Project Gehoor & Arbeid

Transcriptie

1 Project Gehoor & Arbeid September 05 Eindrapport van project richtlijnen voor arbocuratieve samenwerking Auteurs: Dr. B. Sorgdrager, bedrijfsarts Dr. S.E. Kramer, psycholoog Prof.Dr.Ir. W.A. Dreschler, audioloog Aan dit rapport hebben verder meegewerkt: Ir. J.H.M. van Beek Dr.Ir. A. Goedegebure, audioloog Dr.Ir. Th.S. Goverts, audioloog Prof.Dr.Ir. T. Houtgast, audioloog Drs. D Spreeuwers, projectleider Dit rapport is tot stand gekomen met subsidie van Stichting Instituut Gak. Het expertisecentrum Gehoor & Arbeid is een samenwerkingsverband tussen de audiologische centra van het AMC en VUmc, het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) en het Coronel Instituut. Het centrum stelt zich ten doel bij te dragen aan de ontwikkeling en uitvoering van een optimale revalidatie van slechthorenden in de arbeidssituatie.

2 Inhoud van het rapport 1. CONCLUSIES AANLEIDING EN DOELSTELLING METHODE OPZET VAN HET PROJECT WERVING EN SELECTIE RESULTATEN ALGEMEEN POPULATIEGEGEVENS BESCHOUWING VAN DE RESULTATEN MODULE PSYCHOSOCIALE DIAGNOSTIEK INTRODUCTIE SAMENGESTELDE VRAGENLIJST RESULTATEN TOT SLOT CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN MODULE ARBO-STI INTRODUCTIE ONTWIKKELING VAN DE ARBO-STI TOEPASSING MODULE FUNCTIETESTEN INTRODUCTIE STANDAARD AUDIOMETRIE DE UITVOERING VAN DE TEST UITKOMSTEN BIJ DE SIG POPULATIE RELATIE MET SUBJECTIEVE KLACHTEN LUIDHEIDPERCEPTIE DE UITVOERING VAN DE TEST UITKOMSTEN BIJ DE SIG POPULATIE RELATIE MET SUBJECTIEVE KLACHTEN

3 7.4 SPRAAKVERSTAAN IN RUIS DE UITVOERING VAN DE TEST UITKOMSTEN BIJ DE SIG POPULATIE RELATIE MET SUBJECTIEVE KLACHTEN HERKENNING VAN WAARSCHUWINGSSIGNALEN DE UITVOERING VAN DE TEST UITKOMSTEN BIJ DE SIG POPULATIE RELATIE MET SUBJECTIEVE KLACHTEN LOKALISATIE DE UITVOERING VAN DE TEST UITKOMSTEN BIJ DE SIG POPULATIE RELATIE MET SUBJECTIEVE KLACHTEN RELATIE TUSSEN FUNCTIETESTEN CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN REFERENTIES BIJLAGEN

4 1. Conclusies Problematiek op het gebied van gehoor en arbeid is met de drie ontwikkelde diagnostische modules (psychosociaal, ARBO-STI en functietesten) goed in kaart te brengen. Wel vereisen de modules op onderdelen nog verdere ontwikkeling en normering. De drie modules zijn goed bruikbaar in de praktijk. Per patiënt zal dienen te worden beoordeeld welke onderdelen zinvol zijn voor de arbeidsgeneeskundige diagnostiek. Implementatie van het ontwikkelde protocol kan op termijn het beste plaatsvinden in vijf gespecialiseerde centra. Om de verwijzing soepel te laten verlopen is een aantal voorbeeld DBC s ontwikkeld. Bovendien is na- en bijscholing nodig voor potentiële verwijzers. 4

5 2. Aanleiding en doelstelling Slechthorendheid is een klacht die bij werkenden kan leiden tot problemen in het dagelijks functioneren. Auditieve eisen in het werk lijken toe te nemen. Het gaat niet alleen om communicatieeisen waarover nu veel kennis is (Kramer et al., 2002). Men is zich er steeds meer van bewust dat een goed gehoor nodig is in situaties met veiligheidsrisico s. Vaak zal het aanmeten van een hoortoestel niet voldoende blijken. Om een slechthorende toch adequaat te begeleiden op een verantwoorde wijze een advies te geven over functiegeschiktheid is multidisciplinair onderzoek en behandeling een voorwaarde. Op de praktijk gerichte functietesten dienen daarbij beschikbaar te zijn. Bovendien is het belangrijk dat in de eerste lijns gezondheidszorg de zorgvraag goed wordt herkend. Diverse situaties vragen specifieke diagnostiek waarvoor een gerichte verwijzing nodig is. Zelden echter bereiken vragen om advies bij deze problemen de audiologische centra, een regionale uitzondering daargelaten. Onvoldoende herkenning van slechthorendheid als oorzaak van functioneringsproblemen en onvoldoende bekendheid met mogelijkheden van audiologische centra verklaren deze discrepantie. Bovendien bestaat binnen audiologische centra wisselende ervaring met de problemen van werkenden met slechthorendheid. De Jager en Goedegebure (2003) beschreven de noodzaak voor een verbeterde samenwerking tussen eerste lijns gezondheidszorg, de bedrijfsgezondheidszorg en de klinische zorg. Dit voorstel voor een optimale samenwerking tussen bedrijfsgezondheidszorg en klinische zorg is in feite de eerste stap die het expertisecentrum heeft gezet. In het najaar van 2003 is het expertisecentrum Gehoor & Arbeid gestart met het opstellen en uittesten van een audiologisch protocol. Het protocol is bedoeld om optimale zorg te leveren aan werkenden die problemen in hun werk ondervinden door hun slechthorendheid. Het protocol is een belangrijk hulpmiddel voor die samenwerking en bij de beschikbaarheid ervan heeft het expertisecentrum een tweede belangrijke stap gezet. Het gaat hierbij om vragen te beantwoorden zoals: is het verantwoord dat ik het werk blijf doen? Komt mijn vermoeidheid in het werk door slechthorendheid? Het protocol omvat de modules psychosociale diagnostiek (vragenlijst), functietesten (audiologische testbatterij) en ARBO-STI (werkplekonderzoek). Een projectvoorstel om de zorg voor werkende slechthorenden te structureren is door het SIG ondersteund. Een beter gestructureerde zorg moet leiden tot behoud van arbeidsgeschiktheid van werkenden. In het voorstel zijn drie fases te onderscheiden: 1. De samenwerkende audiologische centra van VUmc en AMC ontwikkelen testen om auditieve functies te beoordelen. 2. Het beantwoorden van de vraag of deze testen van toegevoegde waarde zijn om slechthorenden in hun werksituatie te adviseren. 3. Een voorstel voor implementatie: een manier is diagnose-behandel-combinaties te ontwikkelen die zijn gericht op arbeidsrevalidatie (DBC/A). Het rapport beschrijft de resultaten van de verschillende modules: de module Psychosociale Diagnostiek, Functietesten en ARBO-STI. In de bijlage is een aantal DBC/A s gepresenteerd. 5

6 3. Methode 3.1 Opzet van het project De eerste fase van het project was bedoeld om de benodigde functietesten te ontwikkelen en te optimaliseren voor de audiologische praktijk voor onderzoek naar klachten van slechthorendheid bij werkenden. Zie eerste verslag (mei 2004). De tweede fase was het patiëntenonderzoek om te beoordelen of deze testen van toegevoegde waarde zijn. Zie voortgangsrapportage (februari 2005). In de laatste fase zijn de patiëntengegevens geanalyseerd. De bevindingen van basisonderzoek zijn opgeslagen in een SPSS-bestand. Hierop is beschrijvende statistiek toegepast. De gegevens van klinisch diagnostische testen zijn in een apart bestand opgeslagen en geanalyseerd. Deze testen zijn gericht op klinische diagnostiek, spraakverstaan, detectie, herkenning, ruimtelijk horen en functioneren met hulpmiddelen. Om omgevingslawaai en nagalm te objectiveren is de Speech Transmission Index (STI) bepaald (Houtgast et al., 2002). Het gegeven advies levert het antwoord op de vraag die in de verwijsbrief is gesteld. Er zijn 60 patiënten in het bestand opgenomen, namelijk zij die vanaf de start van fase 2 van het project zijn aangemeld bij het expertisecentrum met de meest complete set gegevens. De volgende verwijsindicaties zijn onderscheiden: Keuring voor functiegeschiktheid Functioneringsproblemen door 1. vermoeidheid 2. omgevingslawaai 3. verminderd spraakverstaan 4. verminderd herkennen van geluiden Overig De volgende adviezen zijn onderscheiden, er kunnen meerdere adviezen van toepassing zijn. Hoortoestel Overige hulpmiddelen Akoestische adviezen Aanpassen werk of werkplek Communicatieadvies Lawaaibescherming Uitspraak keuring functiegeschiktheid Nader onderzoek/nog in behandeling 3.2 Werving en selectie Aanvankelijk was het patiëntenaanbod beneden de verwachting. Op een geschat aantal van slechthorende werkenden is de verwachting dat een relevant deel functioneringsproblemen heeft. Er is een duidelijke discrepantie tussen het vermoeden van de grootte van het probleem van slechthorendheid in het werk en de vraag om gerichte hulp. Eerder is al geconstateerd dat slechthorenden die functioneringsproblemen hebben die in eerste instantie niet koppelen aan hun slechthorendheid en daardoor niet of uiteindelijk via omwegen bij een audiologisch centrum terechtkomen. De patiëntenstroom kwam goed op gang na publicaties in diverse media die door artsen worden gelezen, Medisch Contact en Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde. Bovendien heeft een aantal nascholingen bedrijfsartsen, arbeidsdeskundigen en beleidsmakers bewust gemaakt van de mogelijkheden van het expertisecentrum en nam de vraag voor verwijsmogelijkheden toe. Via de website en helpdesk van het NCvB werden veel vragen gesteld over verwijsmogelijkheden naar het expertisecentrum. Na gereedkomen van de testbatterij zijn nieuw-instromende patiënten in de onderzoekspopulatie opgenomen. Er bleken na sluiten van de instroom iets meer patiënten in de populatie te zijn opgenomen. De patiënten met de meest complete set van gegevens zijn nader geanalyseerd. Daarbij is gebruik gemaakt van het programma SPSS. 6

7 4. Resultaten algemeen 4.1 Populatiegegevens De gemiddelde leeftijd van de onderzoekspopulatie is 47 jaar (standaard deviatie 11.3 jaar) met een spreiding jaar (zie Tabel 4.1). Mannen Vrouwen Totaal Tot 35 jaar jaar Vanaf 51 jaar Totaal Tabel 4.1 Leeftijdsverdeling en geslacht Auditieve eisen kunnen grofweg worden onderscheiden in communicatie-eisen en veiligheidseisen. Voor de slechthorende is bovendien een optimaal concentratievermogen een bepalende factor voor goed functioneren in het werk. Op basis van deze eisen zijn de beroepen geclusterd (zie Tabel 4.2). De 60 patiënten hadden ruim 40 verschillende beroepen. Administratief (concentratie-eisen) 10 Manager/Adviseur (communicatie-eisen) 13 Vervoer (veiligheidseisen) 12 Professionals in onderwijs en zorg (concentratie- 25 en communicatie-eisen) Totaal 60 Tabel 4.2 Beroepen onderscheiden naar auditieve karakteristieken Akoestische eigenschappen van een werkplek zoals omgevingsruis en nagalm zijn zeer bepalend voor de kwaliteit van de spraakoverdracht en het onderscheiden van relevante signalen. In de module ARBO-STI zijn objectieve meetresultaten beschreven. Uiteraard hangt een en ander af van de vraag hoe slechthorend een werknemer is. Bij het werk kunnen stressreducerende factoren worden gevonden in werk dat goed is gestructureerd, overzichtelijk is, en mogelijkheden biedt om het werk naar eigen inzicht in te richten. Andere werkfactoren waar bij de beantwoording van de vraagstelling rekening moet worden gehouden zijn bijvoorbeeld: De mate waarin een werknemer verplicht is om in groepen te functioneren De mate waarin een werknemer een situatie in communicatief opzicht zelf kan aansturen De mate waarin de collegiale en cliënt/klant-omgeving afgestemd is of kan worden op een slechthorende. Geringe spraakvaardigheid van de interactie-partners, groot verloop onder de interactiepartners, gebrek aan bereidheid tot en vaardigheid in communicatieve samenwerking maken het voor slechthorenden moeilijker Iets meer dan de helft van de patiënten (55%) geeft overmatig omgevingslawaai aan in hun werkruimte. Een kleine minderheid (16%) meldt overmatige galm in de ruimte. In totaal 25% van de patiënten heeft behoefte aan aanpassing van hun taken of werkruimte (zie Tabel 4.3). 7

8 Behoefte Totaal Administratief (concentratie-eisen) 2 10 Manager/Adviseur (communicatie-eisen) 3 13 Vervoer (veiligheidseisen) 2 12 Professionals in onderwijs en zorg 8 25 (concentratie- en communicatie-eisen) Totaal Tabel 4.3 Behoefte aanpassen taken of werkruimte De patiënten melden nauwelijks problemen met inspraak over het werk of in de relatie met collega s. Het verrichten van arbeid kost bijna de helft van de patiënten overmatige moeite. In de module psychosociale diagnostiek wordt de invloed die werkplekfactoren hebben op het functioneren van slechthorenden nader geanalyseerd. Eén derde van de patiënten met problemen over het verminderd functioneren in het werk vertoonde mild gehoorverlies, minder dan 30 db bij 2 khz (zie Tabel 4.4). De analyse van de audiologische functietesten is in de module functietesten uitgewerkt. Links Rechts Tot 30 db db db Vanaf 70 db 9 7 Tabel 4.4 Gehoorverlies bij 2 khz In Tabel 4.5 en 4.6 is een overzicht gepresenteerd van de verwijsindicaties en de gegeven adviezen. Hoofdreden Totaal Keuring 9 11 Functioneringsproblemen door 8 15 vermoeidheid Functioneringsproblemen door 7 18 omgevingslawaai Functioneringsproblemen door spraakverstaan Functioneringsproblemen door 2 6 herkennen van geluiden Overig 7 29 Tabel 4.5 Verwijsindicaties 8

9 Eerste advies In totaal geadviseerd Hoortoestel Overige hulpmiddelen 4 10 Akoestische adviezen 5 10 Aanpassen werk of werkplek 6 18 Communicatieadvies 4 19 Lawaaibescherming 2 2 Uitspraak keuring 2 2 Nader onderzoek / verwijzing / nog in behandeling 9 20 Tabel 4.6 Adviezen 4.2 Beschouwing van de resultaten Optimale zorg voor de werkenden met slechthorendheid moet leiden tot behoud van arbeidsgeschiktheid. De auditieve eisen van verschillende beroepen zijn bepalend voor de keuze van het toepassen van audiologische testen en het objectiveren van de akoestische eigenschappen van de werkplek. Het toon- en spraakaudiogram dient als basis voor het onderzoeksprotocol. Het protocol onderscheidt een module psychosociaal functioneren, een module ARBO-STI en een module functietesten. De psychosociale diagnostiek geeft inzicht in de coping en de mate van vermoeidheid en stress. De eerste indrukken van de ontwikkelde vragenlijst, het communicatieprofiel bij hoorproblemen (CPHP) met een aantal schalen van de welzijnsvragenlijst beleving en beoordeling van de arbeid (VBBA) geven aan dat de gegevens van de vragenlijst voorspellend lijken te zijn voor verdere bevindingen. Dit geldt overigens voor diagnostisch onderzoek dat door betrokkene zelf is gewenst. Bij een verplichte keuring lijkt de vragenlijst minder toepasbaar. Bij een kleine minderheid van de patiënten is de Speech Transmission Index (de spraak overdracht op de werkplek) bepaald. Uitslagen, hoewel het aantal te klein is voor generalisatie, geven prioriteit aan de aanpassing van de organisatie van het werk. Bijvoorbeeld blijkt de slechthorende op kantoor en in leslokalen gediend bij minder kamergenoten en kleine klassen. De SRT (Spraak-in-ruis test) is de basis van de audiologische functietesten. Bij de meeste patiënten zijn de extra functietesten toegepast, zoals de ACALOS (hinder harde geluiden), de HERKEN (hoorbaarheid en onderscheiden van geluiden) en een test op het richtinghoren. De combinatie van gegevens van de vragenlijst, de audiologische testen en het werkplekonderzoek levert voor het behandelteam een goed inzicht op in het auditief functioneren en de eisen die het werk stelt aan het auditieve vermogen. Hoewel normering voor diverse situaties nog ontbreekt, kan dat inzicht toch tot een adequaat advies voor de patiënt leiden. In ieder geval levert het advies duidelijkheid op voor de patiënt en de verwijzer. Uit het project richtlijnen voor arbocuratieve samenwerking blijkt dat bij meer dan de helft van de patiënten een hoortoesteladvies is gegeven. Hieraan gekoppeld zijn bij een relevant aantal communicatie- en werkplekadviezen gegeven. Het is niet duidelijk in welk percentage het advies aanpassing hoortoestel extra kosten betekende boven op de vastgestelde mogelijke vergoeding door de zorgverzekeraar. Evaluatieonderzoek is gewenst om het effect van de advisering te beschouwen in relatie tot behoud van arbeidsgeschiktheid en om te komen tot normering van testen. Echter, followup van de patiënten is vooral nodig om de vraag te beantwoorden of de gevolgde aanpak leidt tot het hoofddoel, namelijk behoud van arbeidsgeschiktheid en werk. 9

10 Een bijkomend resultaat van het project is de ontwikkeling van een aantal diagnosebehandelcombinaties, gericht op arbeidsrevalidatie (DBC/A). De DBC/A s die zijn ontwikkeld bieden efficiënte protocollen om te komen tot beantwoording van de vraagstelling van de verwijzende instantie. Voorlopig zijn de volgende diagnose-behandelcombinaties gericht op arbeidsrevalidatie aan te bevelen: 1. Keuring bij bijzondere functie-eisen zoals communicatie en veiligheid 2. Probleemanalyse bij (dreigende) arbeidsongeschiktheid, in verband met oververmoeidheid, omgevingslawaai en/of spraakverstaan 3. Overig: Individuele auditieve revalidatie (hoortoestel, communicatie) en diverse cursussen Nader onderzoek naar de omvang van het probleem is van belang voor de organisatie van de infrastructuur. Is één expertisecentrum voldoende of dienen meerdere audiologische centra in het land het protocol te kunnen toepassen. De verwachting is dat met een vijftal regionaal verspreide audiologische centra aan de vraag voor gerichte advisering voor begeleiding van de slechthorende werkende kan worden voldaan. Borging van kennis en kwaliteit door het in stand houden van het expertisecentrum Gehoor en Arbeid is noodzakelijk. 10

11 5. Module Psychosociale Diagnostiek S.E. Kramer en A. Goedegebure 5.1 Introductie Naast aandacht voor audiologische- en psychofysische diagnostiek en akoestisch werkplek onderzoek is verdieping van de psychosociale diagnostiek een essentieel onderdeel van de arbocuratieve zorg. Coping, maar vooral ook vermijden van vermoeidheid en stress spelen in dit opzicht een belangrijke rol (Kramer et al., 2002). Binnen het huidige SIG project is ruimte gemaakt voor de ontwikkeling van een instrument om het psychosociale functioneren in relatie tot slechthorendheid in kaart te brengen. De meest geschikte methode om houdingen, meningen en attitudes van mensen te schatten is het persoonlijke interview of de vragenlijst. Dat zijn ook de meest gebruikte methoden in sociaal wetenschappelijk onderzoek. Er is daarom besloten om binnen de psychosociale module in het huidige project een vragenlijst te ontwikkelen. Het doel van de lijst is het inventariseren van de arbeidsomstandigheden (taak, functie, akoestiek, relatie met leiding en collega s), het inventariseren van de knelpunten van slechthorenden in de arbeidssituatie en het evalueren van de mate waarin mensen (in)adequaat met hun slechthorendheid omgaan (coping). Bij het samenstellen van de nieuwe vragenlijst is gebruik gemaakt van bestaand materiaal. Ontwikkeling van een nieuw instrument was nodig omdat beschikbare vragenlijsten óf specifiek gericht waren op de arbeidssituatie, zonder dat daarbij rekening werd gehouden met effecten van slechthorendheid (Schrijvers et al., 1998), óf de bestaande lijsten waren alleen bedoeld voor het inventariseren van hoorproblemen (Van der Wilk et al., 1992, Boermans et al., 1998) zonder dat daarbij rekening werd gehouden met algemene arbeidsproblemen (niet specifiek gerelateerd aan de slechthorendheid). In een poging de expertise van beide gebieden in één te voegen is de huidige lijst, bestaande uit verschillende onderdelen, samengesteld. Deze lijst is een gemodificeerde en verder uitgewerkte versie van de Amsterdamse Vragenlijst voor Gehoor en Beroep (Kramer et al., 2002). Om de coping van slechthorenden te kunnen evalueren is het Communicatie Profiel bij Hoorproblemen (CPHP) aan de samengestelde lijst toegevoegd. Daarnaast zijn ook drie schalen van de Vragenlijst Beleving en Beoordeling Arbeid (VBBA) (Veldhoven en Meijman, 1994) in het geheel opgenomen. Dit hoofdstuk beschrijft de verschillende onderdelen van de vragenlijst evenals de resultaten van de 60 deelnemers aan dit project. 5.2 Samengestelde vragenlijst Deel 1: Inventarisatie Gehoor en Arbeid Deel 1 van de vragenlijst is gedeeltelijk overgenomen uit de Amsterdamse Vragenlijst voor Gehoor en Beroep en bestaat uit verschillende secties. Allereerst worden er vragen gesteld over het beroep, het aantal werkuren/dagen per week, het dienstverband en ziekteverzuim. Daarna volgt er een blok over werkzaamheden die tijdens het uitoefenen van de functie daadwerkelijk worden uitgevoerd en de omgeving (galm en omgevingslawaai). Er wordt vaak verondersteld dat het verstaan van spraak het enige aspect is dat een rol speelt in het dagelijkse leven en in de arbeidssituatie. Dat is ten onrechte. De literatuur is daar duidelijk over (Stephens, Hétu et al., 1988; Kramer et al., 1995, 1996, 1998). Er zijn vijf factoren die bepalend zijn voor de geluidswaarneming: waarnemen van geluiden, herkennen en onderscheiden van geluiden, verstaan van spraak in een stille omgeving, verstaan van spraak in rumoer, lokaliseren van geluiden. Wanneer een slechthorende persoon een beperking in de activiteit van het horen ervaart, kan dat op elk van de bovengenoemde hoorfactoren zijn. 11

12 Daarom wordt in de vragenlijst geïnventariseerd in hoeverre er op elk van de hoorfactoren een beroep wordt gedaan bij het uitoefenen van de functie. Daarnaast spelen hyperacusis (hinder van harde geluiden) en tinnitus (oorsuizen) een belangrijke rol en wordt de aanwezigheid hiervan eveneens in de vragenlijst geëvalueerd. Omdat mentale inspanning, concentratie en vermoeidheid notoire klachten zijn van slechthorenden en vaak determinanten zijn van verzuim, wordt hier in de vragenlijst ook aandacht aan besteed. Bij elk van de hooractiviteiten wordt gevraagd in hoeverre die extra inspanning en concentratie kost. Een overzicht van de onderwerpen: o Beroep, werkuren/dagen, contract : vraag 1 t/m 9 o Ziekteverzuim en reden : vraag 10 o Werkzaamheden, takenpakket, werkomgeving : vraag 11 t/m 13 o Hooractiviteiten en inspanning/concentratie : vraag 13 t/m 18 o Hulpmiddelen en gehoorbescherming : vraag 19 o Leiding, collega s, behoefte aan verandering : vraag 20, 21 Doel: inventariseren of objectieve metingen overeenkomen met subjectieve bevindingen. Bij afwijking is er een rol voor de bedrijfsarts in samenwerking met de arbeidshygiënist en de audioloog. Deel 2 en 3: Communicatie Profiel bij Hoor Problemen (CPHP) De CPHP is een uit het Amerikaans vertaalde vragenlijst die handelt over coping en (in)adequaat toepassen van hoorstrategieën. Hoorstrategieën zijn aanpassingen van de luistersituatie die bijdragen aan beter horen en verstaan. Een voorbeeld van een inadequate hoorstrategie is Ik val anderen in de rede wanneer het moeilijk is om naar ze te luisteren. Een adequate hoorstrategie is In een groep kies ik mijn plaats zó, dat ik alles beter kan horen. Verder handelt de lijst over aspecten als stress Het irriteert mij dat luisteren voor mij zo inspannend is, zelfacceptatie Ik ben bang dat ik dom overkom als ik anderen niet versta, acceptatie gehoorverlies Ik vind het moeilijk om te accepteren dat ik slechthorend ben en ontwijkgedrag Ik ontloop sociale activiteiten waarin ik moeilijkheden met horen verwacht. Op een rij: o Toepassing hoorstrategieën : verdeeld over de vragen 1 t/m 32 o Ontwijkgedrag o Zelfacceptatie : verdeeld over de vragen 1 t/m 57 o Acceptatie gehoorverlies o Stress Berekening scores: Alle vragen van de CPHP hebben vijf antwoordcategorieën: bijna nooit/soms/met regelmaat/vaak/bijna altijd, of: sterk mee oneens/oneens/eens noch oneens/eens/sterk mee eens. De scores op alle vragen zijn zodanig gecodeerd dat lage scores altijd indicatief zijn voor problemen. Per vraag loopt de score van 1 t/m 5. Dus hoe lager de score, hoe slechter de uitkomst. Doel: Indien er een afwijking wordt gevonden op één of meer schalen, is doorverwijzing naar een maatscha ppelijk werker of een psycholoog noodzakelijk. Ook kan besloten worden om iemand met inadequaat coping gedrag door te verwijzen naar een communicatie/ hoorstrategieën cursus. Wanneer de coping, de acceptatie etc. in orde is, dan blijft de zorg beperkt tot audiologisch-technische revalidatie en werkplek- en functie onderzoek. Wanneer de psychosociale problemen een andere oorzaak dan slechthorendheid hebben, dan is verwijzing naar de huisarts of een andere hulpverlenende instantie zoals het RIAGG noodzakelijk, eventueel via tussenkomst van de maatschappelijk werker van het audiologisch centrum. 12

13 Deel 4: Drie schalen uit de Vragenlijst Beleving en Beoordeling Arbeid (VBBA) De Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid (VBBA) is een algemeen toepasbaar meetinstrument om werkdruk, werkstress en werkbeleving te meten. De lijst wordt zeer frequent gebruikt door Arbo-diensten en wordt vaak gekoppeld aan het Periodiek Arbeidsgeneeskundig Onderzoek (PAGO). Het voordeel van de VBBA is dat die toepasbaar is op zowel individueelalsook op groepsniveau. Op individueel niveau wordt de VBBA vaak toegepast als screeningsinstrument bij gezondheidsbewaking. De VBBA bestrijkt een zeer breed scala aan onderwerkpen op het gebied van werkbeleving, arbeidsvoorwaarden en gezondheid. De structuur van de VBBA is opgebouwd uit zeven thema's (dimensies): taakeisen, veelzijdigheid, regelmogelijkheden, sociaal-organisatorische aspecten, arbeidsvoorwaarden, welbevinden en spanning. Binnen deze thema s worden verschillende schalen onderscheiden. De schalen staan allen voor één afgebakend probleemgebied. In totaal bestaat de lijst uit 27 schalen met 201 vragen. Daaraan zijn nog eens 42 losse vragen toegevoegd. De schalen zijn als losse onderdelen in onderzoek en praktijk te gebruiken. In het kader van het huidige SIG project zijn drie schalen gebruikt: - Herstelbehoefte (11 vragen) - Inspraak (8 vragen) - Relatie met collega s (9 vragen) Berekening scores: Afhankelijk van de schaal zijn er twee of vier antwoordcategorieën. De vragen behorende bij herstelbehoefte hebben twee antwoordmogelijkheden: ja of nee. De twee andere schalen hebben vier antwoordcategorieën: altijd/vaak/soms/nooit. De totale score op een VBBA schaal is geen optelsom van de gescoorde punten. De schaalscores worden berekend door de vragen te coderen, deze per schaal op te tellen en die vervolgens om te zetten in een gestandaardiseerde score met een waarde tussen 0 en 100. Hoe hoger de score, hoe ongunstiger de score op het desbetreffende onderwerp. Een schaalscore van 100 wordt dus gehaald als bij alle beantwoorde vragen het meest ongunstige antwoord is gegeven. Uitsluitend het meest gunstige antwoord geven leidt tot een schaalscore van 0. Doel: Op individueel niveau kan de VBBA informatie opleveren over de werkbeleving en psychische problemen van individuele werknemers. Hierbij wordt de individuele score van een werknemer vergeleken met de verdeling van scores in een referentiegroep. De verkregen informatie kan gebruikt worden voor een betere advisering aan individuele werknemers over psychosociale arbeidsbelasting en werkstress. Bij een afwijkende score heeft de bedrijfsarts, in samenwerking met de maatschappelijk werker en de audioloog van het audiologisch centrum een belangrijke rol. Maatregelen die - naast audiologisch-technische aanpassingen - tot vermindering van stress en vermoeidheid zouden kunnen leiden zijn: aanpassing van de taak, de functie, de indeling van de tijd en/of de werkomstandigheden. 5.3 Resultaten Deel 1: Inventarisatie Gehoor en Arbeid Deel 1 is vooral bedoeld om een algemene indruk te krijgen van de werkzaamheden, de werkplek en de hooractiviteiten op het werk. Belangrijk hierbij is dat de informatie verkregen uit de lijst een subjectieve weergave van de werkelijkheid is. Dit betekent dat de scores de waarneming van de slechthorende persoon reflecteren. Het kan voorkomen dat er een mismatch bestaat tussen de waarneming van de slechthorende persoon en de daadwerkelijk objectief gemeten situatie op de werkplek. Dat kan bijvoorbeeld bij vraag 12 over de akoestiek (galm en achtergrondlawaai). Omdat een slechthorende persoon gevoeliger is voor lawaai dan een goedhorende persoon, zal hij of zij hier eerder hinder van ondervinden en dat in de vragenlijst als zodanig aangeven. In de overige hoofdstukken van dit rapport is Deel 1 van de vragenlijst gebruikt om een overzicht te geven van de samenstelling van de groep patiënten die in het kader van dit SIG project is bestudeerd. Eigenschappen van de respondenten (leeftijd, geslacht, beroep, taken) alsook van de werkomgeving (galm, achtergrondlawaai) waarin de participanten werkzaam zijn, worden in die hoofdstukken weergegeven. 13

14 Deel 2 en 3: Communicatie Profiel bij Hoor Problemen (CPHP) Alvorens de Nederlandse versie van de CHPH kan worden vrijgegeven voor gebruik in klinische- en onderzoekssettings, is het noodzakelijk dat er een degelijk onderzoek plaatsvindt naar de gelijkwaardigheid van de Nederlandse en de originele Amerikaanse versie. De psychometrische eigenschappen van de twee lijsten, evenals de betrouwbaarheid en de validiteit moeten bepaald en vervolgens met elkaar vergeleken worden. Dat laatste zal moeten gebeuren aan de hand van bestaande Nederlandse instrumenten en objectieve maten. Om een dergelijk onderzoek adequaat uit te voeren is een groot aantal ( > 500) ingevulde vragenlijsten nodig. Met het huidige aantal van 60 respondenten is het onmogelijk om gedegen uitspraken te doen over de betrouwbaarheid en de validiteit van de CPHP. Daarom worden in dit rapport de resultaten van de CPHP op itemniveau geanalyseerd en wordt alleen de Totaal Score (som van alle gecodeerde scores) gebruikt om voorlopige uitspraken te doen over de toegevoegde waarde van de vragenlijst in het protocol. Het betreffen dan voorlopige resultaten die geverifieerd zullen moeten worden wanneer een veel groter aantal lijsten beschikbaar is. Als vervolg op deze dataverzameling zullen in de toekomst meer ingevulde vragenlijsten verzameld worden, zodat adequate analyses uitgevoerd kunnen worden om de definitieve samenstelling en de kwaliteit ervan te bepalen. Het is de verwachting dat de vragenlijst enigszins verkort kan worden. Uiteindelijk is het de bedoeling om een aantal schalen te definiëren aan de hand waarvan concrete schaalscores berekend kunnen worden. Item analyse De verdeling van de scores van de participanten op alle items laat zien dat bij de meeste items alle antwoordcategorieën gebruikt worden. Er zijn enkele uitzonderingen. Dat zijn items met een scheve verdeling of een extreem liggend gemiddelde (zie Figuur 5.1). Figuur 5.1 toont de gemiddelde itemscore in de groep. Items met een heel hoog gemiddelde zijn: Item 1: Het negeren van mensen is een manier die ik toepas om mensen te laten herhalen wat ze hebben gezegd. Item 8: Tijdens gesprekken praat ik het liefst zelf, zodat ik niet naar anderen hoef te luisteren. Item 19: Ik ontwijk gesprekken met vreemden vanwege mijn gehoorverlies. Een hoge score betekent een positieve uitkomst. Dat betekent dat de meeste mensen op deze items geen probleem ervaren en zich dus niet herkennen in problematiek die in de items beschreven wordt. Ze rapporteren dat ze in de aangegeven luistersituaties absoluut de juiste houding aannemen en altijd de juiste strategieën toepassen. Items met een heel laag gemiddelde zijn: Item 7: Ik heb mijn familieleden gevraagd of ze eerst mijn aandacht willen trekken, voordat ze met mij beginnen te praten. Item 17: Op feestjes en bijeenkomsten zoek ik een plek waar veel licht is, zodat ik het gezicht van de spreker goed kan zien. Item 25: Ik heb aan mijn vrienden en collega s gevraagd of ze eerst mijn aandacht willen trekken, voordat ze met mij beginnen te praten. Een lage score op de CPHP is indicatief voor problemen. Omdat de hoorstrategieën die worden beschreven in item 7, item 17 en item 25 idealiter toegepast zouden moeten worden door iemand met slechthorendheid, betekent een lage uitkomst dat dit juist niet gebeurt. Het lage gemiddelde betekent een negatieve uitkomst. Dit kan betekenen dat men niet op de hoogte is van het nut van deze handelingen, of dat men de strategieën te rigoureus vindt om ze in de dagelijkse praktijk uit te voeren. Wanneer de vragenlijst op groepsniveau gebruikt wordt, betekent een scheve verdeling of een extreem liggend gemiddelde dat het item niet of nauwelijks differentieert tussen personen en dus van beperkt nut is. Die items voegen dan weinig informatie toe. Dat wordt echter anders wanneer de vragenlijst als screeningsinstrument gebruikt wordt. Een afwijking op één van deze items betekent dan juist dat de betreffende persoon een uitzondering is en dus aandacht verdient. 14

15 Items met een heel scheve verdeling correleren laag met de meerderheid van de overige vragen. Het is dan ook de verwachting dat deze items verwijderd zullen worden en geen deel uit zullen maken van de definitieve versie van de vragenlijst. Toekomstige analyses moeten uitmaken in hoeverre dit voor de aangegeven items terecht is. 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 Gemiddelde Item Score 2,5 2,0 1,5 1, CPHP item Figuur 5.1 De gemiddelde score op elk van de CPHP items Frequentie CPHP Totaal Score Figuur 5.2 De verdeling van de CPHP Totaal Scores in de groep respondenten 15

16 CPHP Totaal Scores Zoals gezegd is het niet mogelijk om met een aantal van 60 respondenten uitspraken te doen over de afzonderlijke schalen en schaalscores binnen de CPHP. Het verzamelen van extra data en de benodigde analyses zullen aansluitend aan dit project uitgevoerd worden. Voor het huidige eindverslag zijn wel de totaalscores van de CPHP berekend. De CPHP Totaal Score is de som van alle 57 gecodeerde scores. De vijf antwoordcategorieën bij elke vraag zijn gecodeerd van 1 t/m 5. Dit betekent dat de totaalscore minimaal 57 en maximaal 285 kan zijn. De CPHP Totaal Scores van de respondenten in deze studie zijn weergegeven in Figuur 5.2. De figuur laat zien dat de scores normaal verdeeld zijn. De minimum Totaal Score is 132 en de maximum Totaal Score is 261. De gemiddelde Totaal Score is 205 (SD=26.3). Correlatie CPHP Totaal Score met demografische variabelen De Pearson Correlatie Coëfficiënten van de CPHP Totaal Score met de variabelen leeftijd, geslacht, opleiding, gezondheidstoestand en het gehoorverlies (gemiddelde van verlies in beide oren bij 0.5, 1, 2 en 4 khz) zijn berekend. Uit de resultaten blijkt dat geen van deze correlaties significant is. Hiermee wordt aangetoond dat de aanwezigheid van psychosociale problematiek niet voorspeld kan worden door deze variabelen. Dat is een belangrijke uitkomst. Psychosociale problematiek kan dus blijkbaar een rol spelen bij zowel mannen als vrouwen, op alle leeftijden, op alle opleidingsniveaus en bij verschillende maten van gehoorverlies. Evaluatie van het gebruik van de CPHP in het protocol Gehoor en Arbeid Op basis van de 60 respondenten die zijn geïncludeerd in het huidige SIG project, is het gebruik van de CPHP in het kader van het arbospreekuur geëvalueerd. Daarbij is gekeken naar de CPHP Totaal Score van een persoon in relatie tot de verwijsindicatie en in relatie tot het advies dat naar de verwijzer en de patiënt is uitgegaan. In totaal ontvingen 14 personen het advies psychosociale begeleiding na afloop van het arbospreekuur. Overigens gebeurde dit vaak in combinatie met andere adviezen, zoals bijvoorbeeld een hoortoestelaanpassing of aanpassing van de werktaak. Slechts drie van de 60 patiënten werden doorverwezen met de indicatie psychosociale begeleiding. De verwijzers van die drie gevallen waren respectievelijk een bedrijfsarts, een KNO-arts en een audioloog. Figuur 5.3 toont de CPHP Totaal Scores van de participanten in deze studie. In deze figuur is eveneens aangegeven welke personen uiteindelijk het advies psycho-sociale begeleiding hebben ontvangen. Wellicht ten overvloede wordt nog eens vermeld dat een lagere score op de CPHP een grotere psychosociale problematiek representeert. Overigens blijkt uit de figuur dat er geen samenhang bestaat tussen het gemiddelde gehoorverlies (toonaudiogram) en psychosociale problematiek. Dit resultaat is in overeenstemming met vergelijkbare studies over dit onderwerp in de internationale literatuur. Uit Figuur 5.3 valt verder op te maken dat de advisering adequater kan. Een aanzienlijk aantal personen scoort laag op de CPHP, maar ontvangt desondanks niet het advies iets aan de psychosociale problematiek te doen. Figuur 5.3 maakt eveneens duidelijk dat een aantal personen met een relatief goede score toch het advies psychosociale begeleiding ontving. De verklaring hiervoor is dat de term psychosociale begeleiding een verzamelterm is. Niet alleen de echte psychosociale begeleiding bij een psycholoog of een maatschappelijk werker is hierbij inbegrepen, maar ook de verwijzing naar bijvoorbeeld een cursus spraakafzien. Beide aspecten komen in de CPHP aan de orde, maar omdat het nog niet mogelijk is om afzonderlijke CPHP schaalscores te berekenen, is het ook nog niet mogelijk om te differentiëren tussen deze verschillende onderdelen van de psychosociale begeleiding. De verwachting is dan ook dat de advisering veel gerichter en adequater kan zodra de mogelijkheid voor het gebruik van specifieke schaalscores beschikbaar komt. 16

17 120 Advies 100 Gemiddelde verlies bij 0.5, 1, 2, 4 khz (db HL) Psycho.Soc.Beg. 1,00, CPHP Totaal Score Figuur 5.3 Het gehoorverlies (gemiddelde toondrempels bij 0.5, 1, 2, 4 khz over beide oren) als functie van de CPHP Totaal Scores. De personen die het advies psychosociale begeleiding ontvingen (1=ja, 0=nee) zijn gemarkeerd met een vierkantje 120 Verwijsindicatie Gemiddelde verlies bij 0.5, 1, 2, 4 khz (db HL) Psych.Soc.Beg. 1,00, CPHP Totaal Score Figuur 5.4 Het gehoorverlies (gemiddelde toondrempels bij 0.5, 1, 2, 4 khz over beide oren) als functie van de CPHP Totaal Scores. De personen met de verwijsindicatie psychosociale begeleiding (1=ja, 0=nee) zijn gemarkeerd met een vierkantje Figuur 5.4 presenteert de CPHP Totaal Score in relatie tot de verwijsindicatie van de verwijzer (bedrijfsarts, KNO-arts, huisarts of audioloog). In slechts drie van de 60 gevallen is de reden van verwijzing psychosociale begeleiding. Zo n verwijzing houdt overigens ook in dat de verwijzer graag geverifieerd wil zien of de psychosociale begeleiding inderdaad noodzakelijk is en wordt er om adequate diagnostiek gevraagd. Vergelijking van Figuur 5.4 met Figuur 5.3 maakt duidelijk dat die verwijzing in elk van de drie gevallen terecht was: de personen met de indicatie psychosociale begeleiding ontvingen na afloop inderdaad ook dat advies. 17

18 Uit Figuur 5.4 valt verder op te maken dat in een groot aantal gevallen de verwijzing psychosociale begeleiding ontbrak. Er is een substantieel aantal mensen met een relatief lage score op de CPHP die niet verwezen werd met de indicatie psychosociale begeleiding. Vergelijking van Figuur 5.4 met Figuur 5.3 toont inderdaad de discrepantie tussen het aantal mensen dat om die reden niet werd doorverwezen, maar desondanks dit advies na afloop van het arbospreekuur toch ontvingen. De module Psychosociale Diagnostiek lijkt een belangrijk vangnet om mensen met psychosociale problematiek adequaat door te verwijzen of verder te behandelen. De CPHP lijkt een geschikt instrument om psychosociale- en daaraan gerelateerde problemen adequaat te diagnosticeren. Toekomstige uitbreiding van dit onderzoek moet het gebruik van specifieke schaalscores mogelijk maken, waardoor verdere verfijning van de diagnostiek en dus verbetering van de zorg aan mensen met hoorproblemen in de arbeidssituatie mogelijk wordt. Deel 4: VBBA De frequentieverdelingen van de scores op de drie schalen van de VBBA (respectievelijk herstelbehoefte, inspraak en relatie met collega s ) worden weergegeven in Figuur 5.5. De scores op herstelbehoefte lopen van 0 tot 100, met een gemiddelde van 45.5 (sd=33.1). De range van scores op de schaal inspraak is van 0 tot 95.8, met een gemiddelde van 42.6 (sd=22.4). De scores op de schaal relatie met collega s lopen uiteen van 0 tot 44.4 met een gemiddelde van 19.6 (sd=12.0). Hoe hoger de score, hoe ongunstiger het resultaat op de betreffende schaal. Dit betekent dat er voor wat betreft herstelbehoefte en inspraak een grote diversiteit in de onderzoeksgroep bestaat. In veel mindere mate geldt dat voor relatie met collega s. De maximum score op die schaal is Alle mensen rapporteren een positieve relatie met hun collega s op het werk te ervaren. 14 Herstelbehoefte 20 Inspraak 40 Relatie met Collega's Frequentie ,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Std. Dev = 33,10 Mean = 45,5 N = 52,00 Frequentie 0 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Std. Dev = 22,40 Mean = 42,6 N = 50,00 Frequentie ,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Std. Dev = 12,04 Mean = 19,6 N = 52,00 Score Score Score Figuur 5.5 Frequentieverdelingen van de scores op de drie VBBA schalen: herstelbehoefte, inspraak en relatie met collega s Correlatie VBBA schalen met demografische variabelen De Pearson Correlatie Coëfficiënten van de drie schaalscores met de variabelen leeftijd, geslacht, opleiding, gezondheidstoestand en het gehoorverlies (gemiddelde van verlies in beide oren bij 0.5, 1, 2 en 4 khz) zijn berekend. Uit de resultaten blijkt dat de schaal herstelbehoefte met geen enkele van deze variabelen correleert. Inspraak correleert alleen significant met opleiding (R = -0.38, p < 0.01). De richting van de correlatie geeft aan dat hoe hoger de opleiding is, hoe groter de inspraak. De schaal relatie met collega s correleert alleen significant met leeftijd (R = -0.35, p < 0.05). Hoe hoger de leeftijd, hoe beter de relatie met collega s op het werk. Correlatie VBBA schalen met CPHP Totaal Score en Verzuim De berekening van de Spearman correlatie coëfficiënten van de drie VBBA schaalscores met de CPHP Totaal Score en Verzuim (ja, nee) laat een verband zien tussen de CPHP Totaal Score en de score op de schaal herstelbehoefte. De correlatie is niet groot en matig significant (R = -0.36, p < 0.05). Kennelijk is er wel een verband, maar de geringe correlatie betekent dat de beide schalen niet inwisselbaar zijn. Het is bekend dat slechthorendheid samenhangt met vermoeidheid en stress (Hétu, 1998, Kramer et al., 1997, 2002). De samenhang tussen psychosociale problematiek als gevolg van slechthorendheid en een verhoogde mate van stress wordt ook in dit onderzoek bevestigd. 18

19 Bij bestudering van het verband van de drie VBBA schalen met de aanwezigheid van verzuim (ja, nee), blijkt alleen de schaal inspraak van belang. Er is geen verband tussen herstelbehoefte en verzuim. Evenmin is er een relatie tussen relatie met collega s en verzuim. De correlatie tussen inspraak en verzuim (ja, nee) is significant (R=0.41, p < 0.01). Die samenhang blijkt ook significant met het aantal dagen verzuim ( R=0.44, p < 0.01). 5.4 Tot slot Het gebruik van vragenlijsten in diagnostisch onderzoek is essentieel wanneer informatie over de houding, de gevoelens en attitudes van de cliënt/patiënt gewenst is. Echter, een nadeel van vragenlijsten is dat de beantwoording van de vragen te manipuleren is. Daar kan met name sprake van zijn, wanneer de deelnemers belang hebben bij het onderzoek. Bij verdenking van manipulatie zijn de uitkomsten van het vragenlijstonderzoek niet betrouwbaar en dus onbruikbaar. Doorgaans is manipulatie bij de beantwoording waar te nemen uit het responspatroon. In een gesprek met de cliënt dient geverifieerd te worden of er inderdaad sprake van manipulatie is. In het huidige onderzoek was daar sprake van in twee van de 60 gevallen. Het ging om personen die voor een aanstellingskeuring waren doorverwezen naar het expertisecentrum Gehoor en Arbeid. Beide personen wilden graag voor de baan aangenomen of voor de opleiding toegelaten worden. In die gevallen zijn alleen de scores op de audiologische- en functietesten in beschouwing genomen. De analyses in dit hoofdstuk zijn dus gebaseerd op een totaal van 58 personen. 19

20 5.5 Conclusies en aanbevelingen - Op basis van voorlopige (item)analyses lijkt de CPHP een geschikt instrument om de psychosociale problematiek als gevolg van slechthorendheid te meten. Meer onderzoek met een groter aantal respondenten is nodig om de definitieve samenstelling van de vragenlijst en de afzonderlijke schalen vast te stellen. - Het Protocol Gehoor en Arbeid lijkt een belangrijke schakel in de verrichting van adequate psychosociale diagnostiek bij mensen met hoorproblemen en moeilijkheden op het werk. - Het Protocol Gehoor en Arbeid lijkt een belangrijke schakel in het verwijzen naar adequate zorg voor mensen met hoorproblemen en moeilijkheden op het werk. - De module Psychosociale Diagnostiek in het Protocol Gehoor en Arbeid is een relevant en adequaat vangnet om mensen met psychosociale problematiek als gevolg van slechthorendheid op te sporen. - Zowel aan de kant van de verwijzer (verwijsindicatie) als aan de kant van het expertisecentrum Gehoor en Arbeid (advies) behoeft de toepassing en het gebruik van het Protocol Gehoor en Arbeid verdere verbetering. Gerichte voorlichting en verspreiding zijn voor het eerste noodzakelijk. 20