Hemelbestorming of aardverschuiving?

Transcriptie

1 1 Hemelbestorming of aardverschuiving? Aandachtspunten bij introductie van zonnepanelen en zonneboilers in Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm en op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Atriensis b.v.. Atriensis b.v. Pastoor Petersstraat Postbus AV Eindhoven T F I E info@atriensis.nl KvK Oost Brabant ABN AMRO

2 Inhoudsopgave 1 Hemelbestorming 3 2 Pakketten 6 3 Resultaten Exploitatie 10 5 Aan de slag 17

3 1 Hemelbestorming 1.1 Zonnepanelen Verduurzaming van de elektriciteitsvoorziening van woningen door zonnepanelen. Het jaar 2013 staat over enkele decennia gelijk aan het moment van de grote doorbraak van zonnepanelen. Simpelweg omdat deze voorheen futuristisch ogende techniek nu voor iedereen beschikbaar komt. Overal verkrijgbaar en rendabel zonder subsidies. Een florissant vooruitzicht voor corporaties? 3 Toch bestaan er nog genoeg dilemma s op dit moment. Zelf doen of uitbesteden? Inkoop en toepassing lijken zó eenvoudig dat een corporatie dit probleemloos zelf zou moeten kunnen oppakken. Of is dit een onderschatting van administratieve sores? Vervolgens de vraag of het beter is om nu grootschalig in te stappen of juist toekomstige innovaties af te wachten. En daarmee nog betere terugverdientijden door hogere opbrengsten bij lagere aanschafbedragen. Maar de lastigste overweging is toch wel het eigendom en financiering. Opties zijn opname in de kale huur, eigendom en exploitatie via de leverancier van elektra of aanschaf door de huurder zelf met de nodige ondersteuning en spelregels van de zijde van de corporatie. 1.2 Beleid Op 28 juni 2012 ondertekende Aedes het Çonvenant Energiebesparing Huursector. Gemiddeld energielabel B ofwel een energie-index van 1,25 eind Veel corporaties twijfelen nog aan het realiteitsgehalte van dit doel. Duidelijk is wel dat doorbraak van zonnepanelen het realiteitsgehalte van die nieuwe doelstelling verhoogt. Uiteraard mits corporaties in staat blijken allerlei actuele praktische dilemma s op te lossen. Wat voorheen het karakter van een hemelbestorming had, verandert dan in een aardverschuiving. De meeste woningcorporaties in Nederland hebben energiebeleid voor huurwoningen, die naar verwachting nog minimaal 15 tot 20 jaar in exploitatie blijven. Gebruikelijk worden deze woningen vóór eind 2020 rondom geïsoleerd, enkel glas wordt vervangen door HR++ glas,

4 wisselstroomventilatoren door gelijkstroomventilatoren en waar nog niet aanwezig worden HR 107 combiketels geplaatst. De meeste woningen halen hiermee energielabel C. Het recente convenant stelt echter het gemiddelde energielabel B als doel. Kortom er zijn dan meer maatregelen nodig. Mogelijkheden: Bestaand dubbelglas vervangen door HR++ beglazing Vraaggestuurde mechanische ventilatie Dikkere isolatiepakketten met hogere isolatiekwaliteit in met name daken en vloeren Duurzame energie 4 Een zonnepaneel is een voorbeeld van toepassing van duurzame energie. Bij veel eengezinswoningen is deze voorziening relatief eenvoudig inpasbaar en onafhankelijk van andere technische maatregelen uitvoerbaar. 1.3 Inkadering In welke situaties kunnen woningcorporaties zonnepanelen overwegen? Zonnepanelen bij gestapelde bouw ten behoeve van huishoudelijke elektra blijven in deze notitie vooralsnog buiten beschouwing vanwege onduidelijkheid of dit toegestaan is. Dan resteren voor corporaties de volgende drie opties voor introductie van zonnepanelen: 1. Bouwkundig geïntegreerde zonnepanelen bij renovatie en nieuwbouw van eengezinswoningen, gericht op huishoudelijke elektra inclusief woninginstallaties 2. Zonnepanelen op met name platte daken van gestapelde bouw. De opgewekte elektra dient om het elektraverbruik van collectieve installaties zoals liften, ventilatoren en verwarmingsinstallaties duurzaam op te wekken 3. Zonnepanelen op platte en hellende daken van eengezinswoningen, gericht op huishoudelijke elektra inclusief woninginstallaties. Toepassing op verzoek van zittende huurders en daarnaast bij mutaties Gezien de relatief bescheiden omvang van nieuwbouw en renovatie en de nauwe relatie met het ontwerp blijft de eerste optie hier buiten beschouwing. De tweede optie behelst toepassing bij gestapelde bouw ten behoeve elektra van de collectieve installatie. Ook deze

5 tweede mogelijkheid blijft in deze notitie buiten beschouwing. Deze optie is immers relatief eenvoudig. Een energieleverancier, mogelijk de energie-onderneming van de corporatie zelf, exploiteert de zonnepanelen. De elektra wordt aan de corporatie (toegelaten instelling) geleverd, die deze vervolgens via servicekosten in rekening brengt bij huurders. Voor hen verandert niets. Hooguit wordt de nota wat lager als de corporatie scherpe energietarieven bedingt. Daarnaast tellen de zonnepanelen mee in het energielabel, waardoor mogelijk meer huuropbrengsten bij mutaties ontstaan door hogere woningwaardering. 5 In deze notitie staat de derde optie centraal. Het bij mutaties en op verzoek van huurders aanbrengen van zonnepanelen bij eengezinswoningen. Ook de voor de hand liggende combinatie met zonneboilers wordt belicht. Deze apparaten reduceren het gasverbruik voor opwarming van tapwater. 1.4 Leeswijzer Op de markt van zonnepanelen en zonneboilers zijn veel aanbieders. Fabrikanten, installateurs, energiebedrijven en mengvormen van die drie. Corporaties worden regelmatig door deze aanbieders benaderd met een samenwerkingsvoorstel. Om goede keuzes te maken, is het belangrijk vooraf te bepalen of en hoe de corporatie zelf zonne-energie in wil gaan zetten. Eerst een strategie bepalen en daarna zelf leveranciers benaderen. Deze notitie geeft achtergrondinformatie en aanknopingspunten voor strategiebepaling. Hoofdstuk 2 gaat in op de belangrijkste randvoorwaarden voor toepassing van zonnepanelen en/of zonneboilers. Dit leidt tot een aantal pakketten met bijbehorende investeringskosten. Vervolgens schetst hoofdstuk 3 welke gevolgen deze pakketten hebben voor verlaging van het energieverbruik en verbetering van het energielabel. Hoofdstuk 4 beschrijft de meest gangbare mogelijkheden voor exploitatie. Hoofdstuk 5 sluit af met een aantal adviezen.

6 2 Pakketten 6 Zowel hellende als platte daken van eengezinswoningen zijn in principe geschikt voor toepassing van zonnepanelen en/of zonneboilers. Gemiddeld beschikken huurwoningen over zo n 50 tot 60 m 2 meestal hellend dakoppervlakte. Bij deze hellende daken is maximaal de helft van het oppervlakte geschikt vanwege de gewenste oriëntatie tussen zuidwest en zuidoost. Van dit gunstig ten opzichte van de zon georiënteerde oppervlakte valt vaak weer een gedeelte af. Denk aan dakramen, dakkapellen, schoorstenen, dakdoorvoeren of welstandseisen. Daarom mag verwacht worden dat maximaal een kwart van het totale dakoppervlakte van iedere eengezinswoning geschikt is voor toepassing van zonnepanelen en/of zonneboilers. Het gaat dan om gemiddeld maximaal 10 tot 15 m 2 per woning. Voor woningcorporaties is het van belang dat zonneboilers en/of zonneboilers ook eenvoudig te de- en hermonteren zijn. Dit speelt een rol als er bijvoorbeeld onderhoud of renovatie plaatsvindt, waarbij aan daken gewerkt wordt. Ook voor bewoners kan dit van belang zijn in de situatie dat zij verhuizen en de zonneboilers en/of zonneboilers eigendom van henzelf (Zelf Aangebrachte Voorziening) of van een externe energieleverancier zijn. Bij voorkeur wekken de zonnepanelen niet meer elektra op jaarbasis op dan er verbruikt wordt in het betreffende huishouden. Daarbij zal in alle gevallen ook onder de salderingslimiet van kwh gebleven worden. De opbrengst is voor huurders dan ook daadwerkelijk ongeveer 0,23 per kwh (prijspeil 2013). Gemiddeld verbruiken Nederlandse huishoudens zo n kwh elektra op jaarbasis. Het gemiddelde van eengezinswoningen in de sociale sector ligt beduidend lager, indicatief zo n kwh elektra op jaarbasis. Bedenk dat om dit gemiddelde heen een grote spreiding aanwezig is. Sommige huishoudens verbruiken slechts kwh op jaarbasis, terwijl andere huishoudens kwh op jaarbasis afnemen. Netwerkbedrijven zijn in staat om deze gegevens geanonimiseerd aan te leveren per complex, zodat een nauwkeurige inschatting mogelijk is.

7 7 Een te groot oppervlakte aan panelen lijkt in bestaande sociale huurwoningen relatief snel op te treden. Er is slechts een marginale vergoeding bij teruglevering. Een oppervlakte van 5 m 2 of 10 m 2 aan zonnepanelen voor een bestaande eengezinswoning lijkt voorlopig een verstandige keuze. Een op afstand uitleesbare tussenmeter die de jaarlijkse opbrengst vastlegt, behoort tot de opties. Praktisch alle eengezinswoningen beschikken over een individuele combiketel. Dat maakt deze woningen bij uitstek geschikt voor toepassing van een zonneboiler voor de voorverwarming van het warme tapwater. Hiervoor zijn veel producten op de markt verkrijgbaar. In deze notitie wordt uitgegaan van een collector met een oppervlakte van 3,6 m 2. De capaciteit hiervan sluit goed aan bij de warmtevraag van een gemiddeld huishouden in een eengezinswoning. Tot welke pakketten met bijbehorende investeringen leidt dit? Figuur: Pakketten en investeringskosten (inclusief btw prijspeil 2013) 1 Investeringskosten Geen zonnepaneel Wel zonnepaneel 5 m 2 Wel zonnepaneel 10 m 2 Geen zonneboiler Wel zonneboiler Bij deze investeringskosten is geen rekening gehouden met mogelijke subsidies. Zo bestaat voor woningcorporaties die winst maken de optie van energie investeringsafstrek. Per saldo komt dit neer op ongeveer 10% subsidie van het investeringsbedrag. Daarnaast is er de tijdelijke regeling tot 28 februari 2014 voor lagere btw op arbeidskosten. 1 Gebaseerd op concrete offertes met als prijspeil 2013.

8 3 Resultaten 3.1 Energiebesparing Berekend is welk effect de diverse pakketten hebben. Hierbij is gebruik gemaakt van de methodiek van het energielabel. Berekeningen zijn uitgevoerd met werkelijk bestaande energielabels van grote groepen eengezinswoningen, die nu respectievelijk gemiddeld over energielabel D, C en B beschikken. Uitgangspunten bij deze berekeningen: 8 HR 107 combiketel zonder HRww keur (effect HRww keur is minimaal) Eengezinswoningen met hellend dak op zuid en hellingshoek 45 graden Zonneboiler zonder zonnekeurlabel met een collector met een oppervlakte van 3,6 m 2 Binnentemperatuur 16,5 C (energielabelmethodiek) Twee bewoners per woning Figuur: Pakketten en energiebesparing Besparing energie op jaarbasis Geen zonnepaneel Wel zonnepaneel 5 m 2 Wel zonnepaneel 10 m 2 Geen zonneboiler 600 kwh kwh Wel zonneboiler 167 m 3 gas 167 m 3 gas en 600 kwh 167 m 3 gas en kwh

9 Tot welke verlaging van de energierekening leiden deze pakketten? Uitgangspunt zijn de energietarieven volgens het prijspeil van De variabele kosten voor elektra bedragen 0,23 per kwh en voor aardgas 0,68 per m 3 aardgas. Figuur: Pakketten en verlaging energienota (in per jaar) Besparing woonlasten op jaarbasis Geen zonnepaneel Wel zonnepaneel 5 m 2 Wel zonnepaneel 10 m 2 Geen zonneboiler Wel zonneboiler Energie-ind index Vervolgens de vraag tot welke verbetering van energie-index de pakketten leiden. Figuur: Pakketten en verbetering energie-index Verbetering energie-index Geen zonnepaneel Wel zonnepaneel 5 m 2 Wel zonnepaneel 10 m 2 Geen zonneboiler 0,09 0, Wel zonneboiler 0,15 0,24 0,33 Met deze tabel kan ook een inschatting gemaakt worden van het effect van deze inspanning op de gemiddelde energie-index van het totale woningbezit. Een voorbeeld. Een woningcorporatie streeft ernaar om in 25% van alle woningen uiterlijk m 2 aan zonnepanelen in combinatie met een zonneboiler te realiseren. De gemiddelde verbetering van de energie-index voor de totale corporatie is daarmee ongeveer 0,08 (0,33 gedeeld door 4). Het doel van het Convenant Energiebesparing Huursector bedraagt per eind 2020 een gemiddelde energie-index van 1,25 voor het totale bezit van de corporatie van dat moment. Dit betekent dat de corporatie met alle overige technische maatregelen aan het bestaande bezit inclusief sloop, verkoop en nieuwbouw in 2020 tot een gemiddelde energie-index van 1,33 dient te komen.

10 4 Exploitatie 4.1 Vier mogelijkheden Op hoofdlijnen zijn er vier mogelijkheden voor aanschaf en financiering. 1 Aanschaf door huurder (ZAV) Toepassen als: 10 Corporatie onvoldoende financiële mogelijkheden heeft en/of De huurprijs nabij of boven de grens van huurtoeslag ligt Deze optie geldt in principe alleen voor zonnepanelen en niet voor de eventuele zonneboiler, die immers verweven is met de woninginstallatie. Er is een externe onderneming niet de leverancier van de huishoudelijke elektra of toegelaten instelling- die de zonnepanelen verkoopt of eventueel least. Er zijn meerdere opties: het energiebedrijf van de corporatie zelf, een extern energiebedrijf zonder dat deze dit koppelt aan een exclusief leveringscontract voor huishoudelijke elektra of een leverancier van zonnepanelen. Voor dit bedrijf is het uiteraard een met btw belaste levering. De huurder schaft de panelen zelf bij dit bedrijf als ware het een Zelf Aangebrachte Voorziening aan. Deze vergoeding is in het geval van leasing waarschijnlijk hoger dan de besparing in de beginjaren, vanwege de hogere rente in de commerciële markt en vanwege de vaak relatief korte looptijd van de lening. Het bijzondere is hierbij dat de op deze wijze verkregen zonnepanelen wel degelijk positieve invloed hebben op het energielabel. Tegelijk speelt de onzekerheid van de mutatie. Vertrekt de huurder, dan haalt deze wellicht ook de zonnepanelen van het dak. Daarmee verdwijnt ook het positieve effect op het energielabel. Dit is te ondervangen als de corporatie afspraken maakt om deze Zelf Aangebrachte Voorziening op dat moment van huurders over te nemen.

11 2 Energieleverancier Toepassen als: Corporatie onvoldoende financiële mogelijkheden heeft en/of De huurprijs nabij of boven de grens van huurtoeslag ligt 11 Deze optie geldt in principe alleen voor zonnepanelen en niet voor de eventuele zonneboiler, die immers verweven is met de woninginstallatie. Een door de corporatie geselecteerde leverancier van groene stroom biedt de zonnepanelen rechtstreeks aan huurders aan in combinatie met een leveringsovereenkomst voor de totale huishoudelijke elektra. Een tussenmeter registreert de opbrengst van de zonnepanelen. De huurder vergoedt de afgenomen elektra van zowel het net als van de zonnepanelen aan de energieleverancier tegen het overeengekomen tarief voor elektra. Voor de energieleverancier is het een met btw belaste levering. Financiering en exploitatie berusten volledig bij deze energieleverancier. De zonnepanelen hebben een positieve invloed op het energielabel en daarmee de woningwaardering. En ook dragen de zonnepanelen bij aan de energiedoelen van de corporatie. Wat gebeurt er met de panelen bij een mutatie? De nieuwe huurder kan niet verplicht worden om zaken te doen met de energieleverancier. Daarbij is het maar zeer de vraag op de vertrekkende huurder om praktische redenen het energieleveringscontract inclusief de panelen meeneemt naar de nieuwe woning. Bijvoorbeeld de huurder vertrekt, maar koopt of huurt niet als hoofdhuurder een andere woning. Of de nieuwe woning is niet geschikt voor de zonnepanelen. Dit knelpunt is mogelijk op te lossen als de corporatie de zonnepanelen op dat moment overneemt van de energieleverancier en (alsnog) opneemt in de kale huur van de nieuwe bewoner. Daarmee blijft het positieve effect op het energielabel bestaan en wegen de op deze wijze aangeschafte zonnepanelen mee bij het bereiken van de gemiddelde energieindex van 1,25 in Zittende huurders gaan er qua woonlasten in principe per saldo niet fors op voor- of achteruit, omdat de vergoeding voor de zonnepanelen gelijk of hooguit iets lager is dan het gangbare bedrag voor de zelf opgewekte elektra. Een bescheiden prikkel is in te bouwen door in alle gevallen een bepaald percentage onder het markttarief voor elektra te verlangen.

12 3 Door corporatie, maar buiten kale huur Toepassen als: Corporatie voldoende financiële mogelijkheden heeft De huurprijs nabij de grens van huurtoeslag ligt 12 Ook deze optie geldt in principe alleen voor zonnepanelen en niet voor de eventuele zonneboiler, die immers verweven is met de woninginstallatie. De corporatie schaft de zonnepanelen zelf aan en brengt kosten buiten de kale huur om bij huurders in rekening. Geen onderdeel van de kale huur dus. Er is geen jaarlijkse huurverhoging verschuldigd. Bij sociale huurwoningen is de rente laag door de via het WSW geborgde lening. Ook bestaat er de mogelijkheid van energie investeringsaftrek. Voor de toegelaten instelling is het in principe geen met btw belaste levering, omdat de voorziening onderdeel van het gehuurde is. Voor de huurder is er geen recht op huurtoeslag voor de voorziening. Deze constructie is interessant als eengezinswoningen al de grens van de huurtoeslag naderen, waardoor de extra ruimte voor huur voor zonnepanelen beperkt is. Overigens dragen de panelen ook nu bij aan het energielabel en daarmee een hogere vraaghuur bij mutaties. Uiteraard blijven de panelen bij mutaties op het dak liggen. Daarmee is er een blijvend positief effect op het energielabel. Nieuwe huurders kunnen niet weigeren. Over de invulling van de huurdersvergoeding vindt nog de nodige discussie plaats Moet de vergoeding door huurders een afgeleide zijn van de werkelijke lasten van de corporatie? Of moet de vergoeding afgeleid zijn van de geleverde elektra? Volgens de huurcommissie mag de vergoeding geen onderdeel van de servicekosten zijn. Kortom uitwerking vraagt nog wel om beantwoording van een aantal vragen.

13 4 Kale huur Toepassen als: Corporatie voldoende financiële mogelijkheden heeft De huurprijs ruimschoots onder de grens van huurtoeslag ligt 13 De zonnepanelen en/of zonneboilers worden onderdeel van het gehuurde. De vergoeding maakt deel uit van de kale huurprijs (DAEB). Zonnepanelen en/of zonneboilers hebben hoe dan ook een positieve invloed op het energielabel en daarmee de woningwaardering. Bij zittende huurders kan een huurprijs afhankelijk van de verwachte besparing in rekening worden gebracht. Bij mutaties kan de huurprijs vervolgens aangepast worden op basis van het vraaghuurpercentage in relatie tot de hogere woningwaardering als gevolg van het groenere energielabel. Huurders met een laag inkomen hebben in veel gevallen tevens voordeel vanwege huurtoeslag. De leverancier verkoopt de zonnepanelen en/of zonneboilers aan de toegelaten instelling. Deze zorgt zelf voor financiering en exploitatie. Voor de toegelaten instelling is het in principe geen met btw belaste levering, omdat de voorziening onderdeel van het gehuurde is. Door de geborgde lening voor de sociale huurwoningen zijn financieringslasten relatief laag. Zittende huurders gaan er per saldo meteen op vooruit. Er is een blijvend positief effect op het energielabel. De op deze wijze aangeschafte zonnepanelen wegen mee bij het bereiken van de gemiddelde energie-index van 1,25 in Nadelen van deze mogelijkheid ten opzichte van de drie hierna beschreven constructies is het beslag op financieringscapaciteit van de corporatie en het feit dat eerder de grens van de huurtoeslag bereikt wordt. Geborgde leningen zijn uiteraard alleen mogelijk voor de sociale huurwoningen met een huurprijs onder de huurtoeslaggrens.

14 4.2 Rekenvoorbeeld opname kale huur Als een corporatie voldoende financieringscapaciteit heeft, is aanschaf door de toegelaten instelling zelf en opname van zonnepanelen en zonneboiler in de kale huur het meest voor de hand liggend. Zeker als het om sociale huurwoningen gaat, die nog lang niet de grens van de huurtoeslag naderen. De vierde optie in de vorige paragraaf. Wanneer wegen baten uit huurinkomsten op tegen de aanschafprijs? Een rekenvoorbeeld voor een eengezinswoning. Voor een toelichting op het gehanteerde rekenmodel zie het rapport Scenario s voor huurverhoging bij energiebesparing ( onder Publicaties, vervolgens Rapporten en vervolgens 2012 ). De belangrijkste uitgangspunten: 14 Een zonneboiler met een collectoroppervlakte van 3,6 m 2 plus 10 m 2 aan zonnepanelen Investering inclusief btw Geen extra variabele exploitatielasten, eventueel extra onderhoud is afgekocht bij aanvang Zittende huurders betalen 50% (scenario A), 75% (scenario B) of 100% (scenario C) van de verwachte besparing van 390 aan huurverhoging Discontofactor 5,25% Jaarlijkse huurverhoging 3,5% (inflatie 2% vermeerderd met 1,5% conform kabinetsbeleid) Mutatiegraad 8% Vraaghuur per punt bij mutaties 4,00 Er zijn 5 extra punten als gevolg van het betere energielabel Er is geen rekening gehouden met mogelijke subsidies, zoals energie investeringsaftrek Er ontstaat geen knelpunt vanwege de huurtoeslaggrens Rente bij geborgde lening 3%, looptijd lening 20 jaar, onderhoud afgekocht in investering voor 20 jaar

15 Figuur: Netto contante waarde huurbaten versus investering per woning in de tijd (jaren na investering) Scenario A: 50% Scenario B: 75% Scenario C: 100% Meerinvestering Meerinv. na aftrek event. subs. De figuur maakt voor dit voorbeeld duidelijk dat als de corporatie 75% van de verwachte besparing als huurverhoging bij zittende huurders in rekening brengt, dat na ongeveer 24 jaar de baten tegen de investering opwegen. Als de corporatie 100% van de verwachte besparing als huurverhoging bij zittende huurders in rekening brengt, wegen de baten na ongeveer 16 jaar op tegen de investering.

16 Vervolgens de vraag wat het effect op de nominale kasstroom is? Scenario A: 50% Scenario B: 75% Scenario C: 100% De figuur toont aan dat als de corporatie meteen vanaf aanleg een huurverhoging vaststelt die gelijk is aan de verwachte besparing, dat er meteen sprake is van een positieve kasstroom. Als de huurverhoging voor zittende huurders vastgesteld wordt op 75% van de verwachte besparing, dan treedt na ongeveer 5 jaar een positieve kasstroom op. Na ongeveer 20 jaar krijgt de kasstroom in alle gevallen een positieve impuls, doordat de lening afgelost is. Overigens moet bedacht worden dat vanaf dat moment een herinvestering nodig kan zijn vanwege het einde van de technische levensduur van de voorzieningen. Deze is in de berekening niet verwerkt.

17 5 Aan de slag Corporaties worden veelvuldig met allerlei initiatieven door marktpartijen benaderd voor deelname aan projecten met zonnepanelen. Dit leidt tot reageren op voorstellen van anderen. Een proactieve houding verdient echter de voorkeur. Stel allereerst een doelstelling vast vanuit het totale energiebeleid voor de korte ( ) en middellange termijn (tot en met 2020) voor enerzijds eengezinswoningen en anderzijds gestapelde woningen. Als het gaat om eengezinswoningen spelen vervolgens drie vragen: Maak een principekeuze voor woningen en huurders die in aanmerking komen 2. Maak een principekeuze voor pakketten 3. Maak een principekeuze voor de wijze van exploiteren Stel vervolgens een programma van eisen op basis van die principekeuzes vast en leg dit -uiteraard na interne besluitvorming en met draagvlak van huurders- voor aan marktpartijen. Hierbij spelen natuurlijk ook allerlei meer gedetailleerde uitwerkingen. Denk aan werving van deelnemers, invulling van exploitatie, onderhoud, monitoring resultaten, garanties en onderhoud. Belangrijke randvoorwaarden en aandachtspunten: Maak de zonnepanelen en/of zonneboilers bij voorkeur onderdeel van de kale huur vanwege het eventuele recht op huurtoeslag. Voorwaarde is wel dat er voldoende geborgde leningscapaciteit is en dat de huurtoeslaggrens geen belemmering vormt Bij voorkeur blijven bij mutaties de zonnepanelen en/of zonneboilers onderdeel van de woning en verhuizen niet mee. Lagere kosten, minder handling rondom overdracht en snellere penetratie van duurzame energie in het totale woningbestand Aanschafprijzen moeten de beweeglijke markt van de komende jaren naadloos volgen De vergoeding door huurders is in enig jaar nooit hoger, doch liefst iets lager dan de werkelijke besparing.

18 De corporatie zit aan het stuur vanuit haar betrokkenheid bij haar eigen vastgoed en haar huurders. Bij minimale managementaandacht realiseert de corporatie een optimaal resultaat door samenwerking met geschikte ketenpartners