psychiatrische diagnostiek

Transcriptie

1 psychiatrische diagnostiek de essentie Allen Frances UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS

2 Oorspronkelijke titel: Essentials of Psychiatric Diagnosis: Responding tot the Challenge of dsm-5 (Revised Edition). New York: The Guilford Press, Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Vertaling: Wouter Scheen, Amsterdam Redactionele adviezen: Jan Bernard, klinisch psycholoog/psychotherapeut Zetwerk: Holland Graphics, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam 2013, The Guilford Press Nederlandse vertaling 2014, Uitgeverij Nieuwezijds isbn nur 770 Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

3 Inhoud 1 Hoe dit boek te gebruiken 1 DOELGROEP 1 DE STRUCTUUR VAN HET BOEK 2 BEPERKEN VAN DIAGNOSTISCHE INFLATIE EN HET VERMIJDEN VAN HYPES 5 PROBLEMEN MET DE DSM-5 6 Waarschuwingskaders 7 HET DIAGNOSTISCHE INTERVIEW 8 STAPSGEWIJZE DIAGNOSE 15 EEN DOZIJN ALGEMENE TIPS 17 LITERATUUR 18 2 Stoornissen die meestal voor het eerst in de kindertijd of adolescentie worden gediagnosticeerd 21 AANDACHTSTEKORTSTOORNIS MET HYPERACTIVITEIT F90.1 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, overwegend hyperactief-impulsief type F90.0 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, overwegend onoplettendheidstype F90.2 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, gecombineerde type F90.9 Niet-gespecificeerde aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit 22 Waarschuwing: ADHD en leeftijd 23 GEDRAGSSTOORNIS EN OPPOSITIONEEL-OPSTANDIGE GEDRAGSSTOORNIS F91.1 Gedragsstoornis, type beginnende in de kindertijd F91.2 Gedragsstoornis, type beginnende in de adolescentie 26

4 viii psychiatrische diagnostiek F91.9 Gedragsstoornis, type niet-gespecificeerd begin F91.3 Oppositioneel-opstandige gedragsstoornis F90.0 Niet-gespecificeerde gedragsstoornis F84.0 AUTISMESPECTRUMSTOORNIS F93.0 SEPARATIE-ANGSTSTOORNIS 33 INTELLECTUELE ONTWIKKELINGSSTOORNIS F70 Licht F71 Matig F72 Ernstig F73 Zeer ernstig 35 SPECIFIEKE LEERSTOORNIS F81.0 Lezen (in het bijzonder problemen met begrijpend lezen, snelheid of accuraatheid) F81.2 Rekenen (in het bijzonder problemen met rekenen, kopiëren van getallen of tekens of het herkennen daarvan) F81.81 Schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid (in het bijzonder problemen met grammatica, zinsstructuur of organisatie) F81.9 Niet-gespecificeerd 37 VOEDINGSSTOORNISSEN F98.3 Pica (bij kinderen) F98.21 Ruminatiestoornis 39 ZINDELIJKHEIDSSTOORNISSEN F98.1 Encopresis F98.0 Enuresis 40 3 Depressieve stoornissen 43 DEPRESSIEVE STOORNIS F32.0 Depressieve stoornis, eenmalige episode, licht F32.1 Depressieve stoornis, eenmalige episode, matig F32.2 Depressieve stoornis, eenmalige episode, ernstig zonder psychotische kenmerken F32.3 Depressieve stoornis, eenmalige episode, ernstig met psychotische kenmerken F32.9 Depressieve stoornis, eenmalige episode, niet-gespecificeerd F33.0 Depressieve stoornis, recidiverend, licht F33.1 Depressieve stoornis, recidiverend, matig F33.2 Depressieve stoornis, recidiverend, ernstig zonder psychotische kenmerken F33.3 Depressieve stoornis, recidiverend, ernstig met psychotische kenmerken F33.9 Depressieve stoornis, recidiverend, niet-gespecificeerd 44

5 Inhoud ix Waarschuwing: groot verdriet versus depressieve stoornis F34.1 CHRONISCHE DEPRESSIEVE STOORNIS (DYSTHYMIE) N94.3 PREMENSTRUELE DYSFORISCHE STOORNIS 51 DEPRESSIEVE STOORNIS DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) 52 DEPRESSIEVE STOORNIS DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) F06.31 Met depressieve kenmerken F06.32 Met episode die lijkt op een depressieve stoornis F06.34 Met gemengde kenmerken F32.9 NIET-GESPECIFICEERDE DEPRESSIEVE STOORNIS F39 NIET-GESPECIFICEERDE STEMMINGSSTOORNIS 55 Waarschuwing: disruptieve stemmingsdysregulatiestoornis 55 4 Bipolaire stoornissen XX BIPOLAIRE I-STOORNIS 57 Vierde-cijfercodes.0x Bipolaire I-stoornis, eenmalige manische episode Bipolaire I-stoornis, laatste episode hypomaan 57.4x Bipolaire I-stoornis, laatste episode manisch 57.5x Bipolaire I-stoornis, laatste episode depressief 57.6x Bipolaire I-stoornis, laatste episode gemengd 57.7 Bipolaire I-stoornis, laatste episode niet-gespecificeerd 57 Vijfde-cijfercodes.x1 Licht 57.x2 Matig 57.x3 Ernstig 57.x4 Ernstig met psychotische kenmerken 58.x5 Gedeeltelijk in remissie 58.x6 Volledig in remissie 58.x0 Niet-gespecificeerd 58 Waarschuwing: De hype rond bipolaire stoornissen in de kindertijd F31.81 BIPOLAIRE II-STOORNIS F34.0 CYCLOTHYME STOORNIS 66 BIPOLAIRE STOORNIS DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) 67

6 x psychiatrische diagnostiek BIPOLAIRE STOORNIS DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) F06.33 Met manische kenmerken F06.33 Met episodes die lijken op manische of hypomane episodes F06.34 Met gemengde kenmerken F31.9 NIET-GESPECIFICEERDE BIPOLAIRE STOORNIS F39 NIET-GESPECIFICEERDE STEMMINGSSTOORNIS 70 5 Angststoornissen 71 PANIEKSTOORNIS F40.01 Paniekstoornis met agorafobie F41.0 Paniekstoornis zonder agorafobie F40.0 AGORAFOBIE F40.10 SOCIALE-ANGSTSTOORNIS (SOCIALE FOBIE) 77 SPECIFIEKE FOBIE F Dieren F Bloed-injectie-verwonding, Angst voor bloed F Bloed-injectie-verwonding, Angst voor injecties en bloedtransfusies F Bloed-injectie-verwonding, Angst voor verwonding F Bloed-injectie-verwonding, Angst voor overige medische zorg F Natuurlijke omgeving F Bepaalde situaties F Overige F41.1 GEGENERALISEERDE ANGSTSTOORNIS 82 Waarschuwing: overdiagnose van de gegeneraliseerde angststoornis F06.4 ANGSTSTOORNIS DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) 84 ANGSTSTOORNIS DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) F41.9 NIET-GESPECIFICEERDE ANGSTSTOORNIS 86 6 Obsessieve-compulsieve en gerelateerde stoornissen F42 OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS F45.22 STOORNIS IN DE LICHAAMSBELEVING F42 VERZAMELDWANG (HOARDING DISORDER) 94 TICSTOORNISSEN F95.2 Stoornis van Gilles de la Tourette 96

7 Inhoud xi F95.1 Chronische motorische of vocale ticstoornis F95.0 Tijdelijke ticstoornis G25.61 Ticstoornis door een middel (vermeld het middel) G25.69 Ticstoornis door een andere somatische aandoening (vermeld de somatische aandoening) F95.9 Niet-gespecificeerde ticstoornis F63.3 TRICHOTILLOMANIE OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS OF EEN GERELATEERDE STOORNIS DOOR EEN MIDDEL F06.8 OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS OF EEN GERELATEERDE STOORNIS DOOR EEN SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) F42 NIET-GESPECIFICEERDE OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS OF GERELATEERDE STOORNIS 99 7 Trauma- en stressgerelateerde stoornissen 101 Niet-gespecificeerde trauma- en stressgerelateerde stoornis F43.10 POSTTRAUMATISCHE STRESS-STOORNIS 101 Waarschuwing: de stresspoortwachter F43.0 ACUTE STRESS-STOORNIS 104 AANPASSINGSSTOORNIS F43.21 Aanpassingsstoornis met depressieve stemming F43.22 Aanpassingsstoornis met angst F43.23 Aanpassingsstoornis met gemengd angstige en depressieve stemming F43.24 Aanpassingsstoornis met verstoring van het gedrag F43.25 Aanpassingsstoornis met gemengde verstoring van emoties en gedrag F43.20 Niet-gespecificeerde aanpassingsstoornis F43.8 NIET-GESPECIFICEERDE TRAUMA- EN STRESSGERELATEERDE STOORNIS Schizofreniespectrum en andere psychotische stoornissen F20.9 SCHIZOFRENIE F20.81 SCHIZOFRENIFORME STOORNIS 113 SCHIZOAFFECTIEVE STOORNIS F25.0 Bipolaire type F25.1 Depressieve type F22 WAANSTOORNIS F24 GEDEELDE PSYCHOTISCHE STOORNIS (FOLIE À DEUX) 118

8 xii psychiatrische diagnostiek F23 KORTDURENDE PSYCHOTISCHE STOORNIS 119 PSYCHOTISCHE STOORNIS DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) 121 PSYCHOTISCHE STOORNIS DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) F06.2 Met wanen F06.0 Met hallucinaties F06.1 KATATONE STOORNIS DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) F29 NIET-GESPECIFICEERDE PSYCHOTISCHE STOORNIS 123 Waarschuwing: psychoserisicosyndroom Aan middelen gebonden stoornissen en gedragsmatige verslavingen 125 Waarschuwing: misbruik van een middel en afhankelijkheid van een middel 125 AFHANKELIJKHEID VAN EEN MIDDEL F10.20 Alcoholafhankelijkheid F15.20 Amfetamineafhankelijkheid F12.20 Cannabisafhankelijkheid F14.20 Cocaïneafhankelijkheid F16.20 Hallucinogeenafhankelijkheid F18.20 Afhankelijkheid van vluchtige stof F11.20 Afhankelijkheid van opioïde F16.20 Afhankelijkheid van fencyclidine F13.20 Afhankelijkheid van sedativum, hypnoticum of anxiolyticum F Afhankelijkheid van tabak F19.20 Afhankelijkheid van verschillende middelen F19.20 Afhankelijkheid van een ander (of onbekend) middel (vermeld het middel indien bekend) 127 MISBRUIK VAN EEN MIDDEL F10.10 Misbruik van alcohol F15.10 Misbruik van amfetamine F12.10 Misbruik van cannabis F14.10 Misbruik van cocaïne F16.10 Misbruik van hallucinogenen F18.10 Misbruik van vluchtige stoffen F11.10 Misbruik van opioïden F16.10 Misbruik van fencyclidine 130

9 Inhoud xiii F13.10 Misbruik van een sedativum, hypnoticum of anxiolyticum F19.10 Misbruik van een ander (of onbekend) middel (vermeld het middel indien bekend) 130 INTOXICATIE DOOR EEN MIDDEL Alcoholintoxicatie Cafeïne-intoxicatie Intoxicatie met elk ander middel (vermeld het middel) Intoxicatie met een ander (of onbekend) middel (vermeld zo mogelijk het middel) 132 ONTHOUDING VAN EEN MIDDEL Onthouding van alcohol Onthouding van elk ander middel (vermeld het middel) Onthouding van een ander (of onbekend) middel (vermeld het middel indien bekend) 133 PSYCHISCHE STOORNISSEN DOOR EEN MIDDEL 134 Waarschuwing: pathologisch gokken en andere gedragsmatige verslavingen Neurocognitieve stoornissen 137 DELIRIUM F05 Delirium door een andere somatische aandoening (vermeld de somatische aandoening) Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) R41.0 Niet-gespecificeerd delirium 138 PRIMAIRE NEUROCOGNITIEVE STOORNIS (DEMENTIE) xx F01.xx Vasculaire dementie Met gedragsstoornissen Zonder gedragsstoornissen xx F02.xx Dementie door een andere somatische aandoening (vermeld de somatische aandoening) Met gedragsstoornissen Zonder gedragsstoornissen Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) 142 MILDE NEUROCOGNITIEVE STOORNIS 145 Waarschuwing: milde neurocognitieve stoornis R41.9 NIET-GESPECIFICEERDE NEUROCOGNITIEVE STOORNIS 147

10 xiv psychiatrische diagnostiek 11 Persoonlijkheidsstoornissen F60.3 Borderline persoonlijkheidsstoornis F60.2 Antisociale persoonlijkheidsstoornis F60.81 Narcistische persoonlijkheidsstoornis F60.4 Theatrale persoonlijkheidsstoornis F60.5 Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis F60.6 Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis F60.7 Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis F60.0 Paranoïde persoonlijkheidsstoornis F60.1 Schizoïde persoonlijkheidsstoornis F21 Schizotypische persoonlijkheidsstoornis F07.0 Persoonlijkheidsverandering door een andere somatische aandoening (vermeld de somatische aandoening) F60.9 Niet-gespecificeerde persoonlijkheidsstoornis 153 Waarschuwing: het vermijden van het gebruik van de diagnose nietgespecificeerde persoonlijkheidsstoornis 154 Waarschuwing: persoonlijkheidsdimensies in deel 3 van de DSM Stoornissen in de impulsbeheersing F63.0 PATHOLOGISCH GOKKEN 159 Waarschuwing: het concept gedragsmatige verslaving F63.81 PERIODIEKE EXPLOSIEVE STOORNIS 161 Waarschuwing: diagnose van de periodieke explosieve stoornis F63.1 PYROMANIE F63.2 KLEPTOMANIE F63.9 NIET-GESPECIFICEERDE STOORNIS IN DE IMPULSBEHEERSING 164 Waarschuwing: het vermijden van gerechtelijk gebruik van de nietgespecificeerde stoornis in de impulsbeheersing Eetstoornissen F50.00 ANOREXIA NERVOSA F50.2 BULIMIA NERVOSA F50.8 EETBUISTOORNIS 168 Waarschuwing: eetbuistoornis F50.9 NIET-GESPECIFICEERDE EETSTOORNIS 169 Waarschuwing: vermijding/beperking-van-voedselinname-stoornis 169

11 Inhoud xv 14 Slaap-waakstoornissen G47.00 INSOMNIASTOORNIS 171 SLAAP-WAAKSTOORNIS GEBONDEN AAN DE CIRCADIANE RITMIEK G47.21 Uitgestelde-slaapfasetype G47.22 Slaapfasevervroegingtype G47.23 Onregelmatig-slaap-waakritmetype G47.24 Niet-24-uurs-slaap-waakritmetype G47.26 Ploegendiensttype G47.20 Niet-gespecificeerd type G47.10 HYPERSOMNOLENTIESTOORNIS G47.40 NIET-GESPECIFICEERDE SLAAPAPNEU 176 NON-RAPID EYE MOVEMENT-SLAAPGEDRAGSTOORNIS F51.3 Slaapwandeltype F51.4 Pavor nocturnus-type F51.5 NACHTMERRIES G47.52 RAPID EYE MOVEMENT-SLAAPGEDRAGSTOORNIS 179 SLAAP-WAAKSTOORNIS DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) G47.01 INSOMNIA DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) G47.14 HYPERSOMNIA DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) G47.00 NIET-GESPECIFICEERDE INSOMNIA G47.10 NIET-GESPECIFICEERDE HYPERSOMNIA G47.9 NIET-GESPECIFICEERDE SLAAP-WAAKSTOORNIS Seksuele en genderproblemen 181 GENDERDYSFORIE F64.2 Genderdysforie bij kinderen F64.1 Genderdysforie bij adolescenten of volwassenen 182 Waarschuwing: genderdysforie 182 SEKSUELE DISFUNCTIES F52.0 Seksuele stoornis met verminderd verlangen bij de man F52.21 Erectiestoornis F52.4 Vroegtijdige ejaculatie F52.32 Vertraagde ejaculatie F52.22 Seksuele stoornis met verminderd verlangen/seksuele opwindingsstoornis bij de vrouw 186

12 xvi psychiatrische diagnostiek F52.31 Orgasmestoornis bij de vrouw F52.6 Genitale-bekkenpijn/penetratiestoornis 188 SEKSUELE DISFUNCTIE DOOR EEN MIDDEL Door alcohol geïnduceerd Door een ander middel geïnduceerd (vermeld het middel) 189 SEKSUELE DISFUNCTIE DOOR EEN ANDERE SOMATISCHE AANDOENING (VERMELD DE SOMATISCHE AANDOENING) N50.8 Seksuele stoornis door een andere somatische aandoening met verminderd verlangen bij de man N52.9 Erectiestoornis door een andere somatische aandoening N94.89 Seksuele stoornis met verminderd verlangen/seksuele opwindingsstoornis door een andere somatische aandoening bij de vrouw N94.1 Genitale-bekkenpijn/penetratiestoornis door een andere somatische aandoening F52.9 Niet-gespecificeerde seksuele disfunctie 191 PARAFIELE STOORNISSEN F65.4 Pedofiele stoornis F65.2 Exhibitionistische stoornis F65.3 Voyeuristische stoornis F65.81 Frotteuristische stoornis F65.52 Seksueel sadisme stoornis F65.51 Seksueel masochisme stoornis F65.0 Fetisjistische stoornis F65.1 Transvestitistische stoornis G65.9 Niet-gespecificeerde parafiele stoornis Stoornissen gerelateerd aan lichamelijke symptomen F45.1 SOMATISCHE SYMPTOOMSTOORNIS 197 Waarschuwing: vermijd overdiagnose van de somatische symptoomstoornis van de DSM CONVERSIESTOORNIS (FUNCTIONELE NEUROLOGISCHE SYMPTOOMSTOORNIS) F44.4 Conversiestoornis met motorische symptomen F44.6 Conversiestoornis met sensorische symptomen F44.5 Conversiestoornis met convulsies F44.7 Conversiestoornis met gemengde symptomen F54 PSYCHISCHE FACTOREN DIE DE SOMATISCHE AANDOENING BEÏNVLOEDEN F68.10 NAGEBOOTSTE STOORNIS 203

13 Inhoud xvii 17 Dissociatieve stoornissen 205 Waarschuwing: dissociatieve stoornissen hype-alarm F44.81 DISSOCIATIEVE IDENTITEITSSTOORNIS (MEERVOUDIGE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS) 206 Waarschuwing: dissociatieve identiteitsstoornis (meervoudige persoonlijkheidsstoornis) F44.0 DISSOCIATIEVE AMNESIE 208 Waarschuwing: dissociatieve amnesie F48.1 DEPERSONALISATIESTOORNIS/DEREALISATIESTOORNIS F44.9 NIET-GESPECIFICEERDE DISSOCIATIEVE STOORNIS Codes voor aandoeningen die een reden voor zorg kunnen zijn, maar geen psychische stoornis zijn 213 UITNODIGING: GEBRUIK DEZE CODES ALSJEBLIEFT VAKER 213 RELATIEPROBLEMEN 214 V61.20 Z Ouder-kindrelatieprobleem 214 V61.10 Z63.0 Partnerrelatieprobleem 214 V61.8 Z Relatieprobleem tussen de kinderen 214 V62.81 Z63.9 Niet-gespecificeerd relatieprobleem 214 PROBLEMEN IN VERBAND MET MISBRUIK OF VERWAARLOZING 214 BEWEGINGSSTOORNISSEN DOOR EEN GENEESMIDDEL TEWEEGGEBRACHT G21.11 Neuroleptisch parkinsonisme G21.19 Parkinsonisme door overige geneesmiddelen teweeggebracht G21.0 Maligne neuroleptisch syndroom G24.02 Acute dystonie door geneesmiddelen teweeggebracht G25.71 Acute acathisie door geneesmiddelen teweeggebracht G24.01 Tardieve dyskinesie G24.09 Tardieve dystonie G25.71 Tardieve acathisie G25.1 Houdingstremor teweeggebracht door geneesmiddelen G25.9 Niet-gespecificeerde bewegingsstoornis teweeggebracht door geneesmiddelen 215 ANDERE PROBLEMEN 215 V15.81 Z91.19 Niet meewerken aan behandeling 215 V65.2 Z76.5 Simulatie 215 V71.01 Z Antisociaal gedrag bij volwassenen 215 V71.02 Z Antisociaal gedrag bij een kind of adolescent 215 V62.89 R41.83 Zwakbegaafdheid R41.82 Met de leeftijd samenhangende cognitieve achteruitgang 215

14 xviii psychiatrische diagnostiek V62.82 Z63.4 Rouwreactie 215 V62.3 Z55.9 Studieprobleem 216 V62.2 Z56.9 Beroepsprobleem 216 V62.89 Z65.8 Religieus of spiritueel probleem 216 V62.4 Z60.3 Acculturatieprobleem 216 V62.89 Z60.0 Levensfaseprobleem T Onthouding van antidepressiva T Overige bijwerkingen van geneesmiddelen 216 Bijlage Van ICD-9-CM-codes naar ICD-10-CM-codes* 217 Over de ICD-codering 241 Dankwoord 242 Register van stoornissen gerangschikt op symptomen 243 Over de auteur 253 * De bijlage Van icd-9-cm-codes naar icd-10-cm-codes is via ook online te raadplegen (evenals een alternatieve versie waarin de stoornissen alfabetisch geordend zijn). Via deze downloadspagina wordt je ook op de hoogte gehouden van nieuwe ontwikkelingen rond de icd-codering.

15 1 Hoe dit boek te gebruiken Dit boek is een beknopte en gebruiksvriendelijke gids voor het accuraat diagnosticeren en coderen. Het bevat: een of meer screeningsvragen voor elke stoornis (merk op dat niet elke psychische stoornis uit de dsm-5 in dit boek wordt behandeld; ik heb er enkele weggelaten die me niet bruikbaar leken); duidelijke prototypische beschrijvingen van de psychische stoornissen, en niet zozeer complexe en omslachtige stelsels van criteria die vaak genegeerd worden; de meest essentiële differentiële diagnoses die bij elke stoornis uitgesloten moeten worden; diagnostische tips alles wat ik de afgelopen veertig jaar heb geleerd van mijn patiënten, het superviseren van studenten en het voorbereiden van de dsm-iii, de dsm-iii-r en de dsm-iv; de benodigde icd-9-cm-codes van elke stoornis, en waar mogelijk de icd-10-cm-codes; waarschuwingen om diagnostische inflatie en de invloed van diagnostische hypes tegen te gaan; waarschuwingen tegen twijfelachtige aspecten van de dsm-5. DOELGROEP Dit boek is bedoeld voor iedereen die belangstelling heeft voor psychiatrische diagnostiek. Beroepsbeoefenaren uit alle disciplines binnen de psychische gezondheidszorg en van alle ervaringsniveaus vinden hier waardevolle tips om hen te helpen bij het bepalen van de juiste diagnoses en codes. Beginnende studenten en stagiaires biedt het een handige,

16 2 psychiatrische diagnostiek maar redelijk uitvoerige inleiding op de belangrijkste wetenswaardigheden rond de psychiatrische diagnostiek. Afstudeerders en clinici in opleiding zullen het een waardevol leerboek vinden. Overbezette huisartsen (die 80 procent van de recepten voor psychiatrische medicijnen uitschrijven)¹ worden geholpen met het stellen van een accurate diagnose in de beperkte tijd die ze met elke patiënt hebben. Door de wol geverfde clinici gaan er misschien vanuit dat ze alles over diagnostiek weten, maar ik heb gemerkt dat dat bij de meesten toch niet het geval is. Ik heb door het schrijven van dit boek veel geleerd en ik denk dat er veel professionals in de psychische gezondheidszorg zijn die ook veel zullen leren door het te lezen. Ten slotte zijn er de patiënten en hun familieleden, die mede dankzij dit boek beter beslagen ten ijs kunnen komen. Patiënten zijn altijd mijn leraren geweest; het is fijn om ook eens wat terug te kunnen doen. Het schrijven van dit boek was een plezierige bezigheid en ik hoop dat alle lezers het ook met veel genoegen zullen gebruiken. Twee opmerkingen over het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden. Ten eerste gebruik ik weliswaar je veelal om naar de clinicus te verwijzen, maar ik versta daar ook patiënten en hun familieleden onder. Ten tweede probeer ik bij mijn verwijzingen naar de patiënt altijd af te wisselen tussen de mannelijke en vrouwelijke vorm, behalve in het geval van specifieke diagnoses waarbij de patiënt in nagenoeg alle gevallen een man of vrouw is. DE STRUCTUUR VAN HET BOEK De volgorde van de psychische stoornissen in dit boek verschilt sterk van die in de dsm-5. De ordening is ruwweg gebaseerd op de frequentie waarin ze voorkomen in de gemiddelde klinische praktijk en op de belangstelling die clinici en studenten er voor zullen hebben. Daardoor komt de aandacht te liggen op de belangrijkste bomen in het enorme en dichte woud aan psychische stoornissen in de dsm en ligt de nadruk op de interessantste en meest pregnante problemen rond de differentiële diagnose. Een mooie bijkomstigheid is dat het boek de lezer dankzij die structuur meer uitnodigt om van begin tot het eind door te lezen, en niet slechts een droog theorieboek is. De inhoudsopgave geeft de pagina s waarop elke psychische stoornis wordt behandeld, samen met de bijbehorende icd-cm-codes.

17 1 Hoe dit boek te gebruiken 3 Elke stoornis vertelt zijn eigen verhaal en vormt een illustratie van de geweldige verscheidenheid aan menselijke gedragingen bij ziekte en gezondheid. Elk hoofdstuk begint met een lijst van de stoornissen die erin aan de orde komen. Binnen de hoofdstukken wordt bij elke stoornis die wordt besproken steeds de icd-9-cm-code gegeven (en waar mogelijk ook de icd-10-cm-code). De icd-9-cm-code staat steeds in een grijs veld, gevolgd door een verticale streep ( ), de icd-10-cm-code staat steeds na die streep, zwart op wit. Alle landen hebben in een internationaal verdrag vastgelegd dat ze de International Classification of Diseases (icd) zullen hanteren. De dsm-iv, de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, bevatte nog uitsluitend icd-9-cm-codes, maar de dsm-5 bevat zowel icd-9-cm als icd-10-cm-codes [Dit gold ook al voor de Nederlandstalige Beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de dsm-iv (Swets, 1995)]. Omdat de icd-10-cm-codering veel ingewikkelder is dan die van icd-9-cm, vind je in de inhoud niet bij elke stoornis de icd-10-cm-code, teneinde dit boek beknopt en gebruikersvriendelijk te houden. De bijlage Van icd-9-cm-codes naar icd-10- cm-codes (p. 217) geeft meer icd-10-codes en in Over de icd-codering (p. 241) vind je links naar diverse vergelijkings- en conversiewebsites. Diagnostisch prototype versus criteria van een diagnose Elke beschrijving van een psychische stoornis begint met een screeningsvraag en een korte prototypische omschrijving. De dsm-5 is deels zo n dik boek geworden omdat het reeksen zeer gedetailleerde diagnostische criteria bevat die elke diagnose definiëren. De introductie van deze werkwijze met de publicatie van de dsm-iii in 1980 was een grote stap voorwaarts in de geschiedenis van de psychiatrie omdat de zorgvuldige toepassing van criteria (in het bijzonder bij onderzoek en in een gerechtelijke context) de betrouwbaarheid sterk kan vergroten. Zonder criteria zou psychiatrisch onderzoek onmogelijk zijn en zou ons onderzoeksgebied zijn geloofwaardigheid verliezen. Maar er zit een addertje onder het gras: het is zo lastig werken met reeksen criteria dat de meeste clinici ze domweg niet gebruiken. Velen van hen zeggen dat ze de criteria wel in hun hoofd hebben zitten, maar ik weet dat dat niet mogelijk is. Er zijn zoveel criteria voor zoveel stoornissen dat je ze onmogelijk kunt onthouden. Ik heb veel ervaren en ogenschijnlijk heel deskundige diagnostici aan een toets onderworpen en bekeken of ze

18 4 psychiatrische diagnostiek de specifieke items van de verschillende criteriareeksen paraat hadden. Meestal was dat niet het geval en vaak zijn ze er heel slecht in. Gegeven de grilligheid van het geheugen zou het beter zijn als ze de relevante onderdelen van de dsm zouden opzoeken voor ze een diagnose stellen of als ze een dsm-checklist zouden gebruiken. De meeste clinici doen echter geen van beide. Daarom doe ik het in dit boek anders. Ik geef geen diagnostische criteria die mensen toch niet onthouden, maar geef een prototypische beschrijving van elke diagnose die de essentie ervan weergeeft, hopelijk op een wijze die gemakkelijk te onthouden is. Deze prototypische methode is handig en handzaam, en bovendien de werkwijze die de meeste clinici toch al toepassen.² Maar ze heeft ook duidelijke beperkingen. Een nauwkeuriger diagnose (waarbij gebruikgemaakt wordt van expliciete en gedetailleerde diagnostische criteria en misschien ook een semigestructureerd interview) verdient natuurlijk de voorkeur in situaties waarin er meer tijd beschikbaar is en betrouwbaarheid van het grootste belang is bijvoorbeeld bij onderzoek, in een gerechtelijke procedure, in keuringsonderzoek, in gevallen waarin de diagnose onduidelijk is of als behandeling op basis van een eerdere diagnose niets heeft opgeleverd.³ Differentiële diagnose en diagnostische tips Na elke prototypische beschrijving volgt een uitgebreide differentiële diagnose, die een overzicht geeft van de aandoeningen die uitgesloten moeten worden. Dan volgen diagnostische tips die specifiek zijn voor elke diagnose. Als de differentiële diagnose moeilijk is, kun je de meest waarschijnlijke kandidaten die het best lijken te passen bij je patiënt met elkaar vergelijken. Als je niet over voldoende informatie beschikt om een keuze te kunnen maken of als geen van de kandidaten goed past, is het geen probleem om de voorlopige omschrijving niet-gespecificeerd te gebruiken (zie beneden). Van ICD-9-CM-codes naar ICD-10-CM-codes en Over de ICD-codering De bijlage Van icd-9-cm-codes naar icd-10-cm-codes (p. 217) helpt je op een gemakkelijke manier snel icd-9-cm-codes om te zetten in icd- 10-cm-codes en geeft waar nodig bijzonderheden over de icd-10-cm-

19 1 Hoe dit boek te gebruiken 5 codes. In Over de icd-codering (p. 241) vind je de internetadressen van diverse vergelijkings- en conversiewebsites, en een mogelijkheid om op de hoogte te blijven van de nieuwste ontwikkelingen. Register van stoornissen op basis van symptomen Het Register van stoornissen op basis van symptomen maakt het mogelijk om te bepalen welke psychische stoornis je moet overwegen bij elk symptoom van de patiënt. Je kunt dit register gebruiken als je er zeker van wilt zijn dat je geen enkele mogelijkheid mist. BEPERKEN VAN DIAGNOSTISCHE INFLATIE EN HET VERMIJDEN VAN HYPES Retrospectieve epidemiologische onderzoeken melden dat 20 procent van de algemene bevolking voldoet aan een gangbare psychiatrische stoornis en dat dat levenslang voor 50 procent geldt.⁴ Prospectieve epidemiologische onderzoeken verdubbelen deze cijfers en suggereren dat psychische stoornissen nagenoeg alomtegenwoordig zijn.⁵, ⁶ Gedurende de afgelopen twintig jaar is er sprake geweest van drie onverwachte hypes op ons vakgebied, die gedeeltelijk zijn veroorzaakt door de dsmiv: een toename met een factor twintig van het aantal gevallen van de autismespectrumstoornis,⁷ een verdriedubbeling van de aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (adhd)⁸ en een verdubbeling van het aantal bipolaire stoornissen.⁹ De gevaarlijkste hype is een toename met een factor veertig van het aantal gevallen van bipolaire stoornissen onder kinderen,¹⁰ die werd bevorderd, niet door de dsm-iv, maar door roekeloze en misleidende marketing van de farmaceutische industrie. 20 procent van de bevolking van de vs¹¹ slikt een psychotroop middel; 7 procent is er aan verslaafd en overdoses met legale middelen veroorzaken tegenwoordig meer bezoeken aan de afdeling spoedeisende hulp dan overdoses met illegale middelen.¹², ¹³ Ik denk niet dat er sprake is van een echte epidemische toename van psychische stoornissen, maar dat we wel een epidemie aan onzorgvuldige diagnoses en wat al te gemakzuchtige voorschrijfgewoonten zien. Heel kleine veranderingen in de interpretatie van de definitie van stoornissen en in de toepassing van de diagnostische criteria kunnen leiden tot enorme veranderingen in het aantal gemelde gevallen van stoornis-

20 6 psychiatrische diagnostiek sen en in het gebruik van medicijnen. Een van de doelstellingen van dit boek is het corrigeren van diagnostische inflatie en het inperken of voorkomen van hypes. Waar dat op zijn plaats is, zal ik waarschuwingen en aanbevelingen geven met betrekking tot de wijze waarop vermeden kan worden dat al te onnauwkeurige diagnoses tot overdiagnose leiden. Een verstandige clinicus is altijd behoedzaam, hij verzet zich tegen hypes en laat zich er niet door meeslepen. Als iedereen ineens de diagnose van de dag blijkt te hebben, dan zullen de meesten van hen die waarschijnlijk niet hebben. PROBLEMEN MET DE DSM-5 De dsm-5 heeft te kampen met de ongelukkige combinatie van onrealistische en nogal opgeblazen ambities, en een onzorgvuldige methodologie.¹⁴ De optimistische gedachte was een paradigmatische vooruitgang in de psychiatrie te realiseren; het trieste resultaat is een handleiding die niet veilig is en wetenschappelijk ook niet goed onderbouwd.¹⁵ Een voorbeeld: er worden drie nieuwe stoornissen geïntroduceerd die zich op de vage grens met normaal gedrag bevinden: eetbuistoornis (Binge-Eating Disorder; bed), milde neurocognitieve stoornis (Mild Neurocognitive Disorder; mnd) en de disruptieve stemmingsdysregulatiestoornis (Disruptive Mood Dysregulation Disorder; dmdd). Als deze diagnoses niet terughoudend worden gebruikt, zullen miljoenen in essentie normale mensen ten onrechte zo n etiket opgeplakt krijgen, worden onderworpen aan een in potentie schadelijke behandeling en een onnodig stigma krijgen. De dsm-5 heeft ook de eisen voor de diagnose van bestaande stoornissen verlaagd. Zo zijn bijvoorbeeld twee weken van normaal verdriet een depressieve stoornis geworden. De criteria voor adhd bij volwassenen zijn minder strikt geworden, waardoor deze aandoening gemakkelijk verward kan worden met normale afleidbaarheid en de diagnose misbruik van voorgeschreven stimulerende middelen vergemakkelijkt omwille van prestatieverbetering of recreatief gebruik. De dsm-5 heeft vroeg misbruik van een middel en afhankelijkheid van een middel in het laatste stadium (verslaving) in elkaar geschoven, waardoor de grote verschillen in verloop en behandelingsbehoeften door elkaar lopen, en er onnodige stigma s worden gecreëerd.¹⁶

21 1 Hoe dit boek te gebruiken 7 Geen van deze veranderingen was gebaseerd op een stevig wetenschappelijk fundament; geen ervan is afdoende getoetst; van geen ervan is aangetoond dat ze gerelateerd zijn aan een effectieve behandeling; en ze leiden allemaal tot ernstig verkeerd gebruik. Zo is bijvoorbeeld de disruptieve stemmingsdysregulatiestoornis in de dsm-5 opgenomen, ook al is deze slechts door één onderzoeksgroep onderzocht, gedurende niet meer dan zes jaar. Een verzoek van 51 ggz-verenigingen waarin stond dat de veranderingen van de dsm-5 door onafhankelijke deskundigen moeten worden onderworpen aan evidence-based onderzoek, is zonder enige uitleg verworpen.¹⁷ De dsm-5 heeft daarmee de sluisdeur naar een diagnostische inflatie en buitensporig medicijngebruik wijd opengezet. Waarschuwingskaders Ik adviseer om voorzichtig te zijn met de veranderingen die door de DSM- 5 zijn geïntroduceerd en diagnostische inflatie aanmoedigen. Om clinici te helpen met het vermijden van een dergelijke inflatie, heb ik binnen relevante paragrafen waarschuwingskaders met problematische DSM-5-stoornissen opgenomen. In die kaders leg ik uit waarom ik denk dat deze specifieke diagnoses alleen bij uitzondering gebruikt mogen worden, als ze al gebruikt moeten worden. Waarschuwingskaders volgen ook na de prototypische beschrijvingen van diagnoses van de stoornissen die het snelst verkeerd gediagnosticeerd zullen worden als de verlaagde DSM- 5-drempels gehanteerd worden. Bedenk dat niet alle symptomen en problemen in het leven veroorzaakt worden door psychische stoornissen en dat ten onrechte gestelde diagnoses extreem schadelijk kunnen zijn voor de betrokkene. In urgente situaties is het altijd veel veiliger en accurater om te onderdiagnosticeren dan om te overdiagnosticeren. Het is een kleine moeite om een diagnose toe te voegen als later blijkt dat die op zijn plaats is. Zodra er echter een verkeerde diagnose is gesteld, gaat die een eigen leven leiden en is het erg moeilijk om deze ongedaan te maken. In de rest van dit hoofdstuk geef ik clinici een aantal praktische richtlijnen om tot een accurate diagnose te komen.