zullen zijn, en personen die een onderneming (jonger dan 3,5 jaar) hebben en leiden Bron: GEM, EIM 201 Figuur 2 - Beroepsstatus van potentiële jonge ondernemers in Nederland, 2009 (in % van de bevolkingsgroep jaar) Bron: GEM, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 69

72 Figuur 3 - Ontwikkeling van de aandelen potentiële en jonge ondernemers in de totale groep van potentieel en jong ondernemerschap in Nederland, (in % van de bevolkingsgroep jaar) Bron: GEM, EIM

73 2 Ondernemerstypen MKB & Ondernemerschap in zakformaat 71

74 2.1 Kenmerken ondernemers Vertrouwen van ondernemers in economie flink toegenomen In het voorjaar van 2009 bereikte het vertrouwen van ondernemers in de Nederlandse economie een dieptepunt als gevolg van de internationale kredietcrisis. Het aantal ondernemers dat zegt (enigszins) vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie is in 2010, in vergelijking met het voorjaar van 2009, gestegen van 53% naar 72%. Ook wat betreft de vooruitzichten voor de eigen onderneming is de ondernemer positiever. Meer ondernemers verwachten een omzet- en winstgroei Figuur 43 - Leeftijd van ondernemers (in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM

75 Figuur 44 - Opleidingsniveau van ondernemers (mannen en vrouwen, in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2010 Figuur 45 - Etniciteit van ondernemers (in %), 2007 Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 73

76 Tabel 34 - Provinciale herkomst van ondernemers (in %), 2007 Provincie Aantal ondernemers Groningen 3,3% Friesland 4,7% Drenthe 3,1% Overijssel 6,0% Flevoland 1,9% Gelderland 13,6% Utrecht 7,2% Noord-Holland 18,7% Zuid-Holland 18,2% Zeeland 2,6% Noord-Brabant 14,8% Limburg 5,9% Nederland 100,0% Bron: Demografische aspecten van ondernemers, EIM

77 2.2 Starters Startende ondernemer is steeds vaker vrouw of allochtoon In de periode 2000 tot en met 2009 is het aandeel vrouwelijke starters gegroeid van 25% naar 35% van het totale aantal starters. In dezelfde periode is het aandeel van etnische starters, startende ondernemers geboren in het buitenland, toegenomen van 15% naar 25%. Meer dan de helft van het aantal starters is daarmee vrouw of allochtoon. Dit blijkt uit de EIM Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap. In absolute zin nam het aantal vrouwelijke ondernemers toe van ongeveer tot Vrouwelijke ondernemers hebben in zeven op de tien gevallen een winstgevend bedrijf, maar blijven wat winstniveau betreft wel achter bij hun mannelijke collega s. De gemiddelde winst van de vrouwelijke ondernemer ligt rond de 60 procent van wat mannelijke ondernemers door de bank genomen in de wacht slepen. In het jaar 2000 waren er in Nederland ondernemers van buitenlandse afkomst. In 2009 was het aantal van deze etnische ondernemers toegenomen tot ongeveer Evenals vrouwen hebben etnische ondernemers qua winstniveau een achterstand. Het winstniveau ligt op ongeveer 85% van het niveau van hun autochtone collega s Minder administratieve lasten: meer starters Gedurende de jaren 1998 t/m 2006 zijn de administratieve lasten per bedrijf gemiddeld genomen afgenomen. Dit heeft een aantoonbare positieve invloed gehad op de mate van ondernemerschap in Nederland. De invloed geldt echter alleen voor arbeidsintensieve sectoren zoals de bouw, de horeca en de handel. Voor het arbeidsintensieve kleinbedrijf geldt dat wanneer de administratieve lasten per bedrijf met MKB & Ondernemerschap in zakformaat 75

78 1.000 zouden dalen, gemiddeld genomen het aantal starters op jaarbasis met krap zou stijgen. Dat is een toename van het aantal starters met circa 10% Oudere starters minder snel werkgever Oudere starters blijven vaker als zzp er actief. Als ze er al voor kiezen om werknemers in dienst te nemen, werven ze minder werknemers dan jongere starters. Dit hangt samen met het zelfvertrouwen dat startende ondernemers in hun eigen ondernemersvaardigheden hebben, dat bij jongere starters over het algemeen sterker is. Dit vertrouwen speelt een belangrijke rol bij het nemen van de stap van zzp er naar werkgever, en vervolgens bij de groei van het bedrijf. Het is niet duidelijk of oudere starters hun vaardigheden onderschatten, of dat jongere starters hun vaardigheden juist overschatten Figuur 46 - Leeftijd van starters Bron: EIM starterscohort

79 Figuur 47 - Startmotieven van starters uit 2008 en 2003 Bron: EIM starterscohorten 2003 en 2008 Figuur 48 - Aantal uren per week dat de ondernemers bij de start in het bedrijf werkten, starters uit 2008 en 2003 Bron: EIM starterscohorten 2003 en 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 77

80 Tabel 35 - Mate waarin parttime ondernemers streven naar fulltime ondernemerschap, starters uit 2008 en 2003 (%) starters uit 2008 starters uit 2003 kiest bewust voor parttime ondernemen streeft op termijn meer uren met het bedrijf bezig te zijn streeft spoedig fulltime met het bedrijf bezig te zijn weet het niet 5 11 totaal Bron: EIM starterscohort 2008 Figuur 49 - Mate waarin de ondernemers afhankelijk zijn van de inkomsten uit het bedrijf Bron: EIM starterscohort

81 Figuur 50 - Plaats waar de bedrijfsactiviteiten worden uitgeoefend Bron: EIM starterscohort 2008 Figuur 4 - Mate waarin verschillende aspecten de ondernemers zijn meegevallen of tegengevallen Bron: EIM starterscohorten , onderzoek 2008 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 79

82 2.3 Technostarters 1 Figuur 51 - Aantal technostarters tot 5 jaar oud Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Figuur 52 - Werkgelegenheid bij technostarters in fte s in de nijverheid en de diensten Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. 1 Een bedrijf wordt als technostarter aangemerkt indien: de onderneming veel investeert in onder-zoek en ontwikkeling, oftewel Research and Development, en de onderneming producten, proces-sen of diensten verkoopt die gebaseerd zijn op nieuwe technische vindingen en/of op nieuwe toepassingen van bestaande technologieën. 80

83 Figuur 53 - Omzet bij technostarters (x 1 miljoen euro)* * Uit de huidige meting blijkt dat de arbeidsproductiviteit in 2007 en 2008 lager is dan eerder verwacht. Om deze reden is ook de arbeidsproductiviteit van 2006 met terugwerkende kracht naar beneden bijgesteld. Vanwege de lagere arbeidsproductiviteit in 2006 is ook het omzetniveau in 2006 lager dan in eerdere rapportages (1,61 mld. euro t.o.v. 1,85 mld. euro). Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Tabel 36 - Internationalisering van technostarters technostarters tot 5 jaar oud aandeel technostarters dat* diensten nijverheid totaal internationaal actief is 68% 80% 69% exporteert 39% 60% 41% aan internationale samenwerking doet 49% 64% 50% * De som van exporterende technostarters en internationaal samenwerkende technostarters telt niet op tot het totaal van internationaal actieve technostarters. Een onderneming die internationaal actief is, kan alleen exporteren, maar ook exporteren en tegelijk internationaal samenwerken. Overigens is het ook mogelijk dat een onderneming internationaal actief is en niet exporteert of samenwerkt. Een voorbeeld hiervan is een technostarter die alleen importeert. Bron: Enquête EIM MKB & Ondernemerschap in zakformaat 81

84 Figuur 54 - Overlevingsfractie technostarters en niet-technostarters Bron: Handelsregister KvK, enquête 2009, berekening EIM. Tabel 37 - Gebruikgemaakt van subsidies en overheidsregelingen voor technostarters technostarters cohort technostarters cohort beschrijving regeling diensteheisteheid nijver- totaal dien- nijver- totaal WBSO, een regeling ter 62% 83% 64% 61% 83% 63% bevordering van speuren ontwikkelingswerk Investeringsfondsen 31% 11% 29% 6% 4% 6% die gericht zijn op technostarters (SEEDfondsen) Ondersteuning vanuit 23% 15% 22% 6% 4% 5% de regio door lokale kennisinstellingen i.s.m. het be-drijfsleven (SKE-projecten) Borgstellingkredieten zoals het BB-MKB- of het TechnoPartnerlabel 29% 17% 28% 22% 6% 21% 82

85 technostarters cohort technostarters cohort beschrijving regeling diensteheisteheid nijver- totaal dien- nijver- totaal Innovatievouchers 62% 45% 60% 11% 8% 11% Innovatiekrediet 6% 4% 6% 89% 90% 89% Groeifaciliteit 0% 2% 0% 0% 2% 0% Regeling durfkapitaal (Tante Agaath regeling) 0% 5% 0% 11% 4% 10% Bron: Bron: Enquête EIM 2009 Tabel 38 - Percentage technostarters ontstaan vanuit een spin-off 1 % technostarters dat is ontstaan vanuit een spin-off diensten nijverheid totaal technostaters tot 5 jaar oud 22% 17% 22% technostarters cohort 5-10 jaar oud* 16% 28% 17% * Cohort , resultaten uit meting technostarters Bron: Enquête EIM Tabel 39 - Aandeel snelle groeiers 2 onder technostarters 5 tot 10 jaar oud sector WP snelle groeier diensten 12,8% nijverheid 29,4% totaal 13,8% Bron: Bron: REACH, bewerking EIM. 1 Een bedrijf dat is ontstaan vanuit een moederbedrijf of kennisinstelling dat de afgelopen jaren steun heeft ontvangen op het gebied van kennis, competenties of financiële middelen van het moederbedrijf of de kennisinstelling. 2 Aandeel ondernemers die in 3 jaar tijd een werkgelegenheidstoename van tenminste 60% gerealiseerd hebben in percentage van het totaal aantal ondernemers. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 83

86 2.4 Zzp ers Zzp er smeermiddel van innovaties binnen MKB Zzp ers vervullen een belangrijke rol bij innovatie in het MKB. Van de MKB-bedrijven die innoveren met behulp van externe partijen geeft 33% aan dat zij daarbij zzp ers inschakelen. Dat is circa 8% van het totale MKB (ruim bedrijven). Daarmee zijn zzp ers een smeermiddel voor innovatieprocessen bij MKB-bedrijven. Het inhuren van zzp ers gebeurt nog frequenter dan bijvoorbeeld gebruikmaken van kennisinstellingen (circa 25%). Dit blijkt uit het rapport Smering voor de nering van EIM Aantal zzp ers in tien jaar verdubbeld Het aantal zelfstandigen zonder personeel is in de periode bijna verdubbeld tot ruim In deze periode is het aandeel van de zzp ers in de beroepsbevolking toegenomen van 2,6% naar 4,6%. In 2009 was van de werkzame beroepsbevolking bijna een op de twintig personen een zzp er Zelfstandigen Zonder Personeel in crisistijd Zzp ers kenden ten tijde van de crisis in 2009 een omzetdaling van ongeveer 6%. Dat is vergelijkbaar met de omzetdaling voor andere ondernemingen in het MKB. De voornaamste oorzaken voor de omzetdaling zijn de druk op de tarieven (prijzen), de afgenomen omvang per opdracht en een verslechterd betalingsgedrag (langere termijn en meer wanbetaling). Het aantal opdrachten is in 2009 per saldo amper afgenomen. Zelfstandigen zonder personeel die zichzelf karakteriseren als ondernemers presteerden beter dan mensen die zichzelf freelancer, zzp er of zelfstandige noemen. 84

87 Relatief veel zzp ers hebben in 2009 geïnvesteerd in immateriële posten en in zichzelf: ten opzichte van 2008 is meer geïnvesteerd in opleiding, scholing en cursus, in software, in productontwikkeling en in marktbewerking Zzp ers koesteren ondanks crisis ondernemerschap Zzp ers kiezen bewust voor ondernemerschap en 88% zou dat ondanks de crisis opnieuw doen. Zzp ers kunnen niet terugvallen op collectieve werknemersverzekeringen en moeten zich daarom verzekeren tegen risico s in de toekomst. Wat blijkt? - 20% is verzekerd tegen ziekte en 36% tegen arbeidsongeschiktheid; - de helft bouwt een reserve op voor de oudedagvoorziening; - in de (land)bouw zijn zzp ers vaker dan gemiddeld verzekerd tegen risico s; - in de bouw en zakelijke diensten hebben zzp ers vaker een pensioenvoorziening Tabel 40 - Aantal zzp ers en hun procentuele aandeel in de beroepsbevolking, jaar aantal zzp ers aandeel in de beroepsbevolking aandeel in de werkzame beroepsbevolking ,6% 2,7% ,6% 2,7% ,9% 3,0% ,9% 3,0% ,1% 3,3% ,3% 3,5% ,5% 3,7% ,7% 3,9% MKB & Ondernemerschap in zakformaat 85

88 jaar aantal zzp ers aandeel in de beroepsbevolking aandeel in de werkzame beroepsbevolking ,2% 4,4% ,6% 4,8% Bron: EIM en CBS, 2010 Figuur 55 - Aantal zzp ers per sector in 2009 Bron: EIM en CBS,

89 Figuur 56 - Persoonskenmerken van zzp ers Bron: Enquête Zzp ers in de crisis, EIM 2010 Figuur 57 - Kenmerken van de zzp-ondernemingen Bron: Enquête Zzp ers in de crisis, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 87

90 Figuur 58 - Typering van zzp ers * Meerdere antwoorden mogelijk (de som kan dus meer dan 100% zijn). Bron: EIM enquête zzp ers in de crisis (2009). 88

91 Figuur 59 - Omzetverdeling van zzp ers in 2009 in euro s Bron: EIM enquête zzp ers in de crisis (2009). MKB & Ondernemerschap in zakformaat 89

92 2.5 Innovatieve ondernemers Helft MKB-octooiaanvragers uit industrie en dienstverlening In totaal hebben bijna bedrijven in de periode octrooi aangevraagd. Hiervan behoort 95% tot het MKB. De overige 5% betreft grote bedrijven, De kleine groep van grote bedrijven is wel verantwoordelijk voor 70% van de in totaal aangevraagde octrooien. De top 10 van MKB-bedrijven met de meeste octrooiaanvragen bestaat uit zowel bedrijven in de industrie als bedrijven in de dienstverlenende sector. Octrooiaanvragende MKB-bedrijven zijn relatief vaak afkomstig uit Brabant en met name Zuidoost Brabant. Andere hotspots met veel octrooiaanvragende MKB-bedrijven zijn Den Haag (Delft/ Westland), de Gelderse Vallei, Twente en Noord-Limburg. Regio s met een technische universiteit (Delft, Eindhoven, Enschede) of landbouwuniversiteit (Wageningen) scoren goed Tabel 41 - Percentage vernieuwende ondernemers naar sector en leeftijd van het bedrijf Sector % jonge bedrijven % gevestigde bedrijven Totaal (gevestigd na 2003) (gevestigd in 2003 of daarvoor) Detailhandel Horeca Ambacht Bron: EIM,

93 Tabel 42 - Percentage vernieuwende ondernemers naar sector en leeftijd van het bedrijf Persoon Hij/zij is tussen de 35 en 50 jaar oud (relatief jonge ondernemer) Hij/zij heeft 1 tot 5 jaar werkervaring als zelfstandig ondernemer Hij/zij heeft een middelbare tot hogere (beroeps)opleiding Het bedrijf Hij/zij heeft een bedrijf met circa 1 tot 5 werkzame personen Zijn/haar bedrijf bestaat circa 10 jaar (niet jong, niet oud) Hij/zij bezoekt geregeld de vakbeurs Oriëntatie Hij/zij pluist de vakbladen uit Hij/zij participeert in een eigen netwerk van bedrijven Hij/zij heeft een goede marktkennis Houding Hij/zij is 'eager': steeds op zoek naar vernieuwing Hij/zij heeft lef: is bereid risico s te nemen Hij/zij heeft een goede neus voor kansen Bron: EIM, 2009 Tabel 43 - Percentage vernieuwende (V) en niet-vernieuwende ondernemers (NV) dat aangeeft dat de betreffende informatiebron van vernieuwing belangrijk is Detailhandel Horeca Ambacht Informatiebron V NV V NV V NV Medewerkers 62% 42% 82% 76% 47% 28% Collega-ondernemers 73% 67% 80% 79% 78% 68% Franchiseorganisatie/ 38% 34% 28% 30% 34% 24% inkoopvereniging Brancheorganisatie 54% 50% 63% 55% 66% 54% Klanten 94% 89% 95% 93% 89% 83% Leveranciers 87% 85% 80% 80% 85% 80% Vakliteratuur (tijdschriften, 77% 64% 71% 54% 78% 70% publicaties) Internet 84% 73% 82% 66% 81% 73% Bron: EIM, MKB & Ondernemerschap in zakformaat 91

94 2.6 (Snelle) groeiers Economische potentie niet alleen bij snelgroeiende bedrijven Snelgroeiende bedrijven groeien gemiddeld met 20% per jaar. Met deze prestatie zorgen zij voor meer dynamiek in het economisch landschap. Nederland had lange tijd minder snelgroeiende bedrijven dan andere landen, maar nu zit ons land in de middenmoot met 11% snelgroeiende bedrijven. De macro-economische effecten van normaal groeiende bedrijven zijn echter zeker zo belangrijk. Zij creëren hetzelfde aantal extra banen Tabel 44 - Percentage bedrijven getypeerd als groeiers, gelijkblijvers en (groei)krimpers, 2009 sector groeiers gelijkblijvers (groei) krimpers voedings- en genotmiddelenindustrie metalektro bouwnijverheid groothandel detailhandel horeca autosector transportsector zakelijke dienstverlening overige dienstverlening Totaal bedrijfsleven Bron: Bedrijvendynamiek en Werkgelegenheid, Determinanten Bedrijfsprestaties MKN, EIM

95 Figuur 60 - Percentage snelgroeiende bedrijven 1, Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 Tabel 45 - Percentage snelle groeiers (geselecteerd op basis van omzet; bedrijven 50 tot werknemers), per sector, Nederland in vergelijking met het buitenland Land industrie, handel, vervoer, totaal techno bouw horeca diensten België 16 14,6 22,9 17,6 16,7 Duitsland 17,3 13,7 17,2 16,5 19,4 Denemarken 25,9 23,3 26,9 25,4 22,3 Finland 29,2 24,8 29,6 28,4 32,4 Frankrijk 18,4 11,2 21,3 17,5 17,9 Ierland 30 19,9 34,4 27,0 28,6 Italië 23,6 17,5 21,7 22,2 24,6 Japan 12,6 9,9 15,2 12,4 12,9 Nederland 17,8 17,5 21,2 18,8 19,4 Verenigd Koninkrijk 20,3 15,7 32,3 23,1 20,3 Verenigde Staten 36,5 37,1 39,4 37,6 37,6 Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM Snelle groeiers zijn geselecteerd op basis van omzet (minimaal 60% groei in 3 jaar) en op basis van werkgelegenheid (minimaal 60% groei in 3 jaar). Beide zijn in de figuur weergegeven. MKB & Ondernemerschap in zakformaat 93

96 Tabel 46 - Percentage snelle groeiers (geselecteerd op basis van werkgelegenheid; bedrijven 50 tot werknemers), per sector, Nederland in vergelijking met het buitenland Land industrie, handel, vervoer, totaal techno bouw horeca diensten België 6,3 9,8 14,0 9,0 8,1 Duitsland 4,4 6,2 8,6 5,9 6,1 Denemarken 10,5 13,2 18,6 13,5 11,7 Finland 8,2 12,5 17,4 11, Frankrijk 5,7 7,3 11,6 7,8 7,1 Italië 6,4 12,2 10,8 8,2 7,9 Japan 2,2 2,9 5,9 3,4 2,7 Nederland 5,7 14,0 16,0 11,0 11,3 Verenigd Koninkrijk 7,5 9,5 18,7 11,7 9,9 Verenigde Staten 21,7 21, ,3 24,3 Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 Figuur 61 - Gemiddelde omzet- en werkgelegenheidsgroei per jaar van snelgroeiende en niet-snelgroeiende bedrijven (geselecteerd op basis van omzet), Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM

97 Figuur 62 - Gemiddelde omzet- en werkgelegenheidsgroei per jaar van snelgroeiende en niet-snelgroeiende bedrijven (geselecteerd op basis van werkgelegenheid), Nederland in vergelijking met het buitenland Bron: Internationale Benchmark Ondernemerschap, EIM 2010 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 95

98 2.7 Sociale ondernemers Wereldwinkels succesvol in sociaal ondernemen Wereldwinkels ontvangen meer bezoekers dan ooit, draaien meer omzet dan ooit en krijgen meer publieke waardering dan ooit. Ze hebben ook meer concurrentie en ervaren dit als zeer welkom. De 400 verenigingen en stichtingen dragen in grote mate bij aan de groei van fairtrade in Nederland. De Wereldwinkels laten zien dat sociaal ondernemen ook zakelijk en commercieel kan zijn. De grootste economische prestatie is wellicht het feit dat de Wereldwinkels als nichespeler de aanjager van de mainstream blijken te zijn. Fairtrade ligt nu gewoon in de supermarktschappen Tabel 47 - Kenmerken van sociale ondernemers Leeftijd gemiddeld 38 jaar Geslacht 55% vrouw en 45% man Werkervaring 10 tot 15 jaar Locatie (groot)stedelijke omgeving Bedrijfshuisvesting 1) thuis, 2) kantoor/winkel, 3) op klantlocatie, 4) openbare locatie, 5) café en openbaar vervoer, 6) gedeelde werkruimte, buiten en bij vrienden/familie thuis Motieven 1) people: sociaal/maatschappelijke oriëntatie 2) personal: persoonlijk/zelfontplooiing 3) profit: zakelijk/economisch 4) planet: milieu/duurzaamheid Doelstellingen 1) verandering teweegbrengen 2) verbinden van mensen, organisaties, initiatieven 3) bewustzijnsontwikkeling (wakker schudden) 4) vrijheid (doen wat je droomt) 5) nieuwe producten leveren 6) nieuwe oplossingen vinden (onderzoeken) 96

99 Rechtsvorm Sector Financieringsbron 41% eenmanszaak, 25% stichting, 19% BV, 8% VOF, 6% overig Focus ligt vaak op persoonlijke ontwikkeling, training & coaching en sociaal-economische ontwikkeling. Deze sectoren worden gecombineerd met: 1) duurzaamheid, ecologie, milieu & natuur 2) organisatieadvies 3) ontwikkeling buurten 1) eigen geld, 2) overheidssubsidies, 3) fondsen & giften, 4) prijzengelden Bron: Ondernemen voor anderen!, EIM (o.b.v. Realize! SSO en The Hub) 2009 MKB & Ondernemerschap in zakformaat 97

100 2.8 Stoppers Macro-economisch effect van bedrijfsbeëindigingen vooral werkgelegenheidseffect De macro-economische effecten van het beëindigen van kleine bedrijven (< 10 werkzame personen) vallen relatief mee: in 2009 ging hiermee 1,6 miljard euro aan omzet verloren; dit komt overeen met 1% van de omzet van het Nederlandse klein-bedrijf. De kapitaalvernietiging bedroeg 379 miljoen euro. Het werkgelegenheidseffect valt echter minder positief uit: door bedrijfsbeëindiging verloren mensen hun baan, dit komt overeen met 4% van het totaal aantal personen dat in het Nederlandse kleinbedrijf werkzaam is Figuur 63 - Aantal opheffingen Bron: EIM, Dataset bedrijvendynamiek en werkgelegenheid,