Kwetsbaarheid van geriatrische revalidanten bij de Zonnehuisgroep Amstelland

Transcriptie

1 Kwetsbaarheid van geriatrische revalidanten bij de Zonnehuisgroep Amstelland Robbert Gobbens, Dennis Vijsma I n deze studie gingen we na hoe kwetsbaar geriatrische revalidanten zijn bij opname. Ook bepaalden we het verschil in kwetsbaarheid van revalidanten bij opname en ontslag. Kwetsbaarheid werd vastgesteld aan de hand van de Tilburg Frailty Indicator (TFI). De prevalentie van kwetsbaarheid onder de revalidanten was bij opname 82,7%. Zij ervaarden niet alleen lichamelijke problemen, maar ook psychische en sociale problemen. Gedurende de revalidatieperiode nam de kwetsbaarheid af. Aan het eind van het revalidatietraject was de prevalentie van kwetsbaarheid gedaald tot ruim 50%. Dit betekent dat ongeveer de helft van de revalidanten naar huis gaat terwijl zij nog kwetsbaar zijn. december

2 Auteursgegevens: Dr. Robbert J.J. Gobbens is Lector Gezondheid en Welzijn van kwetsbare ouderen van het domein Gezondheid, Sport en Welzijn van Hogeschool Inholland en de Zonnehuisgroep Amstelland. Daarnaast is hij als gastlector verbonden aan de Universiteit Antwerpen. Dennis R.B. Vijsma is Fysiotherapeut in de Geriatrie en ParkinsonNet Fysiotherapeut, gespecialiseerd in de Neurorevalidatie en Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH). Hij is werkzaam bij de Zonnehuisgroep Amstelland te Amstelveen en bij Motion Fysiotherapie en Preventie te Uithoorn. Correspondentie: Inleiding Geriatrische Revalidatie Zorg Geriatrische Revalidatie Zorg (GRZ) is multidisciplinaire zorg en behandeling voor kwetsbare ouderen met complexe multimorbiditeit, vaak na een ziekenhuisopname, met als gevolg onder andere achteruitgang in mobiliteit en het uitvoeren van algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL). Onder bepaalde voorwaarden kan een cliënt ook vanuit de thuissituatie worden aangemeld voor GRZ. Voorafgaand aan de opname vindt triage plaats om te bepalen of GRZ de juiste zorg is. Er kan sprake zijn van een afgenomen leeren trainbaarheid maar er moet wel perspectief zijn op trainbaarheid. De GRZ opname mag niet langer duren dan zes maanden en is gericht op het verminderen van functionele beperkingen waarbij een belangrijk criterium is dat de kans op terugkeer naar huis groot is. Mocht na de revalidatieperiode terugkeer naar huis toch niet mogelijk blijken, dan wordt vastgesteld welke vervolgzorg en verblijfssituatie passend is voor de cliënt. De Zonnehuisgroep Amstelland De Zonnehuisgroep Amstelland (ZHGA) biedt alle vormen van ouderenzorg, van wijkverpleging en dagbesteding tot intensieve verpleeghuiszorg in Amstelveen, Amsterdam-Zuid, Ouder Amstel en De Ronde Venen. Naast deze zorgvormen biedt de ZHGA ook GRZ. Op de locatie het Zonnehuis Amstelveen zijn 60 plaatsen GRZ verdeeld over drie etages. Gestreefd wordt naar differentiatie per etage: 20 neurologieplaatsen, 20 orthopedie/traumatologieplaatsen en 20 overige plaatsen (bijvoorbeeld interne problematiek zoals een buikoperatie). De revalidatiecliënten worden verzorgd en behandeld door een gespecialiseerd revalidatieteam waarvan het multidisciplinair behandelteam van het Kennis- en Behandelcentrum Ouderen (KBO) van de ZHGA een belangrijk onderdeel is. De cliënt staat centraal in het totale revalidatieproces. Dit houdt onder andere in dat het multidisciplinaire revalidatieplan op maat gemaakt wordt voor de individuele revalidant. Kwetsbaarheid Verondersteld kan worden dat veel geriatrische revalidanten kwetsbaar zijn; zij kunnen immers nog niet naar hun eigen huis terug. Er zijn veel verschillende definities van kwetsbaarheid (in het Engels frailty) (1) in omloop. Oorspronkelijk is kwetsbaarheid een medisch concept. Dit verklaart waarom de eerste definities van kwetsbaarheid met name inzoomen op de lichamelijke problemen die ouderen kunnen hebben. De definitie van Fried et al. is een voorbeeld van een dergelijke definitie. Zij definiëren kwetsbaarheid als: een biologisch syndroom waarbij sprake is van een verminderde reserve en weerstand tegen stressoren, dat het resultaat is van dalingen van diverse fysiologische systemen en dat gevoeligheid voor ongewenste uitkomsten veroorzaakt (2). Bekende ongewenste uitkomsten van kwetsbaarheid zijn beperkingen in het... een goede overdracht vanuit de GRZ naar de eerste lijn is nodig voor de vervolgbehandeling in de thuissituatie uitvoeren van algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL), een lagere kwaliteit van leven, ziekenhuisen verpleeghuisopnames en mortaliteit (2-6). In meer recente definities wordt kwetsbaarheid integraal benaderd. Naast aandacht voor lichamelijke problemen, hebben zorgprofessionals dan ook oog voor psychische en sociale problemen die ouderen kunnen hebben. Hun aandacht wordt hierdoor meer gericht op het totaal functioneren van de mens. Deze benadering is zichtbaar in de volgende definitie: Kwetsbaarheid is een dynamische toestand waarin een individu verkeert die tekorten heeft in één of meerdere domeinen van het menselijk functioneren (lichamelijk, psychisch, sociaal), die onder invloed van een diversiteit aan variabelen wordt veroorzaakt en die de kans 26 Nederlands Tijdschrift voor Geriatriefysiotherapie

3 op het optreden van ongewenste uitkomsten vergroot (1). Zorgprofessionals hebben de taak kwetsbaarheid vroegtijdig te signaleren zodat interventies snel kunnen worden ingezet om kwetsbaarheid te verminderen of erger te voorkomen. Verreweg de meeste Nederlandse studies naar kwetsbaarheid zijn gericht op zelfstandig wonende ouderen (7-10). Wij kennen één studie die zich richtte zich op geriatrische revalidanten (11). Deze studie had als doel ongewenste uitkomsten van kwetsbaarheid (o.a. ziekte, valincidenten, toename zorggebruik) te voorspellen bij geriatrische revalidanten na ontslag. Onze studie had de volgende twee doelen. Ten eerste gingen we na hoe kwetsbaar geriatrische revalidanten zijn bij opname. We maakten hierbij een onderscheid tussen mannen en vrouwen, omdat uit meerdere studies is gebleken dat geslacht van invloed is op de mate van kwetsbaarheid; vrouwen zijn kwetsbaarder dan mannen (8, 12). Ten tweede bepaalden we het verschil in kwetsbaarheid van geriatrische revalidanten bij opname en ontslag. Methode Dataverzameling Deze studie heeft een kwantitatief, longitudinaal design. In de periode november 2015 tot en met mei 2017 werd door de fysiotherapeuten van de ZHGA aan alle geriatrische revalidanten gevraagd zowel bij opname als bij ontslag een korte vragenlijst in te vullen. De revalidanten vulden deze vragenlijst zelf in; mocht dit niet lukken dan hielp de fysiotherapeut bij het invullen. Meetinstrumenten Tilburg Frailty Indicator (TFI) Voor het bepalen van kwetsbaarheid werd de Tilburg Frailty Indicator (TFI) gebruikt (13). Dit is een zelf-rapportage vragenlijst, gebaseerd op een integraal conceptueel model van kwetsbaarheid (7). De TFI maakt onderscheid in lichamelijke, psychische en sociale kwetsbaarheid. Deze drie vormen van kwetsbaarheid bevatten respectievelijk acht, vier en drie componenten. De acht componenten die verwijzen naar lichamelijke kwetsbaarheid zijn: lichamelijk inactief zijn, onverklaarbaar gewichtsverlies, slecht lopen, slecht evenwicht, weinig kracht in de handen, gezichtsproblemen, gehoorproblemen en lichamelijke vermoeidheid. Psychische kwetsbaarheid omvat geheugenklachten, somberheid, nervositeit of angst en onvoldoende coping. Sociale kwetsbaarheid omvat de componenten alleenwonend, eenzaamheid en tekort aan sociale steun. De maximale score voor de TFI (kwetsbaarheid totaal) is vijftien, voor lichamelijke kwetsbaarheid acht, voor psychische kwetsbaarheid vier en voor sociale kwetsbaarheid drie; deze scores geven de hoogste mate van kwetsbaarheid weer. De TFI kent een afkappunt van vijf, dat wil zeggen dat iemand die vijf of hoger scoort kwetsbaar is. Diverse Kenmerk Leeftijd, gemiddelde in jaren (SD) 81,0 (8,5) Geslacht, % vrouw 124 (63,9) Burgerlijke staat Opleiding Gehuwd/samenwonend 58 (29,9) Ongehuwd 19 (9,8) Gescheiden 27 (13,9) Weduwe/weduwnaar 90 (46,4) Geen of lager onderwijs 46 (23,8) Middelbaar onderwijs 102 (52,8) Hoger beroepsonderwijs of universiteit 45 (23,3) Etniciteit, % Nederlands 175 (90,7) Multimorbiditeit, % ja 133 (70,0) Tabel 1: Kenmerken participanten bij opname (N=200). Afkortingen: N = aantal metingen, SD = standaarddeviatie, % = percentage december

4 Componenten van kwetsbaarheid Lichamelijke kwetsbaarheid Man Vrouw Totaal Lichamelijk inactief zijn 52 (74,3) 93 (75,6) 145 (75,1) Onverklaarbaar gewichtsverlies 18 (25,7) 27 (22,0) 45 (23,3) Slecht lopen 53 (75,7) 104 (83,9) 157 (80,9) Slecht evenwicht 54 (77,1) 95 (76,6) 149 (76,8) Gehoorproblemen 19 (27,1 33 (26,6) 52 (26,8) Gezichtsproblemen 19 (27,1) 34 (27,4) 53 (27,3) Weinig kracht in de handen* 21 (30,0) 58 (46,8) 79 (40,7) Lichamelijke vermoeidheid 48 (68,6) 94 (75,8) 142 (73,2) Psychische kwetsbaarheid Geheugenproblemen 14 (20,0) 15 (12,1) 29 (14,9) Somberheid 33 (47,8) 69 (55,6) 102 (52,8) Nervositeit of angst 31 (44,3) 67 (54,0) 98 (50,5) Onvoldoende coping 18 (25,7) 28 (22,6) 46 (23,7) Sociale kwetsbaarheid Alleenwonend*** 36 (51,4) 103 (83,1) 139 (71,6) Eenzaamheid 38 (54,3) 60 (48,4) 98 (50,5) Tekort aan sociale steun 15 (21,4) 16 (12,9) 31 (16,0) Tabel 2: Scores participanten bij opname op componenten van kwetsbaarheid (N = 200). Afkorting: N = aantal metingen. * p < 0.05; *** p < 0.001, % = percentage studies hebben aangetoond dat de TFI een betrouwbaar en valide instrument is om kwetsbaarheid bij ouderen te bepalen (8, 13, 14). Socio-demografische factoren en chronische ziekten De volgende socio-demografische factoren werden gevraagd: geslacht, leeftijd, burgerlijke staat, gevolgde opleiding, etniciteit. Voor de antwoordcategorieën verwijzen wij naar tabel 1. Ook werd gevraagd naar de aanwezigheid van meerdere chronische ziekten ( Heeft u twee of meer ziekten en/of chronische aandoeningen? ). Opname- en ontslagdatum en ontslagbestemming Aan de revalidanten werd zowel de opname- en ontslagdatum als de ontslagbestemming gevraagd. Analyse Wij gebruikten beschrijvende statistiek om een overzicht te geven van de achtergrondkenmerken van de participerende geriatrische revalidanten van de ZHGA. Daarna toetsten we met de Chi-kwadraat toets voor onafhankelijkheid of de prevalentie van de componenten van kwetsbaarheid verschillend was voor mannen en vrouwen. Aan de hand van de gepaarde t-toets bepaalden wij het verschil in kwetsbaarheid van de geriatrische revalidanten bij opname en ontslag. Ten slotte, gebruikten wij de McNemar-toets of de scores op de componenten van kwetsbaarheid bij opname en ontslag van elkaar verschilden. Bij het bepalen van de verschillen in kwetsbaarheid keken wij alleen naar kwetsbaarheid totaal, lichamelijke en psychische kwetsbaarheid en de componenten die daar deel van uit maken; sociale kwetsbaarheid werd in deze analyses niet meegenomen omdat de drie componenten van sociale kwetsbaarheid meer van toepassing zijn op zelfstandig wonende ouderen. Alle toetsen zijn tweezijdig uitgevoerd met behulp van SPSS versie 22.0 (IBM, Armonk, NT, USA); een p-waarde kleiner dan 0,05 werd beschouwd als statistisch significant. 28 Nederlands Tijdschrift voor Geriatriefysiotherapie

5 Resultaten Kenmerken participanten bij opname Tweehonderd geriatrische revalidanten vulden de vragenlijst in bij opname. De gemiddelde leeftijd van de participanten bedroeg 81 jaar (standaarddeviatie 8,5); het merendeel van de participanten was vrouw (63,9%) en 46,4% was weduwe of weduwnaar. Bij 70% van de participanten was sprake van multimorbiditeit. Tabel 1 presenteert de kenmerken van de participanten. Kwetsbaarheid bij opname In tabel 2 staan de aantallen en percentages van de antwoorden op de vijftien vragen van de TFI. Ze staan vermeld per geslacht en als totaal. Van lichamelijke kwetsbaarheid scoorden de componenten slecht lopen en slecht evenwicht het hoogst, respectievelijk 80,9% en 76,8%. Ook de scores van lichamelijk inactief zijn en lichamelijke vermoeidheid waren hoog, respectievelijk 75,1% en 73,2%. Van de participanten kampte 52,8% met gevoelens van somberheid en 50,5% met gevoelens van nervositeit of angst. Van de participanten woonde 71,6% alleen en 50,5% voelde zich eenzaam. Er was sprake van een significant verschil in scores tussen mannen en vrouwen op de componenten weinig kracht in de handen (p<0.05) en alleenwonend (p<0.001); vrouwen scoorden op deze twee componenten van kwetsbaarheid significant hoger. Uitgaande van het afkappunt vijf bleek 82,7% van de geriatrische revalidanten kwetsbaar te zijn bij opname. Verschil in kwetsbaarheid bij opname en ontslag Vormen van kwetsbaarheid (totaal, lichamelijk, psychisch). Van de 200 revalidanten die de vragenlijst bij opname invulden, vulden zeventig mensen de vragenlijst ook in bij ontslag (response percentage van 35%). De stress die het ontslag met zich meebracht was voor veel geriatrische revalidanten een reden de vragenlijst niet nogmaals in te vullen. Ook vergaten de fysiotherapeuten de vragenlijst uit te delen. Aan de hand van de t-toets toonden wij aan dat er geen significant verschil was in de mate van kwetsbaarheid bij opname tussen de twee groepen; de score was 7,12 voor de revalidanten die alleen bij opname de TFI invulden en 6,94 voor de revalidanten die de TFI zowel bij opname als bij ontslag invulden. Bovendien waren er tussen de twee groepen geen significante verschillen met betrekking tot gemiddelde leeftijd en geslacht. Tabel 3 bevat een overzicht van de gemiddelde scores en bijbehorende standaarddeviaties van bij ontslag uit de GRZ is een groot deel van de ouderen nog kwetsbaar... kwetsbaarheid totaal en twee vormen van kwetsbaarheid (lichamelijk en psychisch, bij opname en bij ontslag). Er was een significant verschil in kwetsbaarheid bij geriatrische revalidanten tussen opname en ontslag. Dit geldt voor zowel voor kwetsbaarheid totaal, waarbij de score op sociale kwetsbaarheid score bij opname ook bij ontslag werd genoteerd, als voor lichamelijke kwetsbaarheid en psychische kwetsbaarheid. Van de zeventig mensen waren bij opname vijfenvijftig mensen kwetsbaar (78,6%) en bij ontslag betrof dit zevenendertig mensen (52,9%). Lichamelijke en psychische componenten van kwetsbaarheid. Tabel 4 laat de scores zien van de geriatrische revalidanten bij opname en ontslag op de afzonderlijke vijftien componenten van kwetsbaarheid. De revalidanten scoorden significant lager bij ontslag Kwetsbaarheid Opname Gemiddelde (SD) Ontslag Gemiddelde (SD) Kwetsbaarheid totaal*** 6,94 (2,9) 4,96 (2,9) Lichamelijke kwetsbaarheid*** 4,20 (1,7) 2,54 (1,9) Psychische kwetsbaarheid** 1,41 (1,1) 1,11 (1,1) Tabel 3: Verschil in kwetsbaarheid bij opname en ontslag (N = 70). Afkortingen: N = aantal metingen; SD = standaarddeviatie. ** p < 0.01; *** p < december

6 Componenten van kwetsbaarheid Lichamelijke kwetsbaarheid Opname Ontslag Lichamelijk inactief zijn*** 49 (70,0) 20 (28,6) Onverklaarbaar gewichtsverlies 15 (21,4) 15 (21,4) Slecht lopen*** 56 (80,0) 36 (51,4) Slecht evenwicht*** 56 (80,0) 31 (44,3) Gehoorproblemen 20 (28,6) 16 (22,9) Gezichtsproblemen 19 (27,1) 15 (21,4) Weinig kracht in de handen** 29 (41,4) 17 (24,3) Lichamelijke vermoeidheid*** 50 (71,4) 28 (40,0) Psychische kwetsbaarheid Geheugenproblemen 8 (11,4) 7 (10,0) Somberheid* 39 (55,7) 29 (41,4) Nervositeit of angst 32 (45,7) 29 (41,4) Onvoldoende coping* 20 (28,6) 13 (18,6) Tabel 4: Scores van de geriatrische revalidanten op componenten van lichamelijke en psychische kwetsbaarheid. Afkorting: N = aantal metingen. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001, % = percentage op zeven van de twaalf componenten. Dit betrof de lichamelijke componenten lichamelijk inactief zijn, slecht lopen, slecht evenwicht en lichamelijke vermoeidheid (p<0.001) en weinig kracht in de handen (p<0.01). Van psychische kwetsbaarheid scoorden somberheid en onvoldoende coping lager (p<0.05). Ligduur en ontslagbestemming De gemiddelde ligduur van de zeventig geriatrische revalidanten was 37,9 dagen (SD 19,7). De range was dagen. Er bleek geen samenhang te zijn tussen de mate van kwetsbaarheid en de lengte van de ligduur. Zevenenzestig van de zeventig revalidanten gingen bij ontslag naar huis (95,7%). Drie revalidanten verhuisden naar een verpleeghuis; twee daarvan scoorden bij ontslag het hoogste op de TFI, namelijk elf en twaalf. Discussie In deze studie bepaalden we de mate van kwetsbaarheid van ouderen bij opname op de revalidatieafdeling van de ZHGA. Ook gingen we bij deze groep na wat het verschil is in kwetsbaarheid (totaal, lichamelijk, psychisch) tussen opname en ontslag. We gebruikten de Tilburg Frailty Indicator (TFI), een gevalideerde vragenlijst, voor het meten van kwetsbaarheid. De prevalentie van kwetsbaarheid bij de geriatrische revalidanten was bij opname 82,7%. Omdat geen andere prevalentiecijfers van kwetsbaarheid bij deze doelgroep beschikbaar zijn, is het niet mogelijk onze bevinding te vergelijken. Wel blijkt het prevalentiecijfer van onderhavige studie hoger te zijn dan in studies naar kwetsbaarheid onder zelfstandig wonende ouderen en ouderen woonachtig in woonzorgcentra (13, 15). In deze studies waren de percentages respectievelijk 47,1% en 76,5%, terwijl de gemiddelde leeftijd van de participanten nauwelijks verschilde 80,3 en 84,8 jaar versus 81 jaar) en kwetsbaarheid ook werd gemeten met de TFI. Het is niet verrassend dat de prevalentie van kwetsbaarheid bij geriatrische revalidanten hoger is. Zij hebben immers recent het ziekenhuis verlaten na een ingrijpende gebeurtenis zoals een operatie na een val en staan aan het begin van een revalidatietraject. Als we naar de componenten van kwetsbaarheid kijken dan zien we vooral een hoge score op de componenten van lichamelijke kwetsbaarheid zoals lichamelijk inactief zijn, slecht lopen, slecht evenwicht en lichamelijke vermoeidheid (percentages lager dan 73%). Het zijn juist deze componenten waaraan tijdens het geria- 30 Nederlands Tijdschrift voor Geriatriefysiotherapie

7 trisch revalidatietraject veel aandacht wordt besteed. Echter geriatrische revalidanten ervaren ook problemen die verwijzen naar psychische en sociale kwetsbaarheid; meer dan de helft van de revalidanten voelt zich somber, ervaart last van nervositeit of angst en voelt zich eenzaam. Deze studie laat dus zien dat revalidanten uiteenlopende problemen kunnen hebben; dit geeft aan dat meerdere disciplines betrokken dienen te worden in de geriatrische revalidatie zorg. Om te kunnen voorzien in de individuele behoeften en wensen van de individuele revalidant is samenwerking tussen betrokken disciplines essentieel. Zorgprofessionals zoals fysiotherapeuten, verpleegkundigen en verzorgenden, specialisten ouderenzorg, ergotherapeuten, psychologen en diëtisten dienen een gezamenlijk zorg- en behandelplan op te stellen zodat kwetsbaarheid verminderd kan worden en de geriatrische revalidant op verantwoorde wijze weer naar huis kan. In de periode tussen opname en ontslag van de geriatrische revalidanten daalde de prevalentie van kwetsbaarheid van 78,6% naar 52,9%, een verschil van 25,7%. Dit maakt duidelijk dat ruim de helft van de revalidanten die de ZHGA verlaat nog kwetsbaar is. In een eerdere studie onder geriatrische revalidanten bij Laurens was de prevalentie van kwetsbaarheid bij ontslag nog hoger (81,3%) (11). In onze studie is het verschil in kwetsbaarheid tussen opname en ontslag vooral te verklaren door significant lagere scores op vijf componenten behorend tot lichamelijke kwetsbaarheid (lichamelijk inactief zijn, slecht lopen, slecht evenwicht. weinig kracht in de handen, lichamelijke vermoeidheid). De psychische componenten somberheid en onvoldoende coping scoorden weliswaar ook significant lager maar de prevalentie van somberheid was bij ontslag nog hoog (41,4%). Dit geldt eveneens voor nervositeit of angst. Binnen het in overleg met de revalidant vastgestelde multidisciplinaire behandelplan besteedt met name de vakgroep fysiotherapie aandacht aan de lichamelijke kwetsbaarheid waarbij binnen het monodisciplinaire fysiotherapeutisch behandelplan in overleg met de revalidant korte en lange termijn doelen SMART worden op- en vastgesteld. Een zo actief mogelijke participatie van de revalidant wordt verwacht tijdens de therapiesessies en buiten de therapiesessies op de eigen afdeling en kamer. Naast fysiotherapeutische training gericht op de vijf lichamelijke componenten van kwetsbaarheid die in onze studie lager scoorden wordt er binnen de fysiotherapeutische behandeldoelen ook aandacht besteed aan de componenten gewrichtsmobiliteit en -stabiliteit, lichamelijke belasting en belastbaarheid, ontspanning en coping waarbij door aanpassing aan de (relatief) moeilijke lichamelijke (en psychische) omstandigheden dreigende over- of onderbelasting kan worden voorkomen. De significante verbetering op lichamelijke kwetsbaarheid is mogelijk mede een verklaring voor de verbetering op het psychische domein, met name op de componenten somberheid en onvoldoende coping. Het merendeel van de revalidanten gaat bij ontslag naar huis. Het is belangrijk dat er een goede overdracht plaatsvindt naar zorgprofessionals in de eerste lijn, zodat de revalidatie in de eigen omgeving van de revalidant voortgezet kan worden. De brede beoordeling van kwetsbaarheid aan de hand van de TFI kan input verschaffen aan de overdracht en richting geven aan interventies die in de thuissituatie uitgevoerd kunnen worden. Kwetsbaarheid hangt samen met beperkingen in het uitvoeren van ADL (2, 6). Het kunnen uitvoeren van ADL is essentieel voor de directe zelfzorg van het individu (bijvoorbeeld zich volledig wassen, aan- en uitkleden). Om geriatrische revalidanten minder afhankelijk te maken van zorgprofessionals en mantelzorg dienen interventies ingezet te worden om ADL-beperkingen op te heffen of te verminderen. Hierbij kan technologie een belangrijke rol spelen. Steeds vaker wordt technologie ingezet om de revalidant te ondersteunen in het revalidatieproces zowel intramuraal als thuis. Voorbeelden hiervan zijn het gebruik van een stappenteller, een Smartwatch, videobellen, oefenprogramma s op de computer of oefenapps op de tablet. Deze studie kent vier beperkingen. Ten eerste, zijn de data niet op uniforme wijze verzameld. Een deel van de participanten vulde de vragenlijst zelfstandig in en een deel kreeg hierbij hulp van een fysiotherapeut. Ten tweede was het responsepercentage bij de tweede meting (ontslag) laag, namelijk 35%. Ten derde zijn alle data in de studie verzameld middels zelfrapportage. Daardoor is bias niet uit te sluiten. Dit is inherent aan het gebruik van een vragenlijst als de TFI. Het is mogelijk dat geriatrische revalidanten op kwetsbaarheid lager scoorden bij ontslag omdat zij veel lichamelijke inspanningen hebben moeten verrichten om met ontslag te kunnen gaan. Een eerdere studie heeft echter wel aangetoond dat de constructvaliditeit van de TFI goed is (13). Ten vierde werd sociale kwetsbaarheid uitsluitend bij opname bepaald. Mogelijkerwijs heb- december

8 ben deze drie beperkingen invloed gehad op de resultaten. Vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op de opname-indicatie en de invloed van afzonderlijke ziekten en combinaties van ziekten op de ontwikkeling van kwetsbaarheid gedurende het revalidatietraject. Ook is het aan te bevelen kwetsbaarheid te meten nadat geriatrische revalidanten met ontslag zijn gegaan bijvoorbeeld een maand en een half jaar na de ontslagdatum. Dit geeft nog meer zicht op de ontwikkeling van kwetsbaarheid gerelateerd aan het gehele revalidatietraject. Samenvattend kunnen we stellen dat ongeveer 80% van de geriatrische revalidanten bij opname kwetsbaar is. Aan het eind van het revalidatietraject bedroeg dit percentage ruim 50%. Dit betekent dat een aanzienlijk aantal revalidanten nog kwetsbaar is als zij weer naar huis gaan. Kwetsbaarheid heeft betrekking op zowel het lichamelijk als het psychisch en sociaal functioneren. Om dus zorg op maat te kunnen leveren is multidisciplinaire samenwerking in de GRZ essentieel. Literatuurlijst 1. Gobbens RJ, Luijkx KG, Wijnen-Sponselee MT, Schols JM. Toward a conceptual definition of frail community dwelling older people. Nurs Outlook. 2010;58(2): Fried LP, Tangen CM, Walston J, Newman AB, Hirsch C, Gottdiener J, et al. Frailty in older adults: evidence for a phenotype. The journals of gerontology Series A, Biological sciences and medical sciences. 2001;56(3):M Kojima G, Iliffe S, Jivraj S, Walters K. Association between frailty and quality of life among community-dwelling older people: a systematic review and meta-analysis. Journal of epidemiology and community health. 2016;70(7): Rockwood K, Song X, MacKnight C, Bergman H, Hogan DB, McDowell I, et al. A global clinical measure of fitness and frailty in elderly people. CMAJ : Canadian Medical Association journal = journal de l Association medicale canadienne. 2005;173(5): Shamliyan T, Talley KM, Ramakrishnan R, Kane RL. Association of frailty with survival: a systematic literature review. Ageing research reviews. 2013;12(2): Puts MT, Lips P, Deeg DJ. Static and dynamic measures of frailty predicted decline in performance-based and self-reported physical functioning. Journal of clinical epidemiology. 2005;58(11): Gobbens RJ, van Assen MA, Luijkx KG, Schols JM. Testing an integral conceptual model of frailty. Journal of advanced nursing. 2012;68(9): Metzelthin SF, Daniels R, van Rossum E, de Witte L, van den Heuvel WJ, Kempen GI. The psychometric properties of three self-report screening instruments for identifying frail older people in the community. BMC public health. 2010;10: Puts MT, Lips P, Deeg DJ. Sex differences in the risk of frailty for mortality independent of disability and chronic diseases. Journal of the American Geriatrics Society. 2005;53(1): Schuurmans H, Steverink N, Lindenberg S, Frieswijk N, Slaets JP. Old or frail: what tells us more? The journals of gerontology Series A, Biological sciences and medical sciences. 2004;59(9):M Nobbe-de Graaf K, Van Balen R, Gobbens RJJ. Kwetsbaarheid in de geriatrische revalidatie. De Verpleegkundig Specialist. 2016;11: van Assen MA, Pallast E, Fakiri FE, Gobbens RJ. Measuring frailty in Dutch community-dwelling older people: Reference values of the Tilburg Frailty Indicator (TFI). Archives of gerontology and geriatrics. 2016;67: Gobbens RJ, van Assen MA, Luijkx KG, Wijnen-Sponselee MT, Schols JM. The Tilburg Frailty Indicator: psychometric properties. Journal of the American Medical Directors Association. 2010;11(5): Gobbens RJ, van Assen MA, Luijkx KG, Schols JM. The predictive validity of the Tilburg Frailty Indicator: disability, health care utilization, and quality of life in a population at risk. The Gerontologist. 2012;52(5): Gobbens R, Krans A, De Rooij I, Van Assen MALM. Fragiele ouderen in woonzorgcentra. Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde. 2015;40(6). 32 Nederlands Tijdschrift voor Geriatriefysiotherapie