De Nederlandse markt voor beleggen in woninghypotheken
|
|
- Leona Verstraeten
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De Nederlandse markt voor beleggen in woninghypotheken
2 Outlook Nederlandse markt voor beleggen in woninghypotheken Beleggen in woninghypotheken is booming Basisrente =/ Marge woninghypotheken NHG = =/- =/- =/- Marge overige woninghypotheken = =/- = = Hypotheekrente =/- =/+ =/+ + Legenda + verwachte stijging =/+ stabiel tot lichte stijging = stabiel =/- stabiel tot lichte daling - verwachte daling Focus in beleggingsstrategie Woninghypotheken als alternatief voor obligaties. Zoeken naar marktsegmenten met een relatief goede rendement-risicoverhouding. Verdere verbreding van het risicospectrum, zowel qua LTV als inkomenszekerheid debiteur. Verleggen scope in distributie naar gedeeltelijke directe distributie.
3 Investeringsklimaat Voor institutionele beleggers zijn woninghypotheken een aantrekkelijk alternatief voor laag - renderende obligaties. Het rendement-risicoprofiel van deze assetclass is het afgelopen jaar aanzienlijk verbeterd. Deze gunstige marktomstandigheden hebben wij goed weten te benutten; wij hebben maar liefst meer dan 1 miljard aan woninghypotheken verstrekt. In navolging op ons zijn ook andere vermogensbeheerders namens pensioenfondsen tot de markt toegetreden. Het defensief risicoprofiel van de hypothekenportefeuille in combinatie met een relatief hoog gemiddeld rendement maakt beleggen in Nederlandse woninghypotheken zo interessant. Een benchmark ontbreekt, maar bij Syntrus Achmea Real Estate & Finance hebben we in de periode een gemiddelde totaalrendement van 6,5% met ons fonds behaald. Het rendement lag de afgelopen jaren zelfs boven dat van de verschillende assetclasses binnen het Nederlands vastgoed. Behalve met andere vermogensbeheerders, wordt met het hypo theek product geconcurreerd met hypotheek verstrekkende banken en verzekeraars. In alle segmenten van de hypotheekmarkt neemt de concurrentie naar verwachting toe. Dat kan resulteren in een margedruk. Toch verwachten wij niet dat de marge op korte termijn sterk zal dalen. Het te investeren vermogen van toetreders op de hypotheekmarkt (een paar miljard) vormt daarvoor nog een te gering deel van de totale hypotheekmarkt (circa 630 miljard). De hypotheekmarkt wordt nog altijd gedomineerd door de traditionele top 3: Rabobank, ING en ABN AMRO. Als gevolg van de verhoging van de buffereisen door De Nederlandsche Bank worden banken echter gedwongen tot het aanhouden van extra reservekapitaal. Dat beperkt hun marktruimte voor hypotheken. Pensioenfondsen en verzekeraars lijken de logische partij om een groot deel van de langjarige verplichtingen van de banken over te nemen. Figuur 1 Productie nieuwe hypotheken Bron: IG&H 100 miljarden Euro s prognose prognose prognose prognose
4 SWOT-analyse Nederlandse markt voor woninghypotheken Strengths Sterke rendement-risicoverhouding. Goede betaalmoraal, weinig defaults. Marktsituatie woninghypotheken zal door kapitaaleis DNB bij banken niet snel verruimen. Transparantie en beschikbaarheid van beleggingsproduct. Weaknesses Een deel van de Nederlandse woninghypotheken staat nog steeds onder water, ondanks het herstel op de woningmarkt. Volume aantal verstrekkingen relatief laag door striktere hypotheeknormen en kleinere oversluitmarkt. Exacte looptijd individuele hypotheken niet bekend vanwege de mogelijkheid om bij woningverkoop af te lossen en om tussentijds extra boetevrij af te lossen. Opportunities Hypotheken als alternatief voor obligaties. Groeiende markt van zelfstandigen en mensen met een flexibel contract die nu nog moeilijk een hypotheek kunnen krijgen. Relatief hoge marges bij hogere LTV s. Threats Toenemende concurrentie van verzekeraars en pensioen fondsen op woninghypotheekmarkt. Daling NHG-grens: het marktsegment woninghypotheken met overheidsborging wordt kleiner. Door stijging hypotheekrente kan waarde van bestaande portefeuille afnemen.
5 Gebruikersmarkt Het herstel van de Nederlandse hypotheekmarkt zet sterk door. Zowel het aantal woningverkopen als de geregistreerde hypotheekaanvragen laten in het eerste half jaar van 2015 een volumegroei van meer dan 20% zien ten opzichte van een jaar daarvoor. De gemiddelde woningprijs ( ) is gestegen met 3,9% (zie figuur 2). Alhoewel de regionale verschillen groot zijn, profiteren alle provincies van het herstel (zie kaartje Nederland). deze aanscherping is geprognotiseerd dat de LTV in de toekomst sterk gaat verbeteren als gevolg van stijgende huizenprijzen en extra aflossingen op de hypotheek. Wij verwachten dat de groei tot 2017 doorzet en daarna mogelijk licht afneemt (zie figuur 1). De verbeterde economische situatie, de lage hypotheekrente, het stijgende consumentenvertrouwen en de afgenomen huizenprijzen zijn belangrijke factoren voor de hausse. Wat eveneens meespeelt, is de inhaalslag die wordt gemaakt door mensen die hun verhuiswensen tijdens de crisis op een laag pitje hadden gezet en die nu alsnog een woning kopen. De stapsgewijze verlaging van de NHG-grens (per 1 juli 2015 van naar ), de aanscherping van de leennormen en de kleinere oversluitmarkt hebben nu nog geen effect op het herstel. In de toekomst zouden deze ontwikkelingen de groei wel negatief kunnen beïnvloeden. Dat geldt eveneens voor de stapsgewijze verlaging van de loan-to-value (LTV) naar 100% in Recentelijk heeft DNB zelfs geadviseerd om de LTV na 2018 verder te verlagen naar maximaal 90% in Ook zonder Figuur 2 Aantal verkochte woningen en gemiddelde verkoopprijs Bron: CBS, NVM, Rabobank Gemiddelde verkoopprijs (l.a.) Aantal verkochte woningen (r.a.) Euro aantallen prognose 2016 prognose 0
6 Trends Trend 1 Opkomst alternatieve vormen van distributie Steeds meer consumenten maken (deels) gebruik van internet om zich te oriënteren op het hypotheekaanbod of om een hypotheek af te sluiten. De intermediair verliest terrein aan alternatieve distributievormen. De meest verregaande vorm is execution only : het volledig zelf online afsluiten/ oversluiten van een hypotheek, dus zonder hypotheekadvies. Dit levert de consument een forse besparing op advieskosten op. Aandachtspunt is echter de zorgplicht van de hypotheekverstrekker. Vooralsnog genieten adviesmodellen waarbij internet slechts een deel van het werk van intermediairs overneemt een grotere populariteit. Trend 2 Meer aflossen Er wordt op grote schaal afgelost op hypotheken. In 2014 hebben consumenten bij ING 29%, bij Rabobank 25% en bij ABN AMRO 18% meer afgelost dan het jaar ervoor. Dit komt door de lage spaarrente en de tijdelijke verruiming van de eenmalige schenkingsvrijstelling (van oktober 2013 tot 1 januari 2015). Onderwaarde kan ook een reden zijn om af te lossen. Dan valt de restschuld bij een toekomstige verhuizing lager uit. ING en ABN AMRO hebben zelfs tot het einde van dit jaar een stimuleringsmaatregel ingevoerd om extra boetevrij af te lossen indien de hypotheek de WOZ-waarde overstijgt. Zolang de spaarrente laag blijft, verwachten wij dat ook dit jaar extra wordt afgelost. Overigens zal dit door de verlaging van de schenkingsvrijstelling vermoedelijk wel minder zijn dan vorig jaar. De verandering van de fiscaliteit heeft wel impact. Inmiddels heeft daardoor 66% van de nieuw afgesloten hypotheken een vorm van aflossing. Door de extra aflossingen moeten er meer hypo theken worden verstrekt om de omvang van een portefeuille op peil te houden. Trend 3 Boven water Als de huidige aflossingstrend doorzet en de huizenprijzen met gemiddeld 2% stijgen, dan voor - spellen de economen van de Rabobank dat in 2025 nog maar 3% van de huishoudens met een koopwoning onder water staat. De onderzoekers van IG&H verwachten al in 2018 een halvering van het aantal hypotheken onder water ten opzichte van Trend 4 Nieuwe toetreders Als gevolg van het positieve sentiment zijn in de afgelopen twee jaar diverse nieuwe partijen tot de Nederlandse woninghypotheekmarkt toegetreden, zoals Munt (namens pensioenfondsen), de Duitse Volksbank, Venn, Maple Bank en Lloyds Bank (feitelijk een herintreder). Trend 5 Verschuiving hypotheekvorm Als gevolg van de fiscale inperking per 2013 is het aandeel hypotheekvormen met een aflossingscomponent fors toegenomen. De startersmarkt bestaat op dit moment vrijwel volledig uit annuïteitenen lineaire hypotheken, terwijl doorstromers en oversluiters er vaak voor kiezen om hun bestaande hypotheekvorm te behouden. De vraag naar een opeethypotheek onder ouderen neemt naar verwachting toe als gevolg van dalende pensioeninkomsten en toename van de gemiddelde levensverwachting.
7 Renteontwikkeling Figuur 3 Ontwikkeling lange rente vs. hypotheekrente Bron: Oxford Economics, DNB 10 jaars rente Hypotheekrente, >5 <10 jaar rentevast Hypotheekrente, >10 jaar rentevast % Q2 De rente voor hypotheken met een rentevastperiode tussen 5 en 10 jaar is de afgelopen jaren teruggelopen tot onder 3%. Voor leningen met een rentevastperiode van 10 jaar bedraagt de rente bijna 3,4%. Waar de rente met 2 tot 2,5% is gedaald, is de risicopremie (het verschil tussen hypotheekrente en lange rente) redelijk stabiel gebleven. Rond 2012 zat de risicopremie op het hoogtepunt, eind 2014 bedroeg ze nog altijd 225 basispunten. Pas in de tweede helft van 2015 zien we de premie teruglopen naar rond of incidenteel zelfs onder de 200 basispunten. Voor 2016 verwachten wij dat de lange rente voorzichtig gaat oplopen. Na een verdere daling zal de hypotheekrente dan stabiliseren. Pas als de lange rente voor een langere periode stijgt, verwachten wij dat de hypotheekrente mee - beweegt. Als gevolg van de concurrentie op de hypotheekmarkt blijft de stijging van de hypotheekrente achter bij de lange rente. De marge op woninghypotheken zal daarmee teruglopen. Niet uitgesloten wordt dat banken op termijn verder afstand nemen van de hypotheekmarkt. Door hun grote marktaandelen zou dit op termijn tot minder concurrentie kunnen leiden. Op middellange termijn zou de hypotheekrente buiten het NHG-segment weer kunnen toenemen. Met het verder oplopen van de lange rente en het daarmee verkleinen van het verschil met obligaties, zouden hypotheken op lange termijn wat minder aantrekkelijk kunnen orden voor institutionele beleggers. Dat moment ligt echter nog ver voor ons. Vooralsnog blijven de risicopremies in dit marktsegment zeer interessant voor pensioenfondsen.
8 Rendementen Figuur 4 gemiddelde hypotheekrente (per 9 september 2015) banken inclusief betaalpakketkorting Bron: Rabobank/ING en ABN AMRO Bank, bewerking Syntrus Achmea Real Estate & Finance Looptijd NHG LTV < 60% LTV 60-80% LTV>80% 5 jaar jaar jaar jaar jaar Op de hypotheekmarkt wordt met verschillende hypotheektarieven voor de verschillende marktsegmenten gewerkt. Uit de tabel kan worden afgeleid dat de laagste rentes worden afgegeven voor kortlopende hypotheken met een grote risicobuffer; hetzij in de vorm van NHG, hetzij in de vorm van een lage LTV (tot 60%). De markt verwacht in brede zin een stijging van de rente. Het verschil tussen kort (5 jaar) en lang (30 jaar) is bij een LTV boven 80% maximaal: 172 basispunten. Wel is het zo dat juist banken minder scherpe tarieven afgeven voor de lange termijn. Verzekeraars zijn op dit punt meer concurrerend; de lange looptijden passen beter bij de aard van hun verplichtingen dan bij de banken. Door in te zetten op een hoger risicoprofiel, kan een aanzienlijke verbetering in de rente worden gerealiseerd. Leningen met een LTV tussen 60 en 80% laten een renteniveau zien dat gemiddeld 40 basispunten hoger ligt dan leningen met een LTV onder 60% (zie figuur 4). Verhoging naar een LTV boven 80% levert gemiddeld opnieuw 4 basispunten op. Gelet op de recente prijsstijgingen op de woningmarkt en de fiscaal min of meer verplichte aflossingen, is het gerechtvaardigd om ook dit woningmarktsegment als zeer beperkt risicovol te betitelen. Verdere verbreding van de financieringsmogelijkheden naar dit segment lijkt dan ook aantrekkelijk te zijn.
9 Procentuele groei aantal hypotheken per provincie tot 1 juni 2015 Groningen Friesland Drenthe Noord- Holland Flevoland Overijssel Utrecht Gelderland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Procentuele groei aantal hypotheken per provincie, 1 jan-1 juni 2015 vergeleken met 1 jan -juni % - 30% 30% - 25% 25% - 20% 20% - 15% 15% - 10% 10% - 5% Bron: Kadaster
10 Advies beleggingsstrategie Wij verwachten dat de groei in woninghypotheken voorlopig doorzet en dat het risicoprofiel structureel verbetert. De Randstad, in het bijzonder de stedelijke agglomeraties van Amsterdam en Utrecht, loopt voorop in het herstel. Door het herstel aan de vraagzijde van de woning - markt neemt de waarde van het onderpand toe, waardoor de LTV van uitstaande hypotheken daalt. Daarbij profiteert de default rate (mate waarin consumenten niet aan leningovereenkomst voldoen) van een daling van de werkloosheid. Nu al is de default rate zeer laag (bij Syntrus Achmea: 0,44% in 2015 Q2), mede dankzij de zeer goede betaalmoraal van Nederlanders ten aanzien van hypotheken. Bovenop deze verbeteringen van het risicoprofiel leidt het fiscaal verplichte aflossen tot verdere verbetering. Ter illustratie: een waardestijging van 2% per jaar gekoppeld aan een aflossing van 2% per jaar betekent een verbetering van de LTV van 100 naar 89 binnen 3 jaar. In veel gevallen ligt de verwachte waardestijging aanzienlijk hoger. Een forse verruiming van het risicospectrum voor beleggingen in hypotheken ligt daarom voor de hand, te meer omdat er in segmenten met relatief hogere risico s sprake is van relatief beperkte concurrentie. Dat brengt duidelijk hogere marges voor de hypotheekverstrekkers met zich mee. Het tegenovergestelde geldt voor de hypotheken met de meest beperkte risico s. Niet alleen zijn de meeste beleggers daarin actief (tegen de scherpste condities), bovendien is het zo dat de omvang van het marktaandeel onder druk staat door de daling van de NHG-grens van naar in Hierdoor zal het op termijn nog uitdagender worden om een goede marge op financieringen met NHG te kunnen behalen. Als gevolg van het gunstige renteaanbod en het stringente beleid bij banken is het markt aandeel van Syntrus Achmea Real Estate & Finance in woninghypotheken de afgelopen jaren sterk gegroeid. Er lijkt nog volop ruimte voor spelers om dit aandeel verder te laten toenemen. Dat vereist concurrerende voorwaarden en een goede infrastructuur. Een belangrijk deel van de verstrekkingen verloopt nu nog via intermediairs. Uit onderzoek van IG&H blijkt dat hypotheekadvies en -beheer steeds meer de digitale weg volgen. Verstrekkingsmodellen waarin informatie via internet wordt gecombineerd met een traditioneel hypotheekgesprek nemen een hoge vlucht. Het meest verregaand hierin zijn execution only -hypotheken, maar vooralsnog vertegenwoordigen zij een gering marktaandeel. Aan verstrekkers de uitdaging om ook in digitale verstrekkingsmodellen vorm te geven aan de voor consumenten zo belangrijke zorgplicht. Daarbij moet de consument gedurende de looptijd van de hypotheek gemakkelijk inzicht hebben in de uitstaande schuld en eventuele extra aflossingsmogelijkheden. Naast de hoogte van de hypotheek zullen de toegankelijkheid van data en de snelheid in beslisprocessen sterk bepalend worden voor het succes van hypotheekverstrekkers. Op grond van de marktontwikkelingen en het bestaande fiscale regime is de conclusie dat in de huidige markt en in combinatie met een sterke debiteur een LTV tot 100 voldoende zekerheid geeft bij een eventueel gedwongen verkoop. Het is zelfs een overweging waard om daar waar de woningmarkt zich het krachtigst herstelt weer tophypotheken toe te staan voor sterke debiteuren, met een LTV die oploopt tot 103. Tegenover het extra risico staat een aantrekkelijke premie in de vorm van een duidelijk hogere hypotheekrente. Met een verbreding van de hypotheekvoorwaarden wordt een basis gelegd voor verbreding van het marktaandeel.
11
De Nederlandse markt voor beleggen in woninghypotheken
De Nederlandse markt voor beleggen in woninghypotheken De Nederlandse hypotheekmarkt is structureel aan het veranderen. De traditionele aanbieders hebben in de afgelopen tijd stap voor stap plaats gemaakt
Nadere informatieDe Nederlandse markt voor beleggen in zakelijke hypotheken
De Nederlandse markt voor beleggen in zakelijke hypotheken Met het herstel van de economie nemen de beleggingsactiviteiten en daarmee de vraag naar vreemd vermogen weer toe. En waar traditionele grote
Nadere informatieHypotheken update Q1 2015
Hypotheken update Q1 2015 Hypotheekmarkt presteert wederom goed IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In deze hypotheekupdate informeren wij u
Nadere informatieLaagste groei verstrekte hypotheken sinds 2013
Hypotheekupdate Q2 2018 Laagste groei verstrekte hypotheken sinds 2013 Starters en doorstromers de dupe van krapte op de woningmarkt Utrecht, 28 augustus 2018 In het tweede kwartaal van 2018 zijn er in
Nadere informatieHypotheekschuld in Nederland:
Hypotheekschuld in Nederland: Loan to value / loan to income Ruimteconferentie, 21 mei 2013 Marcel van Wijk Vastgoed en Woningmarkt ac.vanwijk@cbs.nl Agenda Recente ontwikkelingen Onderzoeksopzet Hypotheekschuld
Nadere informatieWie in 2014 een eigen woning heeft of graag een woning wil kopen, moet rekening houden met een aantal ontwikkelingen.
Hypotheekgids 2014 Inleiding Wie in 2014 een eigen woning heeft of graag een woning wil kopen, moet rekening houden met een aantal ontwikkelingen. De wijzigingen op het gebied van hypotheek en wonen zijn
Nadere informatieRecordhoogte gemiddelde hypotheeksom door gespannen woningmarkt
Hypotheekupdate Q3 2017 Recordhoogte gemiddelde hypotheeksom door gespannen woningmarkt Forse daling in aantal hypotheken voor starters De gemiddelde hypotheeksom is nog nooit zo hoog geweest als in het
Nadere informatieDe Duitse woningmarkt
De Duitse woningmarkt Outlook Duitse woningmarkt De urbanisatie zorgt voor een druk op de markt in de grote steden 15 16 17 18 Waardegroei Woningen top 5 steden + + + + Overige grote steden =/+ =/+ =/+
Nadere informatieHYPOTHEEK INDEX 2E KWARTAAL 2016
HYPOTHEEK INDEX 2E KWARTAAL 2016 De Hypotheek Index geeft ieder kwartaal inzicht in het consumentengedrag op het gebied van hypotheken. De kerncijfers zijn afkomstig van De Hypotheker die met ruim 10 procent
Nadere informatieWie kopen er hypotheekloos?
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wie kopen er hypotheekloos? Auteurs: Frank van der Harst, Paul de Vries Datum: 28 juni 2017
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q3 2015
IG&H Hypotheekupdate Q3 2015 Marktaandeel top-3 bankholdings daalt verder tot onder de 50% IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In deze hypotheekupdate
Nadere informatieTrends op de markt van koopwoningen en de hypotheekmarkt: verleden, heden en toekomst
Trends op de markt van koopwoningen en de hypotheekmarkt: verleden, heden en toekomst Peter Boelhouwer 17-09-2015 Delft University of Technology Challenge the future Inhoud Was de crisis op de Nederlandse
Nadere informatieHypotheek Index Q2 2017
Hypotheek Index Q2 2017 De Hypotheker vergeleek de cijfers in 2017 met die van 2016. Sterke groei jonge huizenkopers Het aandeel jonge starters op de woningmarkt is in het tweede kwartaal van 2017 sterk
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q3 2016
IG&H Hypotheekupdate Q3 2016 Hypotheekomzet passeert in 2016 naar verwachting de 82 miljard, derde kwartaal beste sinds 2008 IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in
Nadere informatieKoopsom per maand, Nederland 2012-2013
Persbericht Woningmarktcijfers.nl, Heerlen 21-01-2014 Nederlandse woningmarkt stabiel in tweede halfjaar 2013 De gemiddelde koopsom van de door het Kadaster geregistreerde woningtransacties kwam in december
Nadere informatieHypothekenexpress. Hypothekenexpress. Overstappen van groei naar excellent beheer. Overstappen van groei naar excellent beheer. Hypothekencongres 2012
Den Haag, 3 oktober 2012 Hypothekenexpress Overstappen van groei naar excellent beheer Hypothekencongres 2012 IG&H Consulting IG&H Consulting & Interim, & Interim, Utrecht Utrecht 2012 2012 Den Haag, 3
Nadere informatieWoningmarkt landelijk 2018 (KW3)
In het derde kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 56.921 woningen verkocht. Dat is 7,3% minder dan in het derde kwartaal van 217 en 7,5% meer dan in het tweede kwartaal van 218. De verkoop
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q1 2016
IG&H Hypotheekupdate Q1 2016 Grootbanken winnen terrein terug via groeiende oversluitmarkt IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In het eerste
Nadere informatieHET NEDERLANDS HYPOTHEKEN FONDS
HET NEDERLANDS HYPOTHEKEN FONDS OVER HET NHF Het Nederlands Hypotheken Fonds De mogelijkheid voor Nederlandse Pensioenfondsen om te beleggen in Nederlandse woninghypotheken Een bewezen stabiele beleggingsmogelijkheid
Nadere informatieSterke krimp hypotheekmarkt in eerste kwartaal van 2019
Hypotheekupdate Q1 2019 Inzichten uit Q1 2019 Sterke krimp hypotheekmarkt in eerste kwartaal van 2019 Hypotheekomzet daalt met bijna 10% ten opzichte van Q1 2018 Utrecht, 16 mei 2019 Het aantal verstrekte
Nadere informatieTerugblik op 2015 Hypotheekmarkt trekt verder aan Doorstromers namen aanjaagrol woningmarkt over van starters Daling aandeel alleenstaanden
De Hypotheekshop houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In deze hypotheekmonitor informeren wij u over de ontwikkelingen in 2015 en kijken vooruit naar het komende jaar.
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q2 2016
IG&H Hypotheekupdate Q2 2016 Doorstroomers stuwen hypotheekmarkt naar beste eerste half jaar sinds de crisis IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt.
Nadere informatieDe Nederlandsche Bank. Statistisch Bulletin maart 2009
9 De Nederlandsche Bank Statistisch Bulletin maart 29 Financiering via kapitaalmarkt moeilijker en duurder geworden Nederlandse ingezetenen hadden eind 28 voor het eerst meer dan eur 1. miljard aan schuldpapier
Nadere informatieWoningmarkt NL 2018 kwartaal 2
Woningmarkt NL 218 kwartaal 2 In het tweede kwartaal van 218 werden volgens het CBS/Kadaster 52.93 woningen verkocht. Dat is 9,3% minder dan in het tweede kwartaal van 217 en 1,6% meer dan in het eerste
Nadere informatieZeepbel of duurzaam herstel?
Zeepbel of duurzaam herstel? plus antwoorden op andere huizenmarktvragen, die u aan een econoom wilt stellen Marten van Garderen ING NL Economisch Bureau Hypothekencongres, 21 september 2017 De woningmarkt
Nadere informatieHypotheek Index Q4 2017
Hypotheek Index Q4 2017 De Hypotheker vergeleek de cijfers in 2017 met die van 2016. Ontwikkeling hypotheekbedrag Randstad In de Randstad is nog steeds een stijging zichtbaar van het gemiddeld hypotheekbedrag.
Nadere informatieFiguur 1: Ontwikkeling aantal leerlingen Figuur 2: Ontwikkeling aantal leerlingen 2009-2013 1 (index: 2009 = 100) 2014-2019 (index: 2014 = 100)
Het aantal leerlingen in het basisonderwijs is tussen 2010 en 2014 gedaald. In de provincie Limburg nam het aantal leerlingen in deze periode het sterkst af. In het voortgezet onderwijs is het aantal leerlingen
Nadere informatieNBG Finance: Uw hypotheek in 2012
NBG Finance: Uw hypotheek in 2012 NBG Finance blikt vooruit op de belangrijkste hypotheekontwikkelingen van het nieuwe jaar. In dit dossier leest u meer over de wijzigingen in de NHG-hypotheek, de hypotheektrend
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q2 2012
IG&H Consulting & Interim Make strategy work! Augustus 2012 IG&H Hypotheekupdate Q2 2012 Geachte relatie, Hierbij ontvangt u de IG&H Hypotheekupdate voor het 2 e kwartaal van 2012. Wij wensen u veel leesplezier
Nadere informatieSECTORRAPPORT WONINGMARKT
SECTORRAPPORT WONINGMARKT UPDATE NOVEMBER 2017 www.colliers.nl 28 VRAAG Het aantal woningtransacties is in het derde kwartaal nagenoeg gelijk gebleven ten opzichte van vorig jaar. Dit komt vooral doordat
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers in 2004 met 8,1 procent omhoog
Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 9 december 25 Beleggingen institutionele beleggers in 24 met 8,1 procent omhoog drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,
Nadere informatie2) Wanneer gaan de verschillende maatregelen in? Per 1 januari 2013
Oktober 2012 Nieuws hypotheekrenteaftrek Zoals het er nu voorstaat zal er vanaf 2013 alleen aftrek worden genoten voor hypotheekrente bij minimaal een annuïtaire aflossing. Op dit moment mag je nog de
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate jaaroverzicht 2011
IG&H Consulting & Interim Make strategy work! Maart 2012 IG&H Hypotheekupdate jaaroverzicht 2011 Geachte relatie, Hierbij ontvangt u de IG&H Hypotheekmarktupdate over het jaar 2011. Wij wensen u veel leesplezier
Nadere informatieHypotheken update Q4 2014
Hypotheken update Q4 2014 Concurrentie op hypotheekmarkt neemt toe IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In deze hypotheekupdate informeren wij
Nadere informatieWoningmarktcijfers Nederland derde kwartaal 2008
Woningmarktcijfers Nederland derde kwartaal 2008 In dit kwartaalbericht van Woningmarkcijfers.nl de volgende onderwerpen: - prijsontwikkelingen en transacties september - prijsontwikkelingen en transacties
Nadere informatieHypotheek Index Q1 2017
Hypotheek Index Q1 2017 De Hypotheker vergeleek de cijfers in 2017 met die van 2016. Ontwikkeling rentevaste periode Ten opzichte van een jaar geleden wint een hypotheek met een rentevaste periode van
Nadere informatieSTIJGENDE HUIZENPRIJZEN REDEN TOT ZORG?
STIJGENDE HUIZENPRIJZEN REDEN TOT ZORG? De Nederlandse woningmarkt in perspectief Adres Web Bezuidenhoutsweg 16B 2594AV Den Haag www.dmfco.nl info@dmfco.nl OKTOBER 2018 Huizenprijzen gaan nóg harder stijgen
Nadere informatieNVM-Betaalbaarheidsanalyse. 2000-Q1 tot en met 2014-Q4
NVM-Betaalbaarheidsanalyse 2000-Q1 tot en met 2014-Q4 NVM Data & Research 15 januari 2015 1 Samenvatting De (theoretische) betaalbaarheidsindex maakt in het vierde kwartaal van 2014 nog steeds een opwaartse
Nadere informatieONTWIKKELING KOOPMARKT DEN HAAG EN HAAGLANDEN, 1 e helft 2009 EN 3 E KWARTAAL 2009
Onderzoeksrapport Directie Beleid, Stafafdeling Onderzoek ONTWIKKELING KOOPMARKT DEN HAAG EN HAAGLANDEN, 1 e helft 2009 EN 3 E KWARTAAL 2009 COLOFON Uitgave Gemeente Den Haag DSO / Beleid / Onderzoek December
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q2 2015
IG&H Hypotheekupdate Q2 2015 Regiepartijen hebben 10% van hypotheekomzet in handen IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. In deze hypotheekupdate
Nadere informatieHypotheek Index Q1 2018
Hypotheek Index Q1 2018 De Hypotheker schetst de situatie op de huizenmarkt. Waterbedeffect goed zichtbaar in Randstad Huizenkopers wijken uit naar gemeenten rondom de grote steden. Zo steeg het aantal
Nadere informatieNVM-Betaalbaarheidsanalyse. 2000-Q1 tot en met 2014-Q3
NVM-Betaalbaarheidsanalyse 2000-Q1 tot en met 2014-Q3 NVM Data & Research 9 oktober 2014 1 Samenvatting De (theoretische) betaalbaarheidsindex maakt in het derde kwartaal van 2014 een zeer sterke opwaartse
Nadere informatieMonitor koopwoningmarkt 2 e kwartaal 2015 (samenvatting)
Monitor koopwoningmarkt 2 e kwartaal 2015 (samenvatting) Expertisecentrum Woningwaarde OTB - Onderzoek voor de gebouwde omgeving Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Harry Boumeester Harry
Nadere informatieHYPOTHEEK INDEX 4E KWARTAAL 2016
HYPOTHEEK INDEX 4E KWARTAAL 2016 De Hypotheek Index geeft ieder kwartaal inzicht in het consumentengedrag op het gebied van hypotheken. De kerncijfers zijn afkomstig van De Hypotheker, de grootste onafhankelijke
Nadere informatieHoogste hypotheekomzet sinds 10 jaar
Hypotheekupdate Q1 2017 Hoogste hypotheekomzet sinds 10 jaar Het eerste kwartaal van 2017 is in meerdere opzichten een recordkwartaal: qua omzet is dit het beste eerste kwartaal van de afgelopen tien jaar.
Nadere informatieHypotheek Index Q3 2017
Hypotheek Index Q3 2017 De Hypotheker vergeleek de cijfers in 2017 met die van 2016. Ontwikkeling rentevaste periode Een hypotheek met een rentevaste periode van 30 jaar wint sterk aan populariteit ten
Nadere informatie2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG
2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het Jaarverslag 2013 legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen
Nadere informatieIG&H Hypotheekupdate Q4 2015
IG&H Hypotheekupdate Q4 2015 Daling hypotheekaandeel top drie banken zet door IG&H Consulting & Interim houdt u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in de hypotheekmarkt. Het herstel van de hypotheekmarkt
Nadere informatieNVM-Betaalbaarheidsanalyse. 2000-Q1 tot en met 2012-Q1
NVM-Betaalbaarheidsanalyse 2000-Q1 tot en met 2012-Q1 NVM Data & Research 2 april 2012 Inhoudsopgave 1 Samenvatting... 3 2 Inleiding: beschrijving van de gebruikte betaalbaarheidsindicatoren en grafieken...
Nadere informatieMonitor koopwoningmarkt 3 e kwartaal 2015 (samenvatting)
Monitor koopwoningmarkt 3 e kwartaal 2015 (samenvatting) Expertisecentrum Woningwaarde OTB - Onderzoek voor de gebouwde omgeving Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Harry Boumeester Harry
Nadere informatieFiguur 1: Ontwikkeling aantal leerlingen Figuur 2: Prognose aantal leerlingen (index: 2011 = 100) (index: 2016 = 100)
Het aantal leerlingen in het basisonderwijs is tussen 2011 en 2015 gedaald. In de provincie Limburg nam het aantal leerlingen in deze periode het sterkst af. In het voortgezet onderwijs is het aantal leerlingen
Nadere informatieMonitor Financiële Sector:
Nederlandse Mededingingsautoriteit Monitor Financiële Sector: Notitie bij Sectorstudie Vastgoedfinanciering, SEO Economisch Onderzoek oktober 2011 Nederlandse Mededingingsautoriteit Postbus 16326 2500
Nadere informatieDe verschillende hypotheekvormen
De verschillende hypotheekvormen Hierbij ontvangt u een beschrijving van een vijftal hypotheekvormen. Wij willen u vragen dit alvast door te nemen zodat u reeds bekend bent met de diverse hypotheeksoorten.
Nadere informatieOntwikkeling leerlingaantallen
Ontwikkeling leerlingaantallen Elk jaar wordt op 1 oktober het leerlingaantal van elke basisschool geregistreerd door de Dienst Uitvoering Onderwijs (). Op basis van deze leerlingtelling wordt de bekostiging
Nadere informatieAnnuïtair of lineair aflossen?
1 Annuïtair of lineair aflossen? Vind de hypotheekvorm voor jouw situatie Een publicatie van 2 Over eyeopen MEEUWENLAAN 98-100 1021 JL AMSTERDAM 020 303 1160 INFO@EYEOPEN.NL eyeopen is je eigen digitale
Nadere informatieHalfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten
Halfjaarverslag 2017 Woningen Winkels Bedrijfsruimten Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat
Nadere informatieHypotheekomzet bereikt recordhoogte ondanks daling verstrekte hypotheken
Hypotheekupdate Q4 2018 Inzichten uit Q4 2018 en jaaroverzicht 2018 Hypotheekomzet bereikt recordhoogte ondanks daling verstrekte hypotheken Groei hypotheekmarkt volledig afkomstig van oversluiters Utrecht,
Nadere informatieSamenvatting hypothekenonderzoek
Samenvatting hypothekenonderzoek De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) heeft in 2011 onderzoek uitgevoerd naar de manier waarop hypotheekverstrekkers met elkaar concurreren op de Nederlandse hypotheekmarkt.
Nadere informatie2012 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG
2012 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het Jaarverslag 2012 legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen
Nadere informatieGrip op uw Vermogen. Aflossen, waarom goed voor u?
Aflossen, waarom goed voor u? Agenda 1. Even voorstellen 2. Aanleiding presentatie 3. Hypotheken: hoe zit het ook alweer? 4. Waarom aflossen? - Voor uzelf - Voor uw kinderen - Voor later 5. Hoe werkt aflossen?
Nadere informatieWoningmarkt Nederland Analyse e halfjaar, Woningmarktcijfers.nl
Woningmarkt Nederland Analyse 2013 1 e halfjaar, Woningmarktcijfers.nl Fors minder woningtransacties De woningmarkt laat in de eerste zes maanden van 2013 nog geen teken van herstel zien. In deze periode
Nadere informatieExplosieve groei doorstromers maakt 2016 beste hypotheekjaar sinds de crisis
Explosieve groei doorstromers maakt 2016 beste hypotheekjaar sinds de crisis Marktaandeel top 3 banken gestegen naar 55 procent Afgelopen jaar steeg het de hypotheekproductie van doorstromers - mensen
Nadere informatieHypotheekrecht en - vormen
Hypotheekrecht en - vormen Wat is een hypotheek? Een hypotheek is in theorie een zekerheidsrecht. Wanneer u een hypotheek afsluit, geeft u het recht van hypotheek aan de geldverstrekker. Dit recht van
Nadere informatieigg bouweconomie marktanalyse
igg bouweconomie marktanalyse indices en prognoses kwartaalbericht, - Het herstel van de bouwmarkt krijgt steeds duidelijker vormen. Na een periode van circa zeven jaar waarin de prijzen eigenlijk continu
Nadere informatieToenemende concurrentie op de Nederlandse hypotheekmarkt
Toenemende concurrentie op de Nederlandse hypotheekmarkt FEBRUARI 2016 www.dmfco.nl Met de toenemende beleggingen van Nederlandse pensioenfondsen in Nederlandse hypotheken kent de hypotheekmarkt nu drie
Nadere informatieGroei hypotheekmarkt vlakt verder af
Hypotheekupdate Q3 2018 Groei hypotheekmarkt vlakt verder af Huizenprijzen stijgen, hypotheeksom blijft gelijk Utrecht, 6 november 2018 De hypotheekomzet in het derde kwartaal van 2018 bedraagt 27,4 miljard
Nadere informatieFORUM Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt: effecten van de economische crisis 2 e kwartaal 2009
FORUM Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt: effecten van de economische crisis 2 e kwartaal 29 Groei van werkloosheid onder zet door! In het 2 e kwartaal van 29 groeide de werkloosheid onder (niet-westers)
Nadere informatieEen huis met een restschuld, kunt u dit voorkomen? www.zichtadviseurs.nl/hypotheken
Een huis met een restschuld, kunt u dit voorkomen? www.zichtadviseurs.nl/hypotheken De huizenprijzen zijn in Nederland sinds 2008 flink gedaald. Dat is goed nieuws voor starters die een huis willen kopen.
Nadere informatieNederland - gemiddelde koopsom per kwartaal
2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 2010-1 2010-2 2010-3 2010-4 2011-1 2011-2 2011-3 2011-4 2012-1 2012-2 2012-3 2012-4 2013-1 2013-2 2013-3 2013-4 2014-1 2014-2 Halfjaarbericht Woningmarktcijfers.nl,
Nadere informatieLeenonderzoek Verbouwingen De cijfers 2017 vs 2016
MAAKT HET WAAR Leenonderzoek Verbouwingen De cijfers 2017 vs 2016 Geldshop, onafhankelijk adviseur en bemiddelaar in consumptief krediet, heeft een grootschalig onderzoek gedaan naar leningaanvragen voor
Nadere informatieWoningtransacties per kwartaal Nederland
Woningtransacties op niveau 2008, koopsom slechts 10% onder topjaar De Nederlandse woningmarkt draait op volle toeren. In de eerste negen maanden van 2015 zijn door het Kadaster 125.859 woningtransacties
Nadere informatieWoningtransacties per maand, Nederland 2013-2015
Uitstekend eerste halfjaar 2015 Nederlandse woningmarkt De Nederlandse woningmarkt heeft een prima eerste half jaar achter de rug. In de eerste 6 maanden van 2015 werden door het Kadaster 75.249 woningtransacties
Nadere informatieMonitor koopwoningmarkt 1 e kwartaal 2015 (samenvatting)
Monitor koopwoningmarkt 1 e kwartaal 2015 (samenvatting) Expertisecentrum Woningwaarde OTB - Onderzoek voor de gebouwde omgeving Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Harry Boumeester Harry
Nadere informatieDe impact van banksparen op de Nederlandse bank- en verzekeringssector
De impact van banksparen op de Nederlandse bank- en verzekeringssector De Nederlandse markt voor fiscaal gefaciliteerde vermogensvorming verandert in snel tempo. Sinds de introductie van de Wet Banksparen
Nadere informatieFFP Congres, oktober 2016
FFP Congres, oktober 2016 Nederlandse bank opgericht in 1945 Den Haag, Frankfurt, Amsterdam, Londen en Brussel Corporate Banking: Corporate finance & capital markets, financieren, investeren aan midcap
Nadere informatieHet feestje is weer begonnen :18
Het feestje is weer begonnen 27-10-2016 10:18 De crisis op de huizenmarkt van de afgelopen jaren is voorbij. Hoe snel is de woningmarkt weer op het oude niveau van voor de crisis? Gerard Agterberg of Achterberg
Nadere informatieVoorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl
Nadere informatieStellingen over de Amsterdamse woningmarkt
http://maps.amsterdam.nl/woningwaarde/ Aanleiding UBS Global Real Estate Bubble Index Aanleiding woningprijs verhouding Amsterdam/Nederland Bron: UBS Global Real Estate Bubble Index Aanleiding percentage
Nadere informatieGemiddelde hypotheekrentes in 2012 met NHG
rente rente Datum: 2 januari 2013 Terugblik renteontwikkeling 2012: de hypotheekmarkt is dood 2012 was een heel saai jaar. Er waren maar heel weinig wijzigingen in de hypotheekrentes. Je kunt wel zeggen
Nadere informatieEconomie van de Woningmarkt: universele en regionale marktmechanismen
Economie van de Woningmarkt: universele en regionale marktmechanismen Steunpunt Wonen Vlaanderen: Universiteiten Leuven, Hasselt, Antwerpen en Delft 17 mei 2016 Dr. Paul de Vries Woningmarkteconoom Kennis
Nadere informatieARTIKELEN SPAARRENTE FORS LAGER, INFLATIE STIJGT VERDER
ARTIKELEN SPAARRENTE FORS LAGER, INFLATIE STIJGT VERDER ARTIKEL 1 Ook in juli 2013 worden de spaarrente's verder verlaagd Bron: financieel Dagblad d.d. 7 augustus 2013 De rentestijging op de kapitaalmarkt
Nadere informatieKwartaalbericht. 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015. Samenvatting cijfers per 31 december 2014
Kwartaalbericht 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015 Samenvatting cijfers per 31 december 2014 Dekkingsgraad: 111,5% Beleidsdekkingsgraad: 112,6% Belegd vermogen: 19,6 miljard Rendement 2014: 27,6%
Nadere informatieVastgoedrapport Groningen Assen 2011
Vastgoedrapport Groningen Assen 2011 9 Beleggersmarkt 2011 9.1 Veranderend investeringsgedrag: vastgoed met weinig risico Klik hier direct door naar regionale ontwikkelingen > Veranderend investeringsgedrag:
Nadere informatieBuy-to-let verandert spelregels woningmarkt Maartje Martens HousingAnalysis
De Woningmarkt Draait Door _Ruimte en Wonen_ Almere_21 juni 2018 Buy-to-let verandert spelregels woningmarkt Maartje Martens HousingAnalysis Enkele vooronderstellingen koopwoningmarkt..die niet meer kloppen
Nadere informatieDe Nederlandse woningmarkt
De Nederlandse woningmarkt Outlook Nederlandse woningmarkt Afnemende beschikbaarheid in het core segment, toch volop kansen 15 16 17 18 Waardegroei Grote steden Noordvleugel + + + + Overig Noordvleugel
Nadere informatieMacro-economische Ontwikkelingen
Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Onderdeel Economische groei Inflatie Producentenvertrouwen Consumptie Omzet detailhandel Consumentenvertrouwen Hypotheken Hypotheek- en kapitaalmarktrente
Nadere informatieBelastingplan 2013: Wet herziening fiscale behandeling eigen woning
Regelingen en voorzieningen CODE 3.2.3.30 verwachte wijzigingen Belastingplan 2013: Wet herziening fiscale behandeling eigen woning bronnen Informatieblad Woningmarkt 18.9.2012 Vragen en antwoorden over
Nadere informatieUITSLAGEN WONEN ENQUÊTE
UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE 3 E KWARTAAL 211 Gemaakt voor NVM Wonen Gemaakt door NVM Data & Research Inhoudsopgave 1 Introductie enquête... 3 1.1 Periode... 3 1.2 Respons... 3 2 Staat van de woningmarkt...
Nadere informatieStijging woningoverdrachten
Stijging woningoverdrachten Positieve noot: meer transacties In het tweede kwartaal wisselden 34.628 woningen van eigenaar, een stijging van 17,3% ten opzichte van een jaar geleden. Op jaarbasis gaat het
Nadere informatieMonitor koopwoningmarkt 3 e kwartaal 2014 (samenvatting)
Monitor koopwoningmarkt 3 e kwartaal 2014 (samenvatting) Expertisecentrum Woningwaarde OTB - Onderzoek voor de gebouwde omgeving Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft Harry Boumeester Harry
Nadere informatieDe Australische vastgoedmarkt
De Australische vastgoedmarkt Outlook Australische vastgoedmarkt Beleggingsmarkten lopen vooruit op economisch herstel 15 16 17 18 Waardegroei Kantoren =/+ = = =/+ Winkels =/+ =/+ =/+ =/+ Logistiek =/+
Nadere informatieMacro-economische Ontwikkelingen
Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit naar verwachting met 1¾% in 1 en met 1½% in 11. De toename van het bbp komt bijna volledig voor
Nadere informatie2011 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG
2011 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het jaarverslag legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen
Nadere informatieBeleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in 2010
11 Beleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in John Gebraad Publicatiedatum CBS-website: 3-11-211 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer ** = nader
Nadere informatieToekomstige ontwikkelingen op de huizenmarkt
Toekomstige ontwikkelingen op de huizenmarkt Peter Boelhouwer 5-10-2018 Delft University of Technology Challenge the future Inhoud Was er sprake van een bubble op de huizenmarkt en moest die wel klappen
Nadere informatieWoningmarkt in eerste kwartaal verder onder druk door scherpe financieringseisen
Laagste verkoopaantallen sinds dieptepunt crisis Woningmarkt in eerste kwartaal verder onder druk door scherpe financieringseisen NVM wil dialoog met banken over doorgeschoten hypotheekeisen Nieuwe werkelijkheid
Nadere informatieBijlage I: Woningmarktcijfers 4 e kwartaal 2007
Bijlage I: Woningmarktcijfers 4 e kwartaal 2007 De prijs van de gemiddelde verkochte woning stijgt met 1,2% in het 4 e kwartaal van 2007. De stijging van de prijs per m 2 is met 0,3% veel lager. De stijging
Nadere informatie