A Coalition of the Willing

Transcriptie

1 A Coalition of the Willing Willen en bereidwillig zijn: inzetten op een toekomstbestendig KBO-PCOB. Advies aan het Bondenberaad KBO, Zwolle, 30 april G.J. Jansen. 1

2 Vooraf. Het advies draagt de titel a coalition of the willing. Dit is bedoeld als wens en als een noodzakelijke randvoorwaarde. Immers, KBO en PCOB wensen een goede integratie van de ouderenorganisaties door bundeling van krachten en door elkaar te versterken met het doel een belangrijke dienende rol te kunnen vervullen voor ouderen in de samenleving. Dit betekent dat alle betrokken organisaties dit moeten willen en bereid moeten zijn zich hiervoor maximaal in te zetten. Daarmee is het ook een noodzakelijke randvoorwaarde, omdat zonder die goede wil en bereidwilligheid het doel niet bereikt kan worden. Hopelijk kan dit advies bijdragen aan een door- of herstart van een constructieve discussie over het bestuurlijke model. Het is een lastig onderwerp. Op elk niveau zijn de KBO en de PCOB verschillend georganiseerd. Voor een goede samenwerking en integratie moeten in de praktijk veel formele hindernissen worden genomen. Intussen is er wel een helder beeldmerk KBO-PCOB gecreëerd dat landelijk de eenheid onderstreept en dat op lokaal niveau in sommige gevallen via internet wordt gebruikt. Echter, eerst zal het vertrouwen moeten worden hersteld, zal de wil aanwezig moeten zijn om met respect voor elkaars opvattingen toch samen op weg te gaan. 1. Inleiding. De intensivering van de samenwerking tussen KBO en PCOB heeft in de afgelopen jaren vorm gekregen door de oprichting van de vereniging KBO PCOB in november 2016, de samenvoeging van de bureaus van de Unie KBO en PCOB begin 2017 en de beslissing om de mogelijkheden van een verdere integratie van beide organisaties te onderzoeken. Begin 2017 werd besloten om de bureaus van Unie KBO en Landelijk PCOB samen te voegen. Vervolgens gaf in oktober 2017 de ledenraad KBO PCOB de opdracht om ten behoeve van een verdere integratie een stappenplan voor te bereiden; hiertoe werd een stuurgroep in het leven geroepen. Via een uitgebreide consultatieronde, diverse bijeenkomsten en input van leden en niet-leden presenteerde de stuurgroep in mei 2018 het rapport Strategie KBO-PCOB vernieuwt. Het rapport vormde onderwerp van discussie binnen de relevante organisaties en verbanden. In het bijzonder hoofdstuk 16, het beeld van de nieuwe organisatievorm, leverde veel gespreksstof op, leidde soms tot heftige discussies en forse verschillen van inzicht. Als gevolg hiervan zijn er sedert het uitkomen van het advies nog geen formele vervolgstappen gezet en hapert de voortgang. Het veroorzaakte verschillen van mening en uiteenlopende standpunten bij de provinciale bonden KBO. Dit leidde begin 2019 tot de afspraak dat de KBO-bonden zich gezamenlijk zouden beraden op de koers en vormgeving van het vernieuwingsproces. Gewenst werd de samenwerking met een onafhankelijke, gezaghebbende begeleider voor het opstellen van een advies over oplossingen in bestuurlijke en organisatorische zin met een breed draagvlak. Als mogelijk kandidaat werd ik uitgenodigd voor een nadere kennismaking op 7 maart Onderwerp van gesprek vormde de opdracht, zoals geformuleerd in de notitie Opdracht externe voorzitter/begeleider Bondenberaad KBO van 28 februari Tijdens de bespreking hiervan heb ik medegedeeld de opdracht te willen aanvaarden, maar nog wel met een slag om de arm. Ik had behoefte aan een nadere bestudering van het beschikbare schriftelijk materiaal en aan oriënterende gesprekken met afzonderlijke 2

3 leden van het Bondenberaad om een beeld te kunnen vormen van de uitvoerbaarheid van die opdracht. Na discussie over mijn tussenrapportage op 28 maart jl. heb ik medegedeeld de opdracht te aanvaarden. De notitie d.d. 28 februari betreffende de opdracht verwoordt verschillende aspecten zoals de bestuurlijke en ondersteunende organisatie, de noodzakelijke vernieuwingen, de positie van de Unie KBO en de samenwerking KBO-PCOB. Binnen de context van deze notitie luidt de opdracht als volgt: Van de externe voorzitter verwachten wij dat hij of zij ons begeleid bij het opstellen van een advies omtrent oplossingen in organisatorische en procesmatige zin waarvoor op een breed draagvlak in KBO- en PCOB-kring kan worden gerekend. Het gaat bij het vinden van oplossingen in dit stadium niet om het uitvoeren van gedetailleerde organisatiekundige exercities, maar om het komen tot een duidelijk en concreet richtinggevend advies aan de bevoegde organen, opdat op korte termijn beslissingen kunnen worden genomen en de vernieuwingen daadwerkelijk ter hand kunnen worden genomen. Ook zal het gaan om spelregels die daarbij door de actoren in acht worden genomen. Vooral in verband met de beoordeling van de uitvoerbaarheid van de opdracht heb ik me in de eerste fase de periode van 1 maart tot 1 april beperkt tot gesprekken met de voorzitters en enkele andere bestuursleden van de provinciale bonden. Van verschillende anderen ontving ik uitnodigingen voor een gesprek en werd mij schriftelijk materiaal toegezonden. Hierop ben ik op dat moment niet ingegaan omdat ik de opdracht nog niet definitief had aanvaard. In de periode tot 1 april 2019 lukte het - met medewerking van eenieder - in korte tijd afspraken in de agenda s vast te leggen. In een kort tijdsbestek konden alle gesprekken worden ingepland. De vier noordelijke bonden hebben het gesprek met mij gezamenlijk gevoerd; met de overige bonden heb ik afzonderlijke gesprekken gevoerd met één of twee vertegenwoordigers op verschillende locaties. Vooraf heb ik alle gesprekspartners een leidraad voor de gesprekken toegestuurd. Niet zozeer als een harde agenda maar vooral als een korte opsomming van relevante aandachtspunten die naar mijn oordeel in ieder geval aan de orde zouden moeten komen. Van die oriënterende gesprekken heb ik geen verslagen gemaakt. De verstrekte gegevens en de inhoud van die gesprekken heb ik gebruikt om een indruk te krijgen van de richting waarin wordt gedacht bij het zoeken naar oplossingen. De denkrichting, de voorlopige uitgangspunten en de vervolgstappen heb ik verwoord in de tussenrapportage die op 28 maart werd uitgereikt aan de deelnemers van de vergadering van het Bondenberaad op 28 maart De tussenrapportage vormde een eerste impressie en was op diverse punten nog onvolledig en derhalve uitsluitend bedoeld voor intern gebruik. Immers het ging er om of het gesprek naar aanleiding van die tussenrapportage voldoende basis zou bieden voor de uitvoerbaarheid van de opdracht. Besloten werd dan ook door het bondenberaad om deze notitie vertrouwelijk te behandelen en niet te verspreiden. Tijdens de bespreking van 28 maart bleek er sprake te zijn van een unanieme wens om via de hoofdlijnen van de tussenrapportage de werkzaamheden voort te zetten, diverse onderwerpen verder uit te werken en vervolgstappen te zetten. 3

4 In vervolg daarop zijn in april nog gesprekken gevoerd met de waarnemend voorzitter en een delegatie van het bestuur van de Unie KBO, met de voorzitter KBO-PCOB en met de directeur van het bureau KBO-PCOB. Ook is gesproken met de voorzitter van KBO Brabant en tenslotte nog met een delegatie van het bestuur van KBO-PCOB en de directeur van het bureau gezamenlijk. Met een vertegenwoordiging van de Groep Individuele Leden bleek een bespreking moeilijk te organiseren, maar werd een schriftelijk reactie ontvangen op de door mij gestelde vragen. Enige verdieping in de juridische vormgeving van de bestuurlijke organisatie en in de bestuurlijk-juridische context was nodig om de resultaten van de discussie te kunnen plaatsen. De opdracht, de onderzoeken en gesprekken vormen de basis voor het advies dat rond 30 april 2019 wordt gepresenteerd. In het advies ligt het accent vooral op de bestuurlijke organisatie. De professionele ondersteunde organisatie (in het vervolg gemakshalve vaak de ambtelijke organisatie of het bureau genoemd) komt wel aan de orde, maar vrijwel uitsluitend in verband met bestuurlijke vraagstukken. In het advies wordt aandacht besteed aan de bestuurlijk-juridische context (hoofdstuk 2), zullen de bevindingen en conclusies worden gepresenteerd (hoofdstuk 3) en bevat hoofdstuk 4 de aanbevelingen en het vervolg. Het advies wordt afgerond met hoofdstuk 5 Tot Slot. 4

5 2. Bestuurlijk-juridische context. Afdelingen KBO zijn zelfstandige rechtspersonen, verenigingen die lokaal zijn georganiseerd. PCOB kent eveneens afdelingen. Deze zijn onderdeel van de landelijke vereniging PCOB, hebben geen zelfstandige rechtspersoonlijkheid zijn bestuurlijk en ambtelijk werkzaam binnen de context van die ene vereniging. Soms is er sprake van één afdeling per gemeente en in andere gevallen kent een gemeente meerdere lokale afdelingen. Meestal afzonderlijke afdelingen KBO en PCOB en soms gezamenlijke afdelingen. Leden van de KBO zijn leden van de lokale afdelingen. Daarnaast kent de KBO individuele leden die aangesloten zijn bij de Unie KBO. Leden van de PCOB worden lokaal ondersteund maar zijn lid van de Landelijke vereniging PCOB. Anders dan bij de afdelingen KBO kiezen individuele leden van PCOB-afdelingen per provincie in totaal 36 vertegenwoordigers in de landelijke ledenraad PCOB. Bij de afdelingen KBO is er sprake van een duidelijke binding met het bestuur van een vereniging op het provinciale niveau (de bonden). Provinciale bonden KBO zijn eveneens zelfstandige verenigingen, op provinciaal niveau georganiseerde rechtspersonen. In de meeste gevallen zijn de lokale afdelingen KBO leden van die provinciale bonden. In Limburg zijn de afdelingen weliswaar geen leden van de provinciale bond, maar vormen ze wel via vertegenwoordiging de algemene leden vergadering van de provinciale KBO-vereniging. Het PCOB kent geen verglijkbare juridische bestuurlijk structuur op het niveau van de provincies. Er zijn weliswaar uitvoeringsorganisaties op provinciaal niveau, maar deze beschikken niet over een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid en vallen rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid van het landelijk PCOB. Op nationaal niveau is sprake van de landelijke PCOB, een vereniging met een gekozen ledenraad als hoogste orgaan en hebben voor wat betreft de KBO de zelfstandige provinciale bonden afzonderlijke verenigingen - in het verleden de Unie KBO opgericht. Zowel de Unie KBO als de landelijke PCOB beschikken ieder over een ledenraad, die echter niet op gelijke wijze wordt samengesteld. De ledenraad van de PCOB bestaat in totaal uit 36 leden die rechtstreeks door de afdelingen per provincie worden verkozen. De ledenraad Unie KBO bestaat uit een voorzitter en een bestuurslid per provinciale bond De Unie KBO en de PCOB landelijk hebben samen bij notariële akte op 11 november 2016 de Vereniging KBO-PCOB met twee leden, de Unie KBO en PCOB landelijk, opgericht. De vereniging kent een ledenraad en een besluitvormingsmechanisme met ingewikkelde stemverhoudingen met als randvoorwaarde dat de leden elkaar niet kunnen overrulen. Voorafgaand aan de notariële akte van de statuten van de vereniging KBO-PCOB op 11 november is het Algemeen Reglement KBO-PCOB op basis van artikel 14 van de statuten(?)vastgesteld. Of dat is geschied door de Ledenraad conform artikel 15 van de per 11 november 2016 geldende statuten is uit de mij ter beschikking staande stukken niet duidelijk geworden. 5

6 Een directiestatuut zoals bedoeld artikel 14 lid 2 van de statuten d.d. 11 november 2016 is vastgesteld op 9 oktober 2018 en is gericht op de directie van de vereniging KBO- PCOB. Niet geheel duidelijk is dit directiestatuut ook van toepassing is op de directie dit is na fusie van de ondersteunende organisaties dezelfde functionaris - van de verenigingen Unie KBO en PCOB, landelijk. Voorshands ga ik ervan uit dat zulks het geval is. De Code Goed Bestuur KBO-PCOB (de Code) vastgesteld op 9 september 2016 (voordat de vereniging formeel bij notariële akte werd opgericht). Er wordt in algemene termen verwezen naar de federatieve vereniging KBO-PCOB, maar de Code is niet gerelateerd aan concrete statutaire bepalingen. Ook niet voor wat betreft hoofdstuk II van de Code, waarin enkele bepalingen ter zake van de directie zijn opgenomen, zoals mogelijk bedoeld in artikel 14 lid 2 van de geldende statuten. In hoofdstuk II van de Code wordt expliciet de rolverdeling tussen bestuur en directie aangegeven; de directie is belast met de rol van bestuurder in de zin van de Wet op de ondernemingsraden en het bestuur heeft vooral een toezichthoudende rol. Netwerkorganisatie. De keuze voor het bestuurlijke model zoals gepresenteerd in het rapport KBO-PCOB vernieuwt wordt gebaseerd op de rol van de ouderenorganisatie in een netwerksamenleving. Een netwerkaanpak of organisatie is geënt op maatschappelijke ontwikkelingen en een daarop gebaseerde besturingsfilosofie, zowel bestuurlijk als managerial. Het is geen formeel bestuursmodel, maar het vormt wel het vertrekpunt voor de keuze van een bestuurlijk-organisatorisch model. De beslissing over het bestuursmodel wordt vervolgens geregeld in juridisch bindende regelingen en vraagt een grote mate van flexibiliteit en mogelijkheden om in te kunnen spelen op toekomstige ontwikkelingen. Het rapport KBO-PCOB vernieuwt werkt dit in de hoofdstukken 12 t/m 16 nader uit en komt via de besturingsfilosofie, een schets van een netwerkorganisatie tot een voorstel voor een bestuurlijk-organisatorisch model. Diverse gesprekspartners wijzen overigens ook vaak op de netwerksamenleving als uitgangspunt voor bestuurlijke vernieuwing binnen KBO-PCOB. In bestuurlijk-juridische zin is een netwerkorganisatie niet nauwkeurig te definiëren; begrijpelijk omdat flexibele aanpassing naar tijd en omstandigheden mogelijk moet zijn. Toch moet duidelijk zijn welke organisaties - met welke rechtsvorm - en welke personen deel uit (moeten kunnen) maken van die netwerkorganisatie. Ongeacht of het gaat om een tijdelijke en/of specifieke verbinding. Immers, wil een netwerkorganisatie organisaties en/of personen kunnen binden en vertegenwoordigen of juridisch afdwingbare besluiten kunnen nemen dan moet die organisatie daartoe bevoegd zijn en verantwoording kunnen afleggen. Doorvertaling van een besturingsfilosofie in een bestuurlijk organisatiemodel is onontkoombaar. De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) is van toepassing op alle afdelingen, provinciale bonden en landelijke organisaties KBO-PCOB. De vereniging KBO-PCOB heeft hiertoe een privacy-protocol vastgesteld en ook beschikbaar gesteld voor alle organisaties binnen het verband van de KBO en de PCOB. Alle afdelingen en provinciale bonden kunnen als zelfstandige rechtspersonen besluiten genoemd privacyprotocol al dan niet ongewijzigd te hanteren of anderszins te voldoen aan de AVG. Voor een organisatie met zoveel afdelingen en leden is het van belang steeds duidelijk te hebben welk bestuur en welke personen verantwoordelijk zijn voor het voldoen aan de AVG en de uitvoering van het protocol. 6

7 3. Bevindingen en conclusies Resultaten gesprekken. De gesprekken heb ik alle als constructief en openhartig ervaren. De bijeenkomsten met de vertegenwoordigers van de bonden leverde een vrij eenduidig beeld op. Er was weliswaar enig verschil van inzicht voor wat betreft de praktische uitwerking, maar op hoofdlijnen was sprake van overeenstemming. Dit bleek ook na afronding van de oriënterend fase en de eerste indrukken zoals verwoord in mijn tussenrapportage van 28 maart Unaniem werd besloten in te stemmen met de vertrekpunten zoals verwoord in de rapportage en het onderzoek voort te zetten. Voor mij vormde de standpuntbepaling van het bondenberaad een voldoende basis om de opdracht definitief te aanvaarden. Vervolgens werden diverse gesprekken gevoerd met andere betrokken organisaties en personen. De gesprekken met vertegenwoordigers van de besturen van Unie KBO, PCOB en de vereniging KBO-PCOB alsmede met de directeur van het bureau brachten forse verschillen van benadering aan het licht. Het gesprek met de voorzitter van KBO Brabant was constructief; KBO Brabant is gericht op samenwerking met andere actoren, maar wel vanuit een decentrale benadering. Het bestuurlijk model van de PCOB en de bestuurlijk-organisatorische benadering van de stuurgroep in het rapport KBO-PCOB vernieuwt past niet bij de Brabantse benadering. Alle gesprekspartners redeneren van onderop ; goed functionerende afdelingen op lokaal niveau vormen het vertrekpunt voor een visie op de bestuurlijke organisatie en de ondersteunende ambtelijke organisatie. Voor wat betreft de organisatie van het middenniveau, op de schaal van de provincies, lopen de meningen ver uiteen. Immers de PCOB heeft al een aantal jaren geleden een herstructurering doorgevoerd met als resultaat één landelijke vereniging. Op de schaal van de gemeenten en provincies kent de PCOB geen zelfstandige rechtspersonen met taken, middelen en bevoegdheden, maar wel afdelingen en provinciale uitvoeringsorganisaties die functioneren binnen de landelijke PCOB. De landelijke ondersteunende organisatie heeft dan ook directe contacten met regiocontactpersonen en met de afdelingen. De afdelingen wijzen per provincie vertegenwoordigers aan voor de landelijk ledenraad PCOB. Deze centralistische benadering wijkt sterk af van de veelal decentrale benadering binnen de KBO. KBO-afdelingen zijn zelfstandige rechtspersonen die direct verbonden zijn, meestal via een lidmaatschap, met provinciale bonden KBO. Dit zijn eveneens zelfstandige rechtspersonen, verenigingsrechtelijk gelegitimeerd door de afdelingen. Dit bestuursmodel bestaat uit drie zelfstandige bestuurslagen. De afdelingen en de provinciale bonden vervullen daarbij de belangrijkste rol, en het model wordt aangevuld met een bestuurlijke hulpconstructie voor inter- en boven-provinciale taken. De landelijke hulpconstructie bestaat uit de Unie KBO opgericht en bestuurt door de provinciale bonden en via de Unie KBO ook uit de vereniging KBO-PCOB. De KBO legt een veel minder zwaar accent op de landelijke organisatie dan de PCOB. De PCOB heeft met weglating van een bestuurlijke tussenlaag gekozen en vanwege het feit dat de afdelingen formeel onderdeel uitmaken van de landelijke vereniging een veel zwaardere landelijke organisatie. Het voorstel voor de bestuurlijk-organisatorische vormgeving van de vereniging KBO- PCOB in het rapport KBO-PCOB vernieuwt vertoont veel overeenkomsten met het reeds geeffectueerde PCOB-model en wijkt daarmee af van het huidige KBObestuursmodel. 7

8 Het merendeel van de taken inclusief de activiteiten van maatschappelijke en relevante particuliere organisaties liggen op het niveau van gemeenten, intergemeentelijke samenwerkingsverbanden en op het niveau van de provincies. Derhalve liggen de zwaartepunten bestuurlijk, aldus de meeste gesprekspartners, op het niveau van de afdelingen en op het middenniveau, de provinciale ouderenorganisaties. Aansluitend blijft het nodig om ook op het landelijke niveau eenduidig en herkenbaar te (blijven) opereren. Immers in het kader van belangenbehartiging is het nodig om te kunnen beschikken over een landelijke organisatie voor contacten en overleggen met de landelijke politiek, de departementen en de landelijke, overkoepelende organisaties. In het licht van de benadering is sprake van een aanvullende, interprovinciale hulpconstructie. Conclusie Uit de gesprekken blijkt duidelijk dat er sprake is van verschil van inzicht tussen de provinciale bonden KBO, de Unie KBO, de PCOB en de KBO-PCOB. De provinciale bonden hebben gemeen dat zij alle op het niveau van de provincie willen kunnen beschikken over taken, middelen en bevoegdheden en zelfstandig willen kunnen opereren. Voor wat betreft de juridische vormgeving wil een meerderheid dit in een afzonderlijke rechtspersoon geregeld zien De huidige gang van zaken wordt gekenmerkt door incomplete besluitvormingsprocessen, door gebrek aan vertrouwen en door haperingen bij de uitvoering van genomen beslissingen. De mix van ongelijksoortige rechtsvormen veroorzaakt problemen in de relatie tussen landelijke organisaties en de leden, afdelingen en bonden Inhoudelijke aspecten. Er is een sterke samenhang tussen het bestuurlijk-organisatorische model en de taken die moeten worden verricht door de verschillende organisaties op de verschillende niveaus. De afdelingen spelen een hoofdrol en vormen het vertrekpunt voor de ontwikkeling van de bestuurlijke organisatie. Het is derhalve van het grootste belang dat de afdelingen zowel inhoudelijk als bestuurlijk goed geëquipeerd zijn om hun taken uit te kunnen oefenen. Afdelingen hebben immers directe en persoonlijke contacten met de leden en zijn bepalend voor de beeldvorming op lokaal niveau. Grofweg zijn zo werd tijdens enkele gesprekken benadrukt - de taken van de afdelingen als volgt in te delen: - sociale aspecten/ontmoeting; - individuele advisering en - belangenbehartiging. De belangenbehartiging spitst zich vooral toe op belangrijke taakgebieden zoals zorg, maatschappelijke ondersteuning, nabijheid voorzieningen, wonen, veiligheid, leefbaarheid en vervoer. Het betreft in hoofdzaak onderwerpen die zich afspelen binnen het gebied van de gemeenten, gemeentelijke regio s en de provincies. Het sociale domein is in zijn geheel gedecentraliseerd naar de gemeenten. De rijksoverheid heeft op afstand nog wel verantwoordelijkheid voor monitoring, stimulering en overleg met gemeenten, maar vervuld op dit terrein geen hoofdrol meer. Niet alleen gemeenten, maar ook maatschappelijke en particuliere organisaties spelen hierbij een belangrijke rol. Zij zijn 8

9 vaak contractueel verantwoordelijk voor de uitvoering van gemeentelijke en intergemeentelijke taken. Als het gaat om het onderwerp wonen, de volkshuisvesting, dan spelen op lokaal, regionaal niveau gemeenten, woningcorporaties, particuliere ontwikkelaars, regionale overheden en de provincie (ruimtelijk plancapaciteit en volkshuisvestingsbeleid) belangrijke rollen. De rijksoverheid staat nadrukkelijk op afstand bij de implementatie van het volkshuisvestingsbeleid, maar kan wel overleggen en afspraken maken met landelijke organisaties op dat bestuurlijke aggregatieniveau. Vanzelfsprekend kan de rijksoverheid beleidsontwikkelingen op lokaal en provinciaal niveau stimuleren via subsidies. Voor wat betreft het onderwerp bereikbaarheid en veilig verkeer spelen gemeenten en provincies de hoofdrol. Te denken is hierbij aan veilige wandel- en fietspaden, een veilige woon- en leefomgeving, bereikbaarheid van voorzieningen, voldoende mogelijkheden en diverse vormen van openbaar vervoer, inclusief vervoer op maat. Vaak gaat het dan ook nog om een combinatie van onderwerpen, zoals wonen, zorg en vervoer. Hierbij is het van belang dat een integrale benadering ook kan worden geconcretiseerd en uitgevoerd. Al met al ligt het merendeel van de taken op het schaalniveau van de gemeenten, intergemeentelijke samenwerkingsverbanden en de provincies. De provinciale organisaties, de KBO bonden spelen in dit verband een belangrijke rol. Primair dienen de organisaties op provinciaal niveau gericht te zijn op het faciliteren en ondersteunen van de lokale afdelingen, het agenderen van relevante onderwerpen en het behartigen van de belangen op mede ter ondersteuning van de afdelingen - het schaalniveau van gemeenten, intergemeentelijke verbanden en provincies. Bovendien vervullen de provinciale organisaties een schakelfunctie naar de belangenbehartiging op landelijk niveau. Gezien de rol van de provinciale organisaties, de provinciale bonden, is een duidelijke legitimatie van de afdelingen vereist en moeten deze beschikken over taken, bevoegdheden en middelen om hun taken uit te kunnen oefenen. Rechtspersoonlijkheid is daarmee een vereiste en de verenigingsvorm het meest voor de hand liggend. Vanuit deze benadering is op landelijk niveau behoefte aan een interprovinciaal verband van provinciale rechtspersonen, maar dan als een hulpconstructie voor concreet gedefinieerde taken en daaraan gekoppelde middelen. Hierbij is te denken aan de onderwerpen communicatie, kennisuitwisseling, specifieke belangenbehartiging zoals bijvoorbeeld de pensioenen of eventuele wijzigingen van het zorgstelsel. Alle betrokken partijen binnen KBO en PCOB zouden initiatieven kunnen nemen en voorstellen kunnen ontwikkelen, bijvoorbeeld nieuwe zorgconcepten, met het oog op de toekomst. Conclusie 3.2. Het merendeel van de belangen die ouderenorganisaties behartigen zijn gerelateerd aan taken en bevoegdheden die worden uitgeoefend door overheden, maatschappelijke en particuliere organisaties op niveau van gemeenten, intergemeentelijke organisaties en op het niveau van provincies. Het zwaartepunt van de ouderenorganisaties ligt dan ook bij de afdelingen, gefaciliteerd en ondersteund door de provinciale organisaties. De keten van belangenbehartiging dient te worden gecompleteerd met belangenbehartiging op het landelijk niveau; de provinciale organisaties vervullen daarbij een scharnierfunctie. 9

10 3.3. Bestuurlijk-juridische aspecten. Het is van groot belang eerst de bestuurlijke organisatie bepalen alvorens daaraan gekoppeld de ambtelijke organisatie in te richten c.q. aan te passen. Ter structurering van de discussie laat ik drie bestuursmodellen de revue passeren. Het betreft modellen op hoofdlijnen; daarop zijn vanzelfsprekend verschillende varianten te bedenken. Echter, op basis van deze hoofdlijnen kan een helder, inzichtelijk ontwerp worden geformuleerd. - Allereerst het centralistische model. Eén landelijke vereniging die het geheel omvat met zodanige statutaire bepalingen dat aan elke laag wel eigen bevoegdheden kunnen worden gegeven. Altijd wel binnen de context van die landelijk vereniging. De interne democratische besluitvormingsprocessen en de werving en besteding van financiële middelen dienen te voldoen aan de voorwaarden die landelijk zijn gesteld en statutair zijn vastgelegd. De verschillende bestuurslagen dienen derhalve qua besluitvormingsprocedures, voor wat betreft taken en bevoegdheden en financiële middelen te worden gereguleerd via de statuten van de landelijke vereniging. Het PCOBmodel is op deze benadering geënt. Zie overigens bijvoorbeeld ook de organisatie van de meeste landelijke politieke partijen en de vereniging voor Natuurmonumenten. - Als tussenvorm kan met verleggen van het accent van centraal naar provinciaal sprake zijn van 11 zelfstandige verenigingen (vooralsnog exclusief Brabant) die met inachtneming van de statutaire randvoorwaarden afdelingen kennen die in meer of mindere mate zelfstandig opereren. De afdelingen maken dan deel uit van de provinciale vereniging en zijn derhalve juridisch niet zelfstandig; te vergelijken met de huidige PCOB-afdelingen. - Het decentrale model is als volgt te omschrijven. Drie zelfstandige bestuurslagen met bestuurlijke zwaartepunten op het lokale en provinciale niveau; op landelijk niveau aangevuld met een interprovinciale bestuurlijke hulpconstructie. De afdelingen op lokaal niveau legitimeren het provinciale bestuurlijke niveau en de provinciale organisaties legitimeren de landelijke organisatie. Verenigingsrechtelijk dienen statutair de taken en bevoegdheden per bestuurslaag op elkaar te worden afgestemd, teneinde juridisch bevoegd op het juiste schaalniveau bindende beslissingen te kunnen nemen. Het moet wel passen binnen een totaalconcept. Deze organisatievorm is te vergelijken met de overheidsorganisatie. Zelfstandige bestuursorganen per bestuurslaag met hantering van het principe decentraal doen wat decentraal kan en centraal wat centraal moet. De discussie over bestuurlijk-juridische vormgeving is aldus enkele gesprekspartners - als gevolg van de onenigheid over de aanbevelingen van het rapport KBO PCOB vernieuwt halverwege blijven steken. Zonder een gemeenschappelijke visie op de toekomstige bestuurlijke organisatie is overigens wel vooruitlopend daarop de ondersteunende organisatie begin 2017 gefuseerd. Voor wat betreft de juridische aspecten gezien de regelingen van de verschillende deelnemende partijen - is er een ingewikkeld bouwwerk ontstaan. Over de besturingsfilosofie en de bestuurlijkjuridische vormgeving lopen de meningen tot op heden fors uiteen. Dit heeft tot gevolg dat besluitvormingsprocessen over de huidige activiteiten van de gezamenlijke vereniging KBO PCOB vanuit verschillende invalshoeken worden benaderd. Dit leidt tot onvolkomenheden en misverstanden. De bevoegdheden van partijen onderling zijn niet op elkaar afgestemd en zonder adequate afstemming ontstaan onenigheden en problemen. 10

11 Strikt formeel is het ondersteunende bureau werkzaam ten behoeve van de gezamenlijke vereniging KBO-PCOB. Maar ook ten behoeve van de afzonderlijk verenigingen Unie KBO en de landelijke PCOB. Daarnaast werkt het bureau voor enkele provinciale bonden - bijvoorbeeld KBO Utrecht en KBO Zeeland zonder dat het duidelijk is of dit onderdeel is van de werkzaamheden van de vereniging KBO-PCOB en/ of dat hieraan dienstverleningsovereenkomsten ten grondslag liggen. De werkzaamheden van het landelijke bureau zijn derhalve meer omvattend dan in het Algemeen Reglement, het directiestatuut en de Code goed Bestuur KBO-PCOB is vastgelegd. Hier wreekt zich dat de discussie niet is afgerond en het totale bestuurlijkjuridische raamwerk nog niet eenduidig is vormgegeven. Bij de meerderheid van de bonden een grote meerderheid als het wordt gekoppeld aan ledenaantallen is geen draagvlak voor het centralistische model. De voorkeur gaat uit naar een meer decentrale benadering met in ieder geval handhaving van zelfstandige verenigingen op het niveau van de provincies. Bovendien wordt uitgegaan van het grote belang van de afdelingen en de wenselijkheid om op lokaal niveau zelfstandig te kunnen functioneren. Of dit betekent dat op lokaal niveau afzonderlijke rechtspersonen beschikbaar moeten zijn wordt thans nog niet door alle respondenten als een vereiste gezien. Conclusie Een bestuurlijk-juridisch raamwerk, een ontwerp, een inkadering en omlijsting van het geheel ontbreekt. Dit maakt inzicht in rolverdeling en verdeling van bevoegdheden tussen de verschillende organisaties diffuus. Als gevolg daarvan worden besluitvormingsprocessen veelal gekenmerkt door een gering draagvlak, uitvoeringsproblemen en vrijblijvendheid De volgorde van in het verleden genomen beslissingen is vanuit de huidige situatie bekeken niet logisch. Zo werden bijvoorbeeld ondersteunende bureaus werden gefuseerd, vooruitlopend op de resultaten van de discussie over de bestuurlijke organisatie. En werden een Algemeen Reglement en een Code goed bestuur KBO-PCOB vastgesteld voordat de vereniging notarieel was opgericht. Completering en synchronisatie van de verschillende van toepassing zijnde regelingen heeft nog niet plaatsgevonden De vertegenwoordigers van de bonden opteren voor een decentraal model, met als zwaartepunten de afdelingen en provinciale organisaties met een hulpconstructie op landelijk niveau. De afdelingen zijn zelfstandige rechtspersonen, verenigingen. Voor wat betreft de bonden gaat het om rechtspersonen die beschikken over taken, bevoegdheden en middelen op het schaalniveau van de provincie en een legitimatie door de afdelingen. Er is bij de het merendeel van de bonden geen draagvalk voor toepassing van het PCOBmodel met afdelingen als onderdeel van de PCOB gecompleteerd met een uitvoeringsorganisatie op het middenniveau ook onder verantwoordelijkheid van de landelijke vereniging PCOB Handhaven van de status quo binnen de landelijke vereniging KBO-PCOB is vanwege de eroderende effecten van de discussies geen optie. Er zullen beslissingen moeten worden genomen over de richting waarin bestuurlijke-organisatorische vraagstukken dienen te worden opgelost. 11

12 De verschillen tussen het bestuursmodel KBO en het bestuursmodel PCOB zouden kunnen worden overbrugd door het bestuursmodel PCOB meer in lijn met de KBObenadering te brengen. De voorkeur van de KBO gaat daarbij uit naar bestuurlijke versterking van het middenniveau en het definiëren van een beperkt aantal kerntaken op landelijk niveau Het niet oplossen van de meningsverschillen en het persisteren bij verschillende visies op de invulling van een landelijke bestuurlijke en ondersteunende organisatie maken het onmogelijk om een constructieve bijdrage te leveren aan de integratie van KBO en PCOB op landelijk niveau Het is van belang om de samenwerking KBO-PCOB te blijven stimuleren. Herkenbaarheid en belangenbehartiging op landelijk niveau maken dit nodig. Echter, handhaving van de verschillen tussen de bestuursmodellen KBO en PCOB vraagt dan wel om een andere invulling van de landelijke samenwerkingsconstructie misschien wel in een andere vorm - en concrete bindende afspraken over deelonderwerpen tussen beide partijen Rechtstreekse leden. Zonder helderheid te hebben over het bestuursmodel en de juridische vormgeving ervan is het lastig om rechtstreekse leden of individuele leden binnen huidige context te positioneren. Los van het feit dat het een forse inzet vraagt om het huidige aantal leden te behouden en de terugloop een halt toe te roepen zal getracht worden na te gaan of anderszins de maatschappelijke positie van KBO-PCOB kan worden versterkt. Naast gewone leden zal er sprake kunnen zijn van niet-leden die wel op een of andere manier betrokken willen zijn bij (bijvoorbeeld voor bepaalde activiteiten of diensten) bij KBO-PCOB. Hiervoor zullen creatieve oplossingen moeten worden onderzocht. In mijn tussenrapportage maakte ik een expliciet onderscheid tussen leden en niet-leden. Leden hebben zeggenschap over de taken, middelen en bevoegdheden van de rechtspersonen die als ouderenorganisaties actief zijn en dit geldt niet voor niet-leden. Dit laat onverlet dat ook op een andere manier betrokkenheid kan worden gegenereerd. Dit zou bijvoorbeeld kunnen als abonnementhouder (tijdschrift, documenten), als klant (specifieke dienstverlening) of als vriend van. Verschillende modaliteiten zijn denkbaar, maar wel binnen de context van de bestuurlijke-juridische constructie. Pas als het bestuursmodel helder is kan invulling en uitwerking worden gegeven aan de betrokkenheid van niet-leden. Conclusie 3.4. Voor de concretisering van de betrokkenheid van rechtstreekse of individuele leden is helderheid over het bestuursmodel onontbeerlijk. Met de verenigingsvorm als uitgangspunt ware een helder onderscheid te maken tussen leden en niet-leden. Voor wat betreft de betrokkenheid van niet-leden en de vorm waarin is het wenselijk een concreet inzicht te hebben in de producten en diensten die zich hiervoor lenen. Dit is medebepalend voor de kosten die in rekening zullen worden gebracht. 12

13 3.5. Organisatorische aspecten; het bureau. Met de focus op het landelijke bureau, kortheidshalve ook nogal eens Utrecht genoemd, constateer ik dat het ingewikkeld is om de ambtelijke organisatie qua taken te koppelen aan de afzonderlijke bevoegde bestuursorganen. Het landelijke bureau is vooruitlopend op de besluitvorming over de integratie KBO- PCOB tot stand gekomen als samenvoeging van de landelijke bureaus KBO en PCOB. Nu er sprake is van vertraging is er qua bestuurlijke aansturing een onduidelijke situatie ontstaan. Immers, het bureau is het bureau van de Unie KBO, van de landelijke PCOB en van de gezamenlijke vereniging KBO-PCOB en verleent bovendien diensten aan verschillende provinciale afdelingen en soms ook direct aan lokale afdelingen. Het bureau moet derhalve tenminste drie heren dienen. Door het verschil in juridische vormgeving is de relatie van het bureau met de leden, de afdelingen en de provinciale uitvoeringsorganisatie van de PCOB anders dan de relatie met de leden, de zelfstandige afdelingen en de provinciale bonden van de KBO. Dit veroorzaakt problemen in de interne communicatie en zeker ook voor wat betreft de uitvoering van feitelijke werkzaamheden. Deze mix van onduidelijkheden in rolverdeling en bevoegdheden is een belangrijke oorzaak van misverstanden en conflicten. Daarnaast vervult het bureau ook werkzaamheden voor enkele provinciale KBO-bonden. Mij is niet bekend of een en ander ook contractueel is vastgelegd en of dit in de begroting is te identificeren. De serviceverlening van het bureau aan enkele provinciale bonden is te onderscheiden van de kerntaken, het uitvoeren van taken voor de vereniging KBO-PCOB, ten behoeve van de landelijke PCOB en de Unie KBO. Deze serviceverlening aan andere organisaties zou wat mij betreft ondergebracht moeten worden in een uniforme systematiek van dienstverleningsovereenkomsten (DVO s). Door een aantal gesprekspartners wordt de voorkeur uitgesproken voor een zogenaamd cafetariamodel. De systematiek van DVO s kan naar mijn oordeel voor afspraken over ondersteuning behulpzaam zijn. In algemene zin wordt door de bonden ruimte gevraagd om op maat de ondersteuning te kunnen organiseren. De samenwerkende noordelijke bonden kunnen bijvoorbeeld gezamenlijk ondersteuning regelen, daarover afspraken maken met KBO-buren (KBO Overijssel of KBO Gelderland) of een contract een DVO sluiten met het landelijk bureau. Een aantal gesprekspartners vraagt aandacht voor het opzetten van een systeem van deskundige steunpunten, soms een aantal per provincie, soms voor een aantal provinciale organisaties gezamenlijk. In een vervolg op dit advies is het m.i. de moeite waard om dit verder uit te werken in samenhang met de formulering van de serviceverleningstaken van de landelijke organisatie. Conclusie De ambtelijke organisatie, als samenvoeging van de bestaande landelijke bureaus KBO en PCOB, vooruitlopend op de totstandkoming van een nieuwe bestuurlijke organisatie ervaart thans haperingen en problemen bij de uitvoering van activiteiten. Heldere spelregels of andere bestuurlijke afspraken die het mogelijk zouden moeten maken om in zo n ingewikkelde situatie toch adequaat te kunnen functioneren ontbreken 13

14 Een systematiek van onderlinge dienstverlening (tussen provinciale organisaties) en dienstverlening door het landelijk bureau vraagt bij het inzetten van deskundige ondersteuning een nadere uitwerking Integratie KBO-PCOB? Het rapport KBO-PCOB vernieuwt is gericht op een verdere integratie van KBO en PCOB. Er is in dat verband uitgebreid gediscussieerd en overleg gevoerd over de levensbeschouwelijke aspecten, over de identiteit van de verschillende verenigingen. De verschillen van levensbeschouwelijk aard staan een verdere samenwerking niet in de weg. Een vervolgstap in de vorm van de formalisering van een verdere intensivering wordt positief bejegend. Alle gesprekspartners zien een ontwikkeling naar verdere samenwerking of zelfs samenvoeging als een wenselijke en logische vervolgstap. In de praktijk is de integratie van KBO en PCOB in verschillende vormen al geëffectueerd of in voorbereiding. Zo kennen lokale afdelingen in verschillende kernen al een gezamenlijke Algemene ledenvergadering KBO-PCOB, soms reeds ondergebracht in één vereniging. Ook op provinciaal niveau is die ontwikkeling aan de orde. Zo is in Friesland in navolging van Groningen door de ALV unaniem aanvaard dat er een nieuwe bestuurslaag wordt ontwikkeld onder de benaming Provinciaal bestuur KBO-PCOB Provincie Fryslân. Als er een nieuwe landelijke vereniging KBO-PCOB komt heeft men geen behoefte aan een afzonderlijk rechtsvorm; het kan dan ook een afdeling van de totale vereniging zijn. Wel moet er sprake zijn van taken en middelen en bevoegdheden. In Zeeland ziet men het samengaan van KBO en PCOB als een wenselijke ontwikkeling. Vooruitlopend op het fusieproces werkt men op provinciaal niveau constructief samen; twee regiocoördinatoren PCOB draaien mee in het bestuur van KBO Zeeland en nemen ook deel aan de bijeenkomsten van de ALV. In Gelderland bestaat de situatie dat enkele leden van de PCOB lid zijn van het bestuur van de provinciale bond. In Overijssel wordt door KBO en PCOB gestreefd naar één krachtige provinciale organisatie voor ouderen per 1 september Vertegenwoordigers van de Groep Individuele Leden in de ledenraad KBO noemen in hun schriftelijke reactie aan mij de integratie KBO-PCOB weliswaar gewenst, maar zien het vooral op landelijk niveau niet als een gelopen race. Conclusie 3.6. Er is veel draagvlak voor de doorontwikkeling van de samenwerking tussen KBO en PCOB. De ontwikkelingen op afdelingsniveau vinden plaats op verschillende manieren, maar gaan alle verder in de richting van intensivering van de samenwerking. Haperingen op landelijk niveau hebben tot op heden nog weinig invloed op deze ontwikkelingsrichting gehad maar veroorzaken wel veel ruis. 14

15 4. Aanbevelingen. A. Versterking samenwerking Inzetten op versterking van de samenwerking en verdere integratie van de KBO met de PCOB op het niveau van de afdelingen, de provincies en op het landelijk niveau In aansluiting op het rapport KBO-PCOB vernieuwt de discussie over het bestuursmodel weer op te pakken en bij het ontwerp de volgende uitgangspunten te hanteren: - Handhaven en versterken van de zelfstandige positie en herkenbaarheid van lokale afdelingen. De relatie van de afdelingen met de leden accentueren en zo nodig verbeteren; - Handhaven c.q. beter organiseren van de zelfstandige positie van de provinciale ouderenorganisaties ten behoeve van het faciliteren en ondersteunen van de lokale afdelingen; bestuurlijk, inhoudelijk en voor wat betreft de belangenbehartiging. Provinciale organisaties vervullen daarnaast een scharnierfunctie tussen lokaal en landelijk; - Eén landelijke organisatie, vormgeven als een samenwerkingsverband van provinciale organisaties, zodanig bestuurlijk als ambtelijk toerusten dat specifieke taken herkenbaar en inhoudelijk kunnen worden uitgevoerd. - Bij specifieke taken op landelijk niveau wordt voorshands gedacht aan: een tijdschrift en website, aan kennisuitwisseling, belangenbehartiging specifieke landelijke onderwerpen en vraagafhankelijk aan ondersteuning van lokale en provinciale organisaties. Ondersteuning van lokale en provinciale organisaties geschiedt bij voorkeur door middel van dienstverleningsovereenkomsten. - De voorkeur gaat uit naar zelfstandige rechtspersonen, verenigingen op elk schaalniveau, met accenten op de lokale en provinciale organisaties. De verbinding wordt gemaakt door de bevoegdheden van de onderhavige rechtspersonen statutair zodanig op elkaar af te stemmen dat doublures en vrijblijvendheid wordt voorkomen Eerst overeenstemming en besluitvorming over de hoofdlijnen, over de uitgangspunten van het bestuursmodel alvorens op de verschillende schaalniveaus de juridische vormgeving uit te werken of aan te passen. Na besluitvorming over de uitgangspunten worden voorstellen ontwikkeld voor (aanpassing van) een organisatiemodel voor de ambtelijke ondersteuning Om voorbereiding van de besluitvorming over het bestuursmodel zorgvuldig te kunnen laten plaatsvinden worden voor wat betreft de landelijke vereniging KBO-PCOB de huidige taakomvang, de formatie en de contributies bevroren. Voorkom onnodige spanningen door de regels van de afzonderlijke organisaties - ook al zijn ze onderling nogal verschillend nauwkeurig in acht te nemen. 15

16 B. Verschillen blijven gehandhaafd De status quo handhaven is geen optie. Als de bereidheid ontbreekt of indien het anderszins onmogelijk is de verschillende organisaties bestuurlijk-organisatorisch onder één noemer te brengen dan blijft het van belang om op specifieke dossiers gezamenlijk op te trekken. De activiteiten en inzet van de landelijke vereniging zullen daarop dan dienen te worden aangepast. In dat geval zal een plan moeten worden ontwikkeld waarin wordt aangegeven welke activiteiten zonder juridische en bestuurlijke problemen wel kunnen worden uitgevoerd. Bovendien dient te worden aangegeven op welke verschillende manieren samenwerking op lokaal en provinciaal niveau kan worden vormgegeven Indien de verschillen niet kunnen worden opgelost dan dient ook voor wat betreft het landelijke bureau aangegeven te worden welk taken en middelen specifiek voor KBO-PCOB gezamenlijk zijn te identificeren, welke voor de Unie KBO en voor de PCOB. Ook dient te worden geconcretiseerd welke taken en middelen gemoeid zijn met de dienstverlening aan andere organisaties. Immers, de uitvoerende ambtelijke organisatie zal dienen te worden aangepast aan de bestuurlijke situatie. C. Besluitvormingstraject Het advies wordt gepresenteerd aan het bondenberaad op 30 april Daarmee is het beschikbaar voor het besluitvormingsproces Allereerst zullen de bonden hun standpunt bepalen. De bonden bepalen de wijze waarop zij hun standpunt voorbereiden en de wijze waarop de afdelingen worden geconsulteerd Na standpuntbepaling over het advies door de bonden dient vervolgens overleg te worden gevoerd met de direct betrokken organisaties, met de Unie KBO, met de landelijke PCOB en met de vereniging KBO-PCOB. Onderzocht moet worden of de bereidheid aanwezig is om gezamenlijk een oplossingsrichting te onderzoeken Indien partijen bereid zijn gezamenlijk op te trekken dan is een nadere uitwerking van het advies wenselijk om de onderwerpen van gesprek en de oplossingsrichtingen uitgebreider in een projectplan te onderbouwen. Meer inzicht in de concrete taken op de verschillende schaalniveaus is nodig om weloverwogen voorstellen te ontwikkelen. Onderzoek naar het draagvlak is hierbij van groot belang Dit uitgewerkte advies leidt bij voorkeur tot overeenstemming over de oplossingsrichting. In dit geval dient besluitvorming door bevoegde organen plaats te vinden Onderzoek naar de bereidheid van alle betrokken partijen om mee te werken aan de voorbereiding van een gezamenlijk bestuursmodel dient bij voorkeur voor 1 juni a.s. te zijn afgerond. Vanaf dat moment kan gewerkt worden aan een projectplan zoals hiervoor omschreven en vanaf september 2019 het besluitvormingsproces in gang worden gezet. 16

17 5. Tot slot. Er was beperkte tijd beschikbaar voor het uitbrengen van dit advies. Zoals de opdracht luidde diende het advies vooral gericht te zijn op mogelijke oplossingsrichtingen en het draagvlak hiervoor. Het was niet de bedoeling om met uitgewerkte organisatiemodellen te komen. Er zijn veel gesprekken zijn gevoerd; er was sprake van contacten per mail en per telefoon. Al deze contacten hebben kleur gegeven aan de verschillende opvattingen. Iedereen is vaak overigens ook vooral geïnteresseerd in de detaillering van die oplossingsrichtingen. Begrijpelijk, omdat in de discussies concrete onderwerpen en beslissingen onderwerp van gesprek zijn. Veel antwoorden konden in dat opzicht nog niet worden gegeven. Een verder uitwerking en onderbouwing van de gekozen benadering vraagt zeker nog aandacht. Hopelijk is dit advies behulpzaam bij het zetten van de eerste stap om te komen tot oplossingen. De bereidheid om dat te willen en de bereidwilligheid om er aan bij te dragen is een eerste vereiste GJ. Zwolle, 30 april

18 18