Bijlage 1: Voorwaarden voor gebruik OSV

Transcriptie

1 Bijlage 1: Voorwaarden voor gebruik OSV Inleiding Het is van belang dat de verkiezingsuitslagen op een correcte en zorgvuldige wijze tot stand komen en dat burgers vertrouwen kunnen hebben in de uitslag die wordt vastgesteld. Ook al wordt er op papier en met potlood gestemd, er wordt al jaar en dag gebruik gemaakt van digitale hulpmiddelen bij de vaststelling van de uitslag. Computers kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een betrouwbare telling. Maar het gebruik van computers brengt ook risico s met zich mee. Het is van belang dat digitale hulpmiddelen, zoals OSV, zorgvuldig worden gebruikt en dat gebruikers zich realiseren dat zij een belangrijke rol hierbij hebben. In deze richtlijn wordt een aantal concrete aanwijzingen gegeven waar de gemeente gevolg aan dient te geven bij het gebruik van Ondersteunde Software Verkiezingen (OSV). De hieronder beschreven aanwijzingen zijn niet uitputtend. Het uitgangspunt is dat de gemeente verantwoordelijk is dat OSV op een adequate en een goed beveiligde omgeving wordt gebruikt en dat procedures vanuit de Baseline Informatiebeveiliging Nederlandse Gemeenten (BIG) 1 gevolgd worden. 1. Fysieke omgeving Uitgangspunt: Onbevoegde personen hebben (tijdens de vaststelling van de uitslag) geen toegang tot de (officiële) documenten met uitslaggegevens en het computersysteem dat gebruikt wordt voor de verwerking ervan. Toelichting: Door ervoor te zorgen dat onbevoegde personen geen toegang hebben tot de ruimtes met uitslaggegevens, wordt tevens voorkomen dat de uitslagegevens bereikbaar zijn voor die personen. Richtlijn: - Zorg voor ruimtes die voldoende af te sluiten zijn en zorg dat er toezicht is. - Weet welke personen wel en welke niet binnen deze ruimtes mogen zijn. - Zorg dat er actie wordt ondernomen als onbevoegde personen de ruimtes betreden of als er niet verantwoorde handelingen plaatsvinden. 2. Hardware Uitgangspunt: Maak gebruik van betrouwbare computers en netwerk hardware. Toelichting: Het vaststellen van de verkiezingsuitslag vindt plaats binnen een relatief korte periode van enkele dagen. Het systeem dat daarbij wordt gebruikt wordt veelal in een korte tijd aangelegd en nadat de uitslag is vastgesteld weer ontmanteld. Goede computer- en netwerkhardware voorkomt de kans op storingen. Richtlijn: - Maak geen gebruik van afgeschreven computerhardware 2. - Maak geen gebruik van gedeelde computerhardware die ook voor andere systemen/programma s wordt gebruikt. - Zorg ervoor dat als computerhardware niet wordt gebruikt deze veilig is opgeslagen en niet voor onbevoegden toegankelijk is Op de website van de Kiesraad ( zijn de minimale systeemvereisten voor OSV te vinden. 1

2 3. Netwerk Uitgangspunt: De gegevensuitwisseling binnen het netwerk met OSV computers kan niet worden beïnvloed door computersystemen buiten het netwerk. Toelichting: Evenals bij de fysieke omgeving, dient te worden voorkomen dat onbevoegde personen langs elektronische weg toegang hebben tot de uitslaggegevens. Richtlijn: - Maak gebruik van een fysiek gescheiden netwerk. Geen koppeling met de reguliere ITinfrastructuur van de gemeente en geen koppeling met het internet. - Zorg dat eventueel aanwezige draadloze communicatiemodules, zoals WiFi en Bluetooth uit zijn (doe dit doormiddel van de instellingen in de BIOS van de computer). - Controleer dat er geen andere netwerkkabels zijn aangesloten dan die daadwerkelijk voor het gebruikt van OSV nodig zijn. 4. Besturingssysteem Uitgangspunt: Een veilig en stabiel werkend besturingssysteem zorgt tevens dat de daarop gebruikte OSV software betrouwbaar kan worden gebruikt. Toelichting: Het besturingssysteem is een complex en veelomvattend stuk software en is de basis voor de programma s die erop geïnstalleerd zijn. Is het besturingssysteem kwetsbaar of toegankelijk voor onbevoegden dan kan dat ook gevolgen hebben voor de software die daarop wordt gebruikt en voor andere computers die ermee verbonden zijn. Richtlijn: - Maak gebruik van een besturingssysteem waarvoor nog steeds (beveiligings)updates beschikbaar worden gesteld. - Als de computer waarop de OSV server wordt geïnstalleerd ook voor andere doeleinden is gebruikt, installeer dan een schoon besturingssysteem. - Voorzie in hardening van het systeem 3, zodat het besturingssysteem zo stabiel en veilig mogelijk is ingesteld voordat OSV (server) wordt geïnstalleerd. - Installeer op de computer(s) uitsluitend de programmatuur die nodig is. 5. Systeem accounts Uitgangspunt: Enkel de personen die betrokken zijn bij de uitvoering van het proces beschikken over een systeem account dat toegang geeft tot het computersysteem. Toelichting: Systeem accounts zijn de sleutel tot het besturingssysteem. Zonder de juiste inlog gegevens heeft een persoon, in beginsel, geen toegang tot het computersysteem. Door systeem accounts goed in te stellen wordt voorkomen dat onbevoegden toegang hebben tot het systeem en de daarop beschikbare gegevens en programma s. Richtlijn: - Zorg dat alleen de systeem accounts zijn ingesteld die nodig zijn, en verwijder of schakel overbodige accounts uit. - Stel toereikende inlog credentials in, geen zwakke wachtwoorden 4 of inlogcombinaties die makkelijk te raden zijn. - Stel de juiste gebruikersrechten in en voorkom dat gebruikers meer kunnen dan nodig is. Gebruik alleen de administrator/root rechten als dat echt nodig is en alleen door personen die 3 De Informatie Beveiligingsdienst heeft een handreiking beschikbaar gesteld over hardeing-beleid voor gemeenten: 4 De Informatie Beveiligingsdienst heeft een handreiking beschikbaar gesteld over wachtwoordbeleid: 2

3 weten wat ze aan het doen zijn. 6. Installatie OSV Uitgangspunt: OSV dient correct geïnstalleerd te worden. Toelichting: Voor een goede verwerking van de uitslaggegevens is het belangrijk dat OSV juist is geïnstalleerd. Richtlijn: - Stel voordat over wordt gegaan tot de installatie van OSV, de authenticiteit van de installatiebestanden vast. Voor de authenticiteit dient de hash-code van het installatiebestand te worden vergeleken. - Installeer OSV op een geschikte locatie op de (server) computer en zorg dat de installatielocatie en die van de export-map bekend is bij de beheerder/verantwoordelijke in geval van eventuele storingen. - Gebruik bij voorkeur de OSV server computer niet als invoerstation en gebruik (een) client computer(s) voor het invoeren en inlezen van gegevensbestanden. - Configureer de systeem firewall zo dat enkel de vereiste communicatie poort (8443) beschikbaar is via het netwerk. Zie bijlage 6 met de aanvullende instructies over het instellen van de systeem firewall ten behoeve van OSV. 7. OSV Gebruikers Uitgangspunt: De handelingen die met behulp van OSV worden uitgevoerd dienen correct plaats te vinden. Toelichting: Om vast te stellen welke gebruikers wat hebben gedaan houdt OSV een log bij van acties die plaatsvinden. Om ervoor te zorgen dat acties herleidbaar zijn tot een persoon is het van belang dat in OSV herleidbare gebruikers worden aangemaakt. Richtlijn: - Stel voor de verschillende personen die met OSV (gaan) werken afzonderlijke gebruikers in en stel daarvoor de juiste OSV gebruikersrol in. - Stel een toereikend wachtwoord in, voorkom zwakke wachtwoorden of inlogcombinaties die makkelijk te raden zijn. Voor elke gebruiker dient een wachtwoord te worden ingesteld die bestaat uit minimaal 9 tekens. Voor de verkiezingsleider 12 tekens. Maak bij voorkeur gebruik van een wachtwoordwoord-zin. - Voorkom dat iemand kan inloggen met andermans inloggegevens. Voorkom het gebruik van de wachtwoordmanager van de browser zodat de OSV gebruikersnaam en het wachtwoord wordt onthouden en gebruikt kan worden door een andere persoon (onder hetzelfde computer account). - Zorg dat maar 1 persoon gebruik kan maken van het initiële osv account en dat bekend is wie dat is. Maak voor de verkiezingsleider(s) een tot een persoon te identificeren account aan. 3

4 8. Invoeren van gegevens Uitgangspunt: De gegevens die in OSV wordt ingevoerd dienen correct te zijn. Toelichting: Voor de vaststelling van de uitslag worden gegevens in OSV ingevoerd. Zo worden de kandidatenlijsten ingelezen die eerder zijn vastgesteld en de aantallen stemmen op kandidaten en partijen ingevoerd. Voor een correcte uitslag is het van belang dat wordt voorkomen dat onvolledige of onjuiste gegevens in OSV terechtkomen. Richtlijn: - Controleer bij het inlezen van een gegevensbestand (zoals de kandidatenlijst) in OSV of de hash-code die getoond wordt op het scherm, overeenkomt met de hash-code op het bijbehorende document. - De (stembureau)uitslagen worden minimaal 2 maal ingevoerd en door verschillende personen (vier-ogen-principe). - Voorkom dat onbetrouwbare gegevensdragers (zoals een onbekende USB-stick) direct op de OSV-server worden aangesloten en dat eventueel ongewenste gegevens op de server computer terecht komen. Voorkom tevens dat ongewenste bestanden via het netwerk op de server computer terecht kunnen komen. 9. Overdracht van uitslagen en het officiële document met de uitslag Uitgangspunt: Het officiële uitslagendocument dient de juiste uitslag te bevatten. Toelichting: Nadat alle (stembureau)uitslagen zijn ingevoerd en vervolgens met OSV de stemtotalen zijn berekend, dient de uitslag te worden vastgelegd op papier. OSV maakt hiertoe het modeldocument aan dat hiervoor gebruikt dient te worden. Als het officiële document met de uitslag wordt geprint, is het van belang dat deze de juiste uitslaggegevens bevat. Richtlijn: - Maak, voor toegang tot documenten en bestanden die met OSV zijn aangemaakt, gebruik van het menu Werkmap in OSV. - Zorg dat het eventuele bewerken van het uitslagendocument op een betrouwbare computer gebeurt en dat voor het printen van het document een betrouwbare printer wordt gebruikt. Maak geen gebruik van een printer die met het internet of via WiFi verbonden is. - Controleer na het printen of het document (nog steeds) de correcte uitslag omvat. - Maak een back-up van de door OSV aangemaakt gegevens- en log-bestanden en bewaar deze 3 maanden. 4

5 Bijlage 2: Informatie over de installatie van OSV ( Ondersteunende Software Verkiezingen ) 1. Belangrijke wijzingen in OSV Ten opzichte van voorgaande versies van OSV zijn er in deze versie enkele (technische) aanpassingen doorgevoerd 5. De belangrijke wijzingen zijn: - Een reeks updates van verschillende standaard software componenten waar OSV gebruik van maakt. Onder andere is Java bijgewerkt naar versie Een reeks wijzingen die betrekking hebben op de beveiligingstechnische weerbaarheid van de software. - Ter waarborging van het vier-ogen-principe bij de invoer van de stemaantallen wordt in OSV afgedwongen dat de invoer door 2 verschillende gebruikers plaatsvindt. - Bij het opgeven van het wachtwoord wordt een minimale lengte van 9 karakters vereist. - Bij de verkiezingen met 1 kieskring (en hoofdstembureau) is het mogelijk om in P4_HSB het totaaltelling-bestand aan te maken dat bestemd is voor P5. - De gewijzigde modellen (inclusief die voor het experiment centrale stemopnaming) zijn opgenomen. 2. Vaststellen authenticiteit OSV zip-bestand (op de cd-rom) Voor dat u OSV kunt installeren dient u het zip-bestand met de naam osv_programma4_psb_installer_v zip dat op de cd-rom staat te kopiëren naar de computer waarop u OSV wenst te installeren. Nadat het zip-bestand op de computer staat dient u de authenticiteit vast te stellen door de sha256 hash-code te bepalen van het zip-bestand en te vergelijken met de hash-code die op de website van de Kiesraad staat vermeld 6. Voor het bepalen van de sha256 hash-code kunt u het volgend commando gebruiken: 1. Windows (command prompt): certutil -hashfile osv_programma4_psb_installer_v zip SHA MacOS/Linux: shasum -a 256 osv_programma4_psb_installer_v zip 5 Ten opzichte van de OSV-versie 2.21 die beschikbaar is gesteld bij de gemeenteraadsverkiezingen en het raadgevend referendum in

6 3. Uitpakken van het zip-bestand Nadat is vastgesteld dat de hash-code die op de computer is berekend overeenkomt met de gepubliceerde code op de website, dient het zip-bestand te worden uitgepakt. Nadat het zip-bestand is uitgepakt treft u de volgende gegevens aan: - De installatiehandleiding voor de programma s (handleiding_installer_programma4.pdf); - De kandidatenlijsten en verkiezingsdefinitie in de map VERKIEZINGSBESTANDEN; - De installatie bestanden voor OSV Programma 4 en 5. NB. Nadat het programma geïnstalleerd is, treft u in de map doc (op de locatie waar u de programma s heeft geïnstalleerd) de gebruikershandleidingen van OSV aan. 4. Installatie van de software De software dient, afhankelijk van het besturingssysteem van uw computer, als volgt te worden geïnstalleerd: - voor installatie op een Microsoft Windows besturingsomgeving start u het programma install-win.bat ; - voor installatie op een Mac besturingsomgeving start u het programma installmac.command ; - voor installatie op een Linux besturingsomgeving start u het programma install-linux.sh. Aangezien er sprake is van gecombineerde verkiezingen, voor de provinciale staten en voor één of meerdere waterschappen, is het mogelijk om meerdere instanties van P4_PSB te installeren. Tijdens de installatie dient te worden aangegeven hoeveel instanties van P4_PSB geïnstalleerd dienen te worden. NB. Nadat OSV geïnstalleerd is, dient te worden getest of OSV goed functioneert op het computersysteem en op eventueel te gebruiken invoercomputers (client computers). 5. Beveiligde verbinding naar OSV-server (HTTPS) Standaard wordt de verbinding tussen de OSV-server en de client-browser voorzien van een versleutelde verbinding, op basis van een self-signed certificaat dat bij de installatie wordt aangemaakt. Omdat een lokaal geïnstalleerd beveiligingscertificaat wordt gebruikt en de gebruikte computers niet met het internet verbonden mogen zijn, geeft de browser aan dat het beveiligingscertificaat in beginsel niet wordt vertrouwd. Afhankelijk van de browser (bijv. Internet Explorer, Mozilla Firefox of Google Chrome) dient vervolgens door de gebruiker te worden aangegeven dat de verbinding wordt vertrouwd en dat er verder gegaan kan worden naar de OSVprogramma pagina. Bij het accepteren van de verbinding op een client computer dient te worden gecontroleerd of het certificaat dat voor de verbinding wordt gebruikt, hetzelfde is als in de browser op de OSV-server. Het is verstandig om het certificaat van de OSV-server op de client-computer toe te voegen aan de vertrouwde locale websites/certificaten (zie bijlage 5). Op de OSV-server computer wordt de OSV-programma pagina opgeroepen met de programma snelkoppeling of de url: 6. Helpdeskovereenkomst Voor aanvullende ondersteuning bij het installeren en gebruik van OSV kunnen gemeenten een helpdeskovereenkomst afsluiten met IVU (de softwareleverancier van OSV). De helpdesk van IVU is telefonisch te bereiken op: en per mail: osv@ivu.nl. 6

7 Bijlage 3: Stappenplan gebruik programma 4 en 5 (provinciale staten en waterschapsverkiezingen) Programma 4 (P4_PSB) is bedoeld voor de gemeente om de stemtotalen van de stembureaus in te voeren. Waterschappen hebben Programma 4_PSB niet nodig. Programma 4 (P4_HSB) is bedoeld voor het hoofdstembureau om de stemtotalen van de gemeenten samen te voegen en (indien van toepassing) om proces-verbaal model O 3 op te maken. Programma 4_CSB (P4_CSB) is bedoeld voor het centraal stembureau om de stemtotalen van de hoofdstembureau(s) samen te voegen en Programma 5 (P5) om de zetelverdeling te berekenen. Stap 1: Voorbereiding - Installeer de OSV Programma s die nodig zijn; o HSB gemeenten: P4_PSB en P4_HSB; o CSB gemeenten: P4_PSB, P4_HSB, P4_CSB en P5; o Waterschappen: P4_HSB, P4_CSB en P5. - Geef bij de installatie aan hoe vaak u P4_PSB wilt installeren door tijdens de installatie dit aan te vinken. Door meerdere instanties (maximaal 5) van P4_PSB te installeren kunt u met één installatie zowel voor de provincie als het/de waterschap(pen) de stemtotalen verwerken. - Start OSV-server (snelkoppeling op het bureaublad); - Open Programma 4 (snelkoppeling op het bureaublad). De eerste keer dat P4_PSB, P4_HSB en P5 worden opgestart, dient het wachtwoord voor de hoofdgebruiker osv te worden ingesteld. Voor elke instantie van P4 en P5 dient dit afzonderlijk te gebeuren. Als het wachtwoord is ingesteld, gaat u verder door op Verder te drukken. Indien de verkiezingsleider het hoofdwachtwoord niet zelf heeft ingesteld, het wachtwoord doorgeven aan de verkiezingsleider welke vervolgens een eigen wachtwoord dient in te stellen! Stap 2 voor P4_PSB: Inlezen verkiezingsdefinitie, kandidatenlijst en aanmaken stembureaus (niet voor Waterschappen) - Selecteer (met de knop bladeren) de bestanden Verkiezingsdefinitie_PS/AB eml.xml en Kandidatenlijsten_PS/AB eml.xml (Beide zijn te vinden in de map VERKIEZINGSBESTANDEN). - Lees beide bestanden in door op Openen te drukken. - Bevestig (indien correct) de getoonde gegevens van de betreffende verkiezing door op Ja te drukken. - Vervolgens wordt de hash-code van de kandidatenlijsten getoond; de hash-code kunt u vinden op de website van de Kiesraad ( - Definieer de stembureaus (of lees het stembureaubestand in) en bewerk/wijzig indien nodig de getoonde gegevens. o Controleer of alle stembureaus goed in OSV zijn opgegeven en er geen zijn vergeten. - Rond de stembureau invoer af met de knop Afronden definiëren stembureaus. - Vervolgens dient u zich af te melden en opnieuw aan te melden (NB. bij aanmelden: gebruiker is osv en het eerder ingestelde wachtwoord). - Na het aanmelden kunnen extra gebruikers worden aangemaakt via het menu Beheer en tevens kunnen de invoerinstellingen worden gecontroleerd (standaard is dubbele invoer). Ook kan de kleur worden aangepast van het bovenste menu gedeelte. 7 - Om te beoordelen of bestanden goed worden ingelezen in eventuele aanvullende software, kunt u (in het menu Leeg Tellingbestand onder Beheer ) een leeg Telling-bestand aanmaken en dit inlezen in de aanvullende software ter controle. - Om als basis te dienen voor het proces-verbaal van het stembureau kan een leeg model N 10-1 worden aangemaakt. In geval van deelname aan het experiment centrale stemopneming kan hier het lege Model I en bijlage 2 van Model II worden aangemaakt. Ga hiervoor naar de 7 Het instellen van de kleur van de bovenste menu gedeelte kan helpen bij het onderscheid tussen de geïnstalleerde P4 instanties voor verschillende verkiezingen. 7

8 optie in het menu Beheer onder Leeg N10-1. NB1: U kunt op een later moment nog de naam en het nummer van stembureaus en het aantal kiesgerechtigden aanpassen, maar geen stembureaus meer toevoegen of verwijderen tenzij u P4 opnieuw inricht zoals hiervoor is beschreven. NB2: Geadviseerd wordt om voor eventuele presentatie van de voorlopige uitslag, OSV op een aparte computer te installeren waarop alleen de telling per partij wordt ingevoerd. Stap 2 voor P4_HSB: Inlezen verkiezingsdefinitie en totaallijst - Selecteer (met de knop bladeren) de bestanden Verkiezingsdefinitie_PS/AB eml.xml en Kandidatenlijsten_PS/AB eml.xml.(Beide zijn te vinden op de cd-rom in de map VERKIEZINGSBESTANDEN). - Lees beide bestanden in door op Openen te drukken. - Bevestig (indien correct) de getoonde gegevens van de betreffende verkiezing door op Ja te drukken. - Vervolgens wordt de hash-code van de kandidatenlijsten gevraagd; de hash-code kunt u vinden op de website van de Kiesraad ( - Vervolgens dient u zich af te melden en opnieuw aan te melden (NB. bij aanmelden: gebruiker is osv en het eerder ingestelde wachtwoord). - Na het aanmelden kunnen extra gebruikers worden aangemaakt via het menu Beheer. Stap 2 voor P4_CSB: Inlezen verkiezingsdefinitie, kandidatenlijst en aanmaken stembureaus - Selecteer (met de knop bladeren) de bestanden Verkiezingsdefinitie_PS/AB eml.xml en Totaallijsten_PS/AB eml.xml. - Lees beide bestanden in door op Openen te drukken. - Bevestig (indien correct) de getoonde gegevens van de betreffende verkiezing door op Ja te drukken. - Vervolgens wordt de hash-code van de totaallijsten getoond; de hash-code kunt u terugvinden op het proces-verbaal I4 dat met programma 2-3 is aangemaakt. - Vervolgens dient u zich af te melden en opnieuw aan te melden (NB. bij aanmelden: gebruiker is osv en het eerder ingestelde wachtwoord). - Na het aanmelden kunnen extra gebruikers worden aangemaakt via het menu Beheer. NB. Bestaat de verkiezing uit één kieskring (er is maar 1 hoofdstembureau) dan is P4_CSB niet nodig voor het aanmaken van het totaaltelling bestand, aangezien dit met P4_HSB aangemaakt kan worden. Aangeraden wordt om P4_CSB wel mee te installeren voor het geval dat het gebruik van P4_CSB wel nodig mocht zijn. Stap 2 voor P5: Inlezen verkiezingsdefinitie en totaallijst - Selecteer de bestanden Verkiezingsdefinitie_PS/AB eml.xml en Totaallijsten_GR eml.xml. - Lees beide bestanden in door op Openen te drukken. - Vervolgens wordt de hash-code van de totaallijsten getoond; de hash-code kunt u terugvinden op het proces-verbaal I4 dat met programma 2-3 is aangemaakt. - Vervolgens dient u zich af te melden en opnieuw aan te melden (NB. gebruiker is osv en het eerder ingestelde wachtwoord). - Na het aanmelden kunnen extra gebruikers worden aangemaakt via het menu Beheer. 8

9 De stappen 3 t/m 5 worden uitgevoerd met P4_PSB en zijn derhalve niet van toepassing voor waterschappen. Start zo nodig OSV-server en open P4_PSB. Stap 3: Invoer stemaantallen (na de stemming) - Na ontvangst N 10: selecteer het stembureau in de linkerbalk en voer de stemaantallen in. - Bevestig de ingevoerde stemmen door onderaan het venster op Opslaan te drukken. Bij eventuele foutmeldingen of waarschuwingen de invoer nog eens goed nakijken aan de hand van de N 10 en zo nodig de invoer corrigeren. - Als de invoer is opgeslagen, geef dan de N10 door aan een andere persoon voor de tweede invoer. - Zodra de stemaantallen van een stembureau voor de tweede maal (door een andere gebruiker) goed zijn ingevuld zal er voor het stembureaunaam een donkergroen vinkteken komen te staan. Stap 4: Definitief maken verkiezingen - Als alle stembureaus zijn ingevoerd; selecteer de Gemeentenaam (boven Stembureau ). - Kies vervolgens de donkerblauwe menu-optie Definitief maken verkiezingen en klik vervolgens op Definitief maken. Dit is noodzakelijk om de volgende stap te laten slagen. Stap 5: Aanmaken N 11 - Klik op de donkerblauwe menu-optie Model N11 en selecteer het gewenste document type en druk op Verder. - Selecteer vervolgens het gewenste uitvoerformaat (pdf of rtf) en druk op Verder. Vervolgens worden de volgende bestanden aangemaakt (welke zijn terug te vinden onder de menu-optie Werkmap of in de export-map:..\export\p4_psb op de OSV server-computer): o Opgave model N 11 (Vaststelling aantallen stemmen ), dan wel Proces-verbaal model II; o het EML Telling-bestand (Telling_PS/AB eml.xml, met de uitslag van de gemeente). - Als de N 11 (of model II) is aangemaakt en u op Klaar hebt gedrukt, wordt de Werkmap weergegeven; de N 11/Model II kunt u hier openen of apart opslaan om deze op een andere computer uit te printen. - Tevens is het mogelijk om een csv-bestand aan te maken met een overzicht van de uitslagen per stembureau. Dit bestand kan worden geopend in Excel. Stap 6: Databank verkiezingsuitslagen: Voor de Databank verkiezingsuitslagen ontvangt de Kiesraad graag de EML Telling-bestanden van zowel de provinciale staten als de waterschapsverkiezing(en): - Selecteer na het aanmaken van het Model N11/Model II document de Werkmap in het donkerblauwe menu; - Sla vervolgens het bestand Telling_PS/AB eml.xml op een usb-stick op; - Maak, nadat alle Telling-bestanden van de verschillende verkiezingen zijn opgeslagen, een zip-bestand waarin de bestanden zitten; Mail vervolgens het zip-bestand naar informatiepunt@kiesraad.nl; 9

10 De stappen 7 t/m 10 worden uitgevoerd met P4_HSB. Start zo nodig OSV-server en open P4_HSB. Stap 7: Invoeren gemeentelijke uitslag - Na ontvangst N 11 (dan wel Model II in geval van het experiment centrale stemopneming): selecteer de gemeente in de linkerbalk en kies vervolgens voor Invoeren stemtotalen. - Voer vervolgens de stemaantallen van de gemeente in. - Bevestig de ingevoerde stemmen door onderaan het venster op Opslaan te drukken. Bij eventuele foutmeldingen of waarschuwingen de invoer nogmaals aan de hand van de N11 controleren en zo nodig de invoer corrigeren. - Als de invoer is opgeslagen, geef dan de N 11 door aan een andere persoon voor de tweede invoer. Stap 8: Definitief maken verkiezing - Als alle gemeenten zijn ingelezen, selecteer de Kieskring (boven Gemeente ). - Kies vervolgens in het donkerblauwe menu voor Definitief maken verkiezing en druk vervolgens op Definitief maken. Dit is noodzakelijk om de volgende stap te laten slagen. Stap 9: Aanmaken Telling- en Totaaltelling (Bij enkele kieskring) o Selecteer Telling-bestand (in het donkerblauwe menu) en druk op Verder. Vervolgens worden het volgende bestanden aangemaakt (welke zijn terug te vinden onder de menuoptie Werkmap of in de export-map:..\export\p4_hsb op de OSV server-computer): o osv4-1_hashcode Telling..pdf o het EML Telling-bestand (Telling_PS/AB eml.xml, met de uitslag van de kieskring) - Selecteer eveneens Totaaltelling-bestand (in het donkerblauwe menu) en druk op Verder. Vervolgens worden de volgende bestanden aangemaakt: o osv4-1_hashcode Totaaltelling..pdf o het EML Totaaltelling-bestand (Totaaltelling_PS/AB eml.xml, met de totaaluitslag die nodig is voor P5) - Als de bestanden zijn aangemaakt en u op Klaar hebt gedrukt, wordt de Werkmap weergegeven. Stap 10: Aanmaken O 3 (Bij meerdere kieskringen) - Selecteer Model O 3 (in het donkerblauwe menu) en voer de gevraagde gegevens in en druk op Verder. Vervolgens worden de volgende bestanden aangemaakt (welke zijn terug te vinden onder de menu-optie Werkmap of in de export-map:..\export\p4_hsb op de OSV server-computer): o Proces-verbaal model O 3 (Proces-verbaal van het hoofdstembureau ) o het EML Telling-bestand (Telling_PS/AB eml.xml, met de uitkomst van de kieskring) - Als de O 3 is aangemaakt en u op Klaar hebt gedrukt, wordt de Werkmap weergegeven, de O 3 kunt u hier openen of apart opslaan om deze uit te printen. - De O 3 dient vervolgens afgedrukt en ondertekend te worden. Stap 11: Databank verkiezingsuitslagen (Bij meerdere kieskringen): Voor de Databank verkiezingsuitslagen ontvangt de Kiesraad graag de EML Telling-bestanden van de kieskring van de provinciale staten: - Selecteer na het aanmaken van het Model O 3 document de Werkmap in het donkerblauwe menu; - Sla vervolgens het bestand Telling_PS/AB eml.xml op een usb-stick op; - Maak een zip-bestand waarin de bestanden zitten; Mail vervolgens het zip-bestand naar informatiepunt@kiesraad.nl; 10

11 De stappen 12 t/m 14 worden uitgevoerd met P4_CSB. Enkel van toepassing bij meerdere kieskringen. Start zo nodig OSV-server en open P4_CSB. Stap 12: Invoeren kieskring uitslag - Na ontvangst proces-verbaal O 3 van het hoofdstembureau: selecteer de kieskring in de linkerbalk en kies vervolgens voor Invoeren stemtotalen. - Voer vervolgens de stemaantallen van de kieskring in. - Bevestig de ingevoerde stemmen door onderaan het venster op Opslaan te drukken. Bij eventuele foutmeldingen of waarschuwingen de invoer nogmaals aan de hand van de O 3 controleren en zo nodig de invoer corrigeren. - Als de invoer is opgeslagen, geef dan de O 3 door aan een ander persoon voor de tweede invoer. Stap 13: Definitief maken verkiezing - Als alle kieskringen zijn ingelezen; selecteer de naam van de provincie of het waterschap (boven Kieskring ). - Kies vervolgens de donkerblauwe menu-optie Definitief maken verkiezingen en klik vervolgens op Definitief maken. Dit is noodzakelijk om de volgende stap te laten slagen. Stap 14: Aanmaken Totaaltelling - Klik op de donkerblauwe menu-optie Totaaltelling en druk op Verder. Vervolgens worden de volgende bestanden aangemaakt (welke zijn terug te vinden onder de menu-optie Werkmap of in de export-map:..\export\p4_csb op de OSV server-computer): o o osv4-1_hashcode Telling..pdf het EML Totaaltelling-bestand (Totaaltelling_PS/AB eml.xml, met de totaaluitslag die nodig is voor P5) - Als het totaaltelling-bestand is aangemaakt en u op Klaar hebt gedrukt, wordt de Werkmap weergegeven. 11

12 De stappen 15 t/m 20 worden uitgevoerd met P5. Start zo nodig OSV-server en open P5. Stap 15: Inlezen Totaaltelling-bestand: - Selecteer Openen bestand Totaaltelling in het menu en open het Totaaltelling-bestand dat is aangemaakt met P4 en klik op Inlezen bestand Totaaltelling. Stap 16: Zetelverdeling, overleden kandidaten - Indien een kandidaat is overleden, dient dit aangegeven te worden onder het menu Overleden kandidaten voordat de zetelverdeling gestart wordt. - Selecteer Zetelverdeling en klik op Start om het proces te starten. Stap 17: Definitief maken verkiezing en aanmaken proces-verbaal P22 - Selecteer Definitief maken verkiezing en klik op Definitief maken. - Selecteer Proces-verbaal (P22) en vul de gevraagde gegevens in en klik op Verder. o Geef de plaatsnaam op waar de zitting van de centraal stembureau plaatsvindt. - Kies RTF of PDF voor het formaat van het document en klik op Verder. Vervolgens worden de volgende bestanden aangemaakt (welke zijn terug te vinden onder de menu-optie Werkmap of in de export-map:..\export\p5 op de OSV server-computer): o Proces-verbaal P22 o het EML Resultaat-bestand; Resultaat...eml.xml - Het proces-verbaal P22 is te vinden onder het menu Werkmap. Stap 18: Aanmaken benoemingsbrieven: - Selecteer Aanmaken benoemingsbrieven. - Vul de gevraagde gegevens in en klik op Verder. - De benoemingsbrieven en de geloofsbrieven zijn vervolgens te vinden onder het menu Werkmap (en in de exportmap..\export\p5). Stap 19: Databank verkiezingsuitslagen: Voor de Databank verkiezingsuitslagen ontvangt de Kiesraad graag bepaalde OSV-bestanden: - Selecteer Werkmap in het donkerblauwe menu; - Klik vervolgens op de knop Export verkiezingsuitslagen.. en sla het bestand op een usbstick op; - Mail vervolgens het zip-bestand (Verkiezingsuitslagen_...zip) naar informatiepunt@kiesraad.nl; Stap 20: Archiveren en vernietigen Na het afsluiten van P4 en P5 en het stoppen van de OSV-server zijn er nog enkele zaken te doen. Kopieer tbv de archivering alle bestanden naar een cd-rom of DVD. Daarbij horen in ieder geval: - De map export die door P4 en P5 is gevuld. - De map osv\jboss ga\server\osv\log met daarin de log-bestanden van P4 en P5. De OSV-bestanden dienen tot 3 maanden na de benoeming van de (nieuwe) leden bewaard te blijven, hierna kunnen de bestanden vernietigd worden. 12

13 Bijlage 4: OSV-bestanden voor de Databank verkiezingsuitslagen Op de website verkiezingsuitslagen.nl houdt de Kiesraad een databank bij met verkiezingsuitslagen. Om de uitslagen van de provinciale staten en de waterschapsverkiezingen zo volledig mogelijk te kunnen opnemen op verkiezingsuitslagen.nl wenst de Kiesraad zo spoedig mogelijk, nadat de uitslag door de gemeente, hoofdstembureau en centraal stembureau is vastgesteld, de OSV tellingbestanden te ontvangen. Elke ingevoerde verkiezing heeft een eigen telling-bestand, de naam van het bestand ziet er als volgt uit Telling_PS/AB eml.xml en is te vinden onder het menu Werkmap. Nadat de afzonderlijke Telling-bestanden tezamen op een USB-stick zijn opgeslagen, neemt u deze mee naar een gewone computer, waarvandaan u de bestanden - bij voorkeur in een zip-bestand - mailt naar: informatiepunt@kiesraad.nl In geval van het centraal stembureau is het mogelijk om gelijk een zip-bestand aan te maken waarin de verschillende telling-bestanden zijn opgenomen. Gebruik hiervoor de knop Export verkiezingsuitslagen die te vinden is in de Werkmap. 13

14 Bijlage 5: Self-signed osv.local certificaat white-listen Voor de verbinding met de web interface van de OSV-server wordt gebruik gemaakt van HTTPS op basis van een (lokaal) self-signed certificaat. Op de volgende wijze kan de (lokale) OSV programma website met een self-signed certificaat worden ge-white-list zodat de browser geen waarschuwing pagina geeft bij het gebruik van OSV. De beschrijving gaat in op de procedure voor Internet Explorer, Firefox en Chrome. Afhankelijk van de gebruikte browser versie kan het zijn dat de procedure iets anders dient te worden uitgevoerd. De beschreven handelingen zullen waarschijnlijk door de systeembeheerder dienen te worden uitgevoerd. Aangeraden wordt dit vooraf goed in te regelen zodat bij de invoer van de uitslaggegevens in OSV, de gebruikers niet worden geconfronteerd met (onduidelijke) browsermeldingen en dat de juiste HTTPS instellingen in de browser zijn ingesteld. Internet Explorer Internet Explorer toont de volgende waarschuwingspagina bij het open van een (nog) niet vertrouwde webpagina. Voor IE zijn de volgende 2 acties nodig om de OSV pagina en het self-signed certificaat als vertrouwd op te nemen. 1. Voeg de hostname osv.local toe aan de hosts-file (dan wel DNS server als die beschikbaar is) 2. Installeer het self-signed certificaat van OSV in de certificaat manager 1. Hostname toevoegen Voor het lokaal instellen van de osv.local hostname in de hosts-file: - Open met Administrator rechten (Als administrator uitvoeren) een tekst editor (Kladblok/notepad) 14

15 - Open vervolgens het bestand \Windows\System32\drivers\etc\hosts - Voeg de volgende regel toe: osv.local o Indien het een andere computer dan de OSV server betreft dient het ip-adres gewijzigd te worden in het netwerk ip-adres van de server computer (bijvoorbeeld: ) o Na het toevoegen dient het bestand opgeslagen te worden Indien gebruik gemaakt wordt van een lokale DNS-server (en niet van de lokale hosts-file), dient hierin een record te worden toegevoegd waarin osv.local verwijst naar het netwerk ip-nummer van de OSVserver computer. 15

16 2. Installeren van het self-signed certificaat van OSV in de certificaat manager - Ga naar de OSV programma pagina via - Voeg vervolgens toe aan vertrouwde website via Internetopties > Beveiliging > Vertrouwde website > Websites - Ga de eerste keer door naar de OSV pagina door te klikken op: Doorgaan naar deze website - Klik vervolgen op certificaatfout in de adresbalk en vervolgens op Certificaten weergeven 16

17 - Kies vervolgens voor Certificaat installeren 17

18 - Doorloop De wizard Certificaat importeren, kies voor Alle certificaten in het onderstaande archief opslaan en via Bladeren voor Vertrouwde basiscertificeringsinstanties - Kies in de laatste stap van de wizard voor Voltooien - Vergelijk bij een client computer (niet zijnde de OSV-server computer) de SHA vingerafdruk die wordt getoond met de getoonde vingerafdruk van het certificaat op de OSV-server computer. En accepteer de installatie alleen als beide overeenkomen. - Rond de installatie van het certificaat af. 18

19 - Ga opnieuw naar en kies een bepaalde OSV programma pagina, bijvoorbeeld Samenvoegen stemtotalen (voor gemeenten) De OSV programma pagina wordt nu direct getoond zonder dat IE een certificaat waarschuwing/fout geeft. 19

20 Firefox Firefox toont de volgende waarschuwingspagina bij het open van een (nog) niet vertrouwde webpagina. Binnen Firefox kan relatief eenvoudig een uitzondering worden toegevoegd zodat de melding niet meer wordt getoond. Ondanks dat het bij Firefox niet perse nodig is, is het wel handig om osv.local op te nemen in de hosts-file of indien van toepassing in een DNS record. In de verder beschrijving wordt er vanuit gegaan dat osv.local is opgenomen in de hosts-file (zie de beschrijving Hostname toevoegen onder Internet Explorer). Als dat niet het geval is, dient in plaats van osv.local localhost (ingeval van de OSV-server computer) of het netwerk ip-adres van de OSVserver (in geval van een client computer) te worden gebruikt. Uitzondering toevoegen - Ga naar de OSV programma pagina via - Kies vervolgens op de optie Geavanceerd 20

21 - Kies vervolgens voor de optie Uitzondering toevoegen - Vergelijk bij een client computer (niet zijnde de OSV-server computer) de SHA vingerafdruk die wordt getoond onder de optie Weergeven met de vingerafdruk van het certificaat die op de OSV-server computer worden getoond. En accepteer de uitzondering alleen als beide overeenkomen. 21

22 - Hiermee is een uitzondering opgenomen en wordt de OSV programma pagina getoond. 22

23 Chrome Chrome toont de volgende waarschuwing pagina bij het open van een (nog) niet vertrouwde webpagina. Binnen Chrome kan relatief eenvoudig een uitzondering worden toegevoegd zodat melding niet meer wordt getoond. Anders dan bij Firefox, blijft in recente versies van Chrome wel in de adresbank de rode tekst Niet veilig staan. Ondanks dat het bij Chrome niet perse nodig is, is het wel handig om osv.local op te nemen in de hosts-file of indien van toepassing in een DNS record. In de verder beschrijving wordt er vanuit gegaan dat osv.local is opgenomen in de hosts-file (zie de beschrijving Hostname toevoegen onder Internet Explorer). Als dat niet het geval is, dient in plaats van osv.local localhost (ingeval van de OSV-server computer) of het netwerk ip-adres van de OSVserver (in geval van een client computer) te worden gebruikt. Uitzondering toevoegen - Ga naar de OSV programma pagina via - Kies vervolgens op de optie Gedetailleerde informatie tonen 23

24 - Vergelijk bij een client computer (niet zijnde de OSV-server computer) de SHA vingerafdruk door in de adresbank te klikken op Niet veilig en vervolgens op Ongeldig (onder Certificaat). De certificaat informatie wordt getoond en onder het tabblad Details kan de SHA vingerafdruk worden gevonden als eigenschap (zie Thumbprint ). Ga enkel door met het opnemen van de uitzondering als de SHA vingerafdruk op de client computer overeenkomt met die op de OSV-server computer wordt getoond. - Kies vervolgens voor de optie Doorgaan naar osv.local (onveilig) - Hiermee is een uitzondering opgenomen en wordt de OSV programma pagina getoond. 24

25 25

26 Bijlage 6: Instellen server firewall ten behoeve van OSV Om de OSV-server te beschermen tegen ongewenst netwerkverkeer is het van belang dat de systeem firewall zo wordt ingesteld dat enkel de vereiste netwerkcommunicatie met de server mogelijk is. In de volgende stappen wordt beschreven hoe onder Windows de firewall kan worden ingesteld zodat enkel de noodzakelijke netwerk communicatie poort (nummer 8443) benaderbaar is vanaf het netwerk. De stappen die worden beschreven zijn gebaseerd op het standaard firewall programma van Windows 10 Pro. Het correct instellen van de firewall is ook van toepassing als gebruik wordt gemaakt van een andere versie van Windows (Server of Windows 7 Pro) of een ander besturingssysteem, zoals Ubuntu Linux. 1. Instelleren van OSV Voordat de firewall nader wordt ingesteld verdient het aanbeveling dat eerst OSV wordt geïnstalleerd en een eerste keer wordt opgestart. Bij de eerste keer dat het OSV-server programma wordt opgestart wordt (over het algemeen) door Windows een firewall regel ingesteld. Dit is te herkennen aan de volgende melding: Na het accepteren van deze melding wordt de uitzondering in Windows firewall opgeslagen. In de volgende stappen wordt aangeven hoe deze uitzondering dient te worden aangepast. 26

27 2. Openen van Windows firewall programma Het Windows firewall programma is te openen door onder het Windows/Start menu te zoeken op firewall. Kies vervolgens voor Windows Defender Firewall met geavanceerde beveiliging Om wijzigingen in de firewall instellingen te kunnen aanbrengen is het van belang dat het firewall programma als administrator wordt uitgevoerd. 3. Schakel vooringestelde firewall regels uit Windows firewall bevat standaard een hele reeks regels en uitzonderingen voor verschillende vormen van netwerkcommunicatie en programma s. Voor een goede hardening van het besturingssysteem is het van belang dat niet gebruikte netwerkdiensten en communicatiepoorten worden uitgezet. Veel (zo niet alle) van de door Windows standaard ingestelde firewall regels kunnen om die reden worden uitgezet. 4. Maak een nieuwe regel die enkel communicatie op poort 8443 toestaat Nadat overbodige firewall regels zijn uitgezet dient een nieuwe regel te worden aangemaakt onder Regels voor binnenkomende verbindingen op poort Poort 8443 wordt door OSV gebruikt om de web interface te ontsluiten naar client computers. 27

28 Kies voor Nieuwe regel onder de rechter pagina kolom Acties. De Wizard Nieuwe regel voor binnenkomende verbinding wordt geopend. 1. Kies voor regel type Poort 2. Kies voor TCP en geef als specifieke lokale poort 8443 op. 3. Kies voor De verbinding toestaan. 28

29 4. Laat de regel van toepassing zijn op de verschillende profielen. 5. Geef de regel een geschikte naam en omschrijving. 5. Schakel de standaardregel voor de OSV-server uit Bij de eerste keer dat OSV is opgestart heeft Windows een firewall regel aangemaakt. Deze regel dient uitgeschakeld te worden. Klik met de rechtermuisknop op de desbetreffend regel en kies voor Regel uitschakelen. 29

30 6. Controleer of de OSV webpagina beschikbaar is Nadat de firewall regel is ingesteld en overbodige regels zijn uitgezet, is het belangrijk te controleren of de wijzigingen in de firewall de juiste uitwerkingen hebben. Ook dient nagegaan te worden dat de OSV-server vanaf de netwerk client benaderbaar is op poort