Rapportage. Arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie

Transcriptie

1 Rapportage Arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie April 2014

2 Inhoudsopgave VOORWOORD 3 MANAGEMENTSAMENVATTING 4 1 ALGEMENE ONTWIKKELINGEN BOUWARBEIDSMARKT EN ONDERWIJS Productie Werkgelegenheid Ontwikkeling werknemers in de bouw Werkloosheid Vacatures Ontwikkelingen in de bouwopleidingen Ontwikkelingen in het vmbo Ontwikkelingen in het mbo Ontwikkelingen in het hbo Ontwikkelingen beroepspraktijkvormingsplaatsen Ontwikkelingen aantal leerbedrijven Ontwikkelingen aantal beroepspraktijkvormingsplaatsen Kans op stage Kans op werk Instroombehoefte GESPECIALISEERDE AANNEMERIJ Productie en werkgelegenheid Trends & Ontwikkelingen Onderwijs Ontwikkeling aantal leerbedrijven Kans op stage Kans op werk Instroombehoefte INFRA Productie en werkgelegenheid Trends & Ontwikkelingen Onderwijs Ontwikkeling aantal leerbedrijven Kans op stage Kans op werk Instroombehoefte BURGERLIJKE EN UTILITEITSBOUW Productie en werkgelegenheid Trends & Ontwikkelingen Onderwijs Ontwikkeling aantal leerbedrijven Kans op stage Kans op werk Instroombehoefte Verantwoording Bronnen Afkortingen en begrippenlijst 52 2

3 Voorwoord Jaarlijks maakt Fundeon een arbeidsmarkt- en onderwijsrapportage waarin kansen en knelpunten zijn opgenomen voor studenten met een mbo-bouwopleiding op de arbeids-, onderwijs- en stagemarkt. Fundeon adviseert op basis van onderwijs- en arbeidsmarktinformatie over de instroombehoefte in de mbo-bouwopleidingen die nodig is om de bedrijfstak te kunnen blijven voorzien van voldoende, gekwalificeerd personeel. Dit rapport is ingedeeld in de sectoren burgerlijke en utiliteitsbouw (b&u), gespecialiseerde aannemerij (ga) en de infra. Vaak hanteren wij de term bouw en doelen wij op de hele bedrijfstak. In hoofdstuk 1 komen de algemene ontwikkelingen in de bouwarbeidsmarkt en het onderwijs in de bouw aan de orde. In hoofdstuk 2 zoomen we in op de ontwikkelingen in de gespecialiseerde aannemerij, in hoofdstuk 3 op de ontwikkelingen in de infra en in hoofdstuk 4 op de ontwikkelingen in de burgerlijke en utiliteitsbouw. Deze sectorale hoofdstukken zijn op zichzelf staande onderdelen met een identieke indeling in paragrafen. Deze rapportage arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie 2014 in de bouw en infra is samengesteld door de afdeling Beleid & Onderzoek van Fundeon. Voor de cijfermatige onderbouwing van het rapport is gebruik gemaakt van het bedrijfsinformatiesysteem van Fundeon en van informatie van DUO, Vereniging Hogescholen (voorheen HBO-raad), APG, het CBS, BouwKennis, NVB en het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB). Uitgebreide tabellen met regionale cijfers zijn opgenomen in de bijlage die het kenniscentrum via ter beschikking stelt. Voor meer arbeidsmarkt- of onderwijsinformatie kunt u mailen naar informatiedesk@fundeon.nl. Fundeon, Afdeling Beleid & Onderzoek april 2014 Marina Schut Anna de Boer Martijn Bakker 3

4 Managementsamenvatting Formeel is Nederland uit de crisis maar voor de bouw wordt 2014 nog een lastig jaar. De productie zal naar verwachting in de loop van het jaar de weg omhoog vinden, maar dit zal minimaal zijn en onvoldoende om het jaar als geheel in de plus af te sluiten. Het EIB verwacht vanaf 2015 wel een stijging van de bouwproductie omdat de woningnieuwbouw zal aantrekken. Het instituut baseert dit op de sterk achtergebleven productie van woningen in relatie tot het toegenomen aantal huishoudens. Laten wij het hopen. Indien bovengenoemd scenario uitkomt, zal de werkgelegenheid, afhankelijk van de beroepsgroep, in 2015 of 2016 toenemen. Beroepen die sterk verweven zijn met de nieuwbouw van woningen zoals timmermannen, metselaars en straatmakers zullen sneller profiteren dan voegers of machinisten wegenbouw. Wij verwachten dat de instroom van studenten in de bouwopleidingen pas toeneemt nadat de werkgelegenheid is toegenomen. September 2014 komt daarvoor te vroeg. De afdeling Beleid & Onderzoek vult jaarlijks kans op werk en kans op stage op verzoek van Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB). Kans op stage is nu voor vrijwel alle opleidingen rood gekleurd wat inhoudt dat de kans op een stageplaats gering is. Wij benadrukken dat dit een momentopname is. Als de productie aantrekt en het vertrouwen in de economie bij producenten toeneemt, zullen bedrijven sneller bereid zijn een stageplaats beschikbaar te stellen. Kans op werk toont een gunstiger beeld omdat dit het arbeidsmarktperspectief in beeld brengt op het moment dat de student de opleiding met een diploma verlaat en instroomt op de arbeidsmarkt. Het uitgangspunt is om de natuurlijke uitstroom, bouwpersoneel waarvan zeker is dat zij niet meer in het arbeidsproces terugkeren, te vervangen door gediplomeerden vanuit de vakopleiding. Omdat het lastig is de totale werkgelegenheid naar beroep in de bouw in beeld te brengen, denk aan de grote groep zzp ers en de verschillende cao s die op verschillende wijze registreren, benadrukken wij dat het hier gaat om een minimale instroombehoefte. Tabel 1 Instroombehoefte versus gerealiseerde instroom, bol en bbl Gerealiseerd Behoefte Tekort/overschot Bron: Fundeon voor behoefte, DUO en Fundeon voor gerealiseerd Afgelopen jaar zijn wij dichter bij de prognose uitgekomen dan daarvoor. Het aantal studenten is al sterk gedaald en dit geldt ook voor werkgelegenheid waarop het model is gestoeld. Dit jaar vormt voor Fundeon een omslagpunt van overwegend studenten in de beroepsbegeleidende leerweg naar overwegend in de beroepsopleidende leerweg. De crisis is hier grotendeels debet aan omdat het voor studenten in de beroepsbegeleidende leerweg moeilijker is een leerwerkplek te vinden. 4

5 Grafiek 1 Ontwikkeling totaal aantal bol- en bbl-studenten Fundeon ¹, stand per 1 oktober bol bbl totaal Bron: DUO, bewerkt door Fundeon ¹ Voorlopig De stijging van de beroepsopleidende leerweg maakt het enorme verlies in de beroepsbegeleidende leerweg niet goed. Het verhaal van de communicerende vaten gaat dus niet op. Tussen 2008 en 2013 daalde het aantal studenten op Fundeon kwalificaties van naar Een verlies van studenten oftewel 41 procent. Het verlies komt bijna volledig voor rekening van de beroepsbegeleidende leerweg. De beroepsopleidende leerweg blijft stabiel. Niet alleen het aantal studenten daalt, maar ook het aantal erkende leerbedrijven. Het aantal werknemers is gedaald van in het eerste kwartaal van 2008 naar in het vierde kwartaal van 2013, een afname van 37 procent. 5

6 Algemene ontwikkelingen bouwarbeidsmarkt en onderwijs Of er voldoende studenten in de bouwopleidingen instromen, hangt samen met de vraag of er voldoende leerwerkplekken zijn. Het aantal leerwerkplekken is afhankelijk van voldoende opleidend werk bij de bouw- en infrabedrijven. Daarnaast daalt de interesse van studenten voor een opleiding in de bouw in het vmbo. In het vmbo daalt de afdeling Bouwen, Wonen en Interieur het aantal studenten al jaren. Dit is een belangrijke kweekvijver voor de bouwopleidingen in het mbo. 1.1 Productie 6

7 Volgens het CBP is Nederland uit de crisis. Dit is natuurlijk goed nieuws, maar dat betekent niet dat de bouwsector in 2014 al uit de problemen is. De bouw is laat cyclisch, wat inhoudt dat de sector met vertraging de conjunctuur volgt. Dit heeft te maken met de doorlooptijd van projecten en met het bouwproces dat niet kan starten voordat er een of meerdere vergunningen zijn aangevraagd. En pas als de productie op gang is gekomen, volgt de werkgelegenheid. Grafiek 2 toont deze ontwikkeling. Grafiek 2 Procentuele verandering jaar op jaar bouwproductie en bbp 7,0 5,0 3,0 1,0-1,0-3,0-5,0-7,0-9,0-11, Bouwproductie Bruto binnenlands product Bron: EIB Zowel het EIB 1 als BouwKennis 2 zien 2014 als een overgangsjaar naar betere tijden. De verwachting is dat vanaf 2015 zowel de nieuwbouwproductie als de werkgelegenheid betekenisvol zal toenemen. De productiestijging zal zich vooral voordoen in de nieuwbouw van woningen en dan met name voor de particuliere markt. In dit segment is de productie met 40 procent het sterkst gedaald sinds het uitbreken van de crisis in De daling is mede versterkt door de lange onzekerheid op de woningmarkt en door lastenverzwaringen als gevolg van het kabinetsbeleid. In 2013 is met de invoering van het woonakkoord aan die onzekerheid een eind gekomen. Door de invoering van de verhuurdersheffing echter maken woningbouwcorporaties een pas op de plaats als het gaat om investeringen in nieuwbouwwoningen. Voor burgers is duidelijkheid rondom de financiering van koopwoningen een voorwaarde bij de overweging om een woning te kopen, naast de eigen economische situatie. Een belangrijk element hierin is het wel of niet hebben van een restschuld. Het probleem van de restschuld heeft vooral met de doorstroom op de woningmarkt te maken. Het grootste probleem voor de starter is de financiering van de koopwoning door de strengere regels omtrent de hypotheekverstrekking. Omdat er nauwelijks sprake is van leegstand en het aantal nieuwe woningen de afgelopen jaren sterk is achtergebleven bij de groei van het aantal huishoudens, zal de vraag naar nieuwbouw sterk toenemen. De Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers (NVB) constateert een stijging van 3 procent van het aantal verkochte nieuwe koopwoningen in Zij wijst er nadrukkelijk op dat het herstel broos is en verwacht dat 2014 nog een loodzwaar jaar voor de bouw zal zijn. De NVB is 1 EIB (2014), Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2014, Amsterdam 2 Guido van Beek, BouwKennisblog, 25 februari

8 sceptischer dan het EIB omdat zij de restschuld van veel huishoudens, de verlaging van de maximale hypotheek en de oplopende werkloosheid als een serieuze bedreiging voor het herstel van de woningmarkt zien. Verder wijst de NVB erop dat veel woningcorporaties een streep door hun nieuwbouwplannen hebben gehaald 3. Zowel het EIB als de NVB wijzen op de jarenlang te lage woningbouwproductie. De NVB voorziet een tekort van woningen in Tabel 2 toont de totale bouwproductie in 2012 en 2013 en de verwachte ontwikkeling tot Pas in de loop van 2014 zal het herstel van de productie inzetten, maar 2014 zal als geheel nog een min laten zien, waardoor de bouwproductie waarschijnlijk onder de 50 miljard zal uitkomen. Tabel 2 Bouwproductie¹ per sector, Miljoen Jaarlijkse veranderingen³ (%) 2012² 2013³ Woningbouw - nieuwbouw , ,5 - herstel en verbouw ,5-1,5 5 Utiliteitsbouw - nieuwbouw ,5 2 - herstel en verbouw ,5 3,5 2,5 Onderhoud gebouwen , ,5 GWW - nieuwbouw en herstel ,5-0,5 2,5 2 - onderhoud ,5 0,5 1,5 2,5 Externe onderaanneming ,5-0,5 4 4 Totaal bouw ,5-0,5 4 4 Bron: CBS, EIB 1 Exclusief projectontwikkelaars, interne leveringen, machines, overige investeringen, saldo uitvoer diensten en handelsmarges; basis Nationale rekeningen; bedragen in prijzen 2012, exclusief btw 2 EIB-bewerking van voorlopige CBS-cijfers 3 Raming 4 Gemiddelde jaarlijkse mutatie in de periode Het CBS constateert dat het aantal verleende bouwvergunningen in 2013 een dieptepunt heeft bereikt. In dat jaar werden 26 duizend bouwvergunningen verleend, wat een daling van 30 procent is ten opzichte van Tussen aanvraag en oplevering van de woning zit gemiddeld twee jaar. Als de vergunningaanvragen in 2014 toenemen, zal pas in 2016 de productie van de uitgestelde vraag goed op gang komen. Het is niet ondenkbaar dat er regionaal tekorten ontstaan, want de regionale verschillen zijn groot. In Utrecht steeg het aantal aanvragen in 2013 met 18 procent, in Friesland daalde die met 63 procent. De verwachting is dat de komende jaren de productie in de stedelijke gebieden en met name in de Randstad flink zal aantrekken, maar dat deze in de krimpgebieden (Oost- Groningen, Zuid-Limburg en Zeeland) verder zal afnemen 4. Voor de utiliteitsbouw (kantoren en bedrijfsgebouwen) geldt in grote lijnen hetzelfde. Bedrijven hebben de effecten van de crisis gevoeld in de vorm van een sterke toename van het aantal faillissementen in 2012 en 2013 en in de moeizame kredietverstrekking door de banken. Maar er zijn ook bedrijven die 3 NVB, Thermometer Koopwoningen, 27 februari CBS, Vergunningverlening woningbouw in 2013 historisch laag, 21 februari

9 hun financiële positie hebben kunnen versterken, niet in de laatste plaats door inkrimping van het personeelsbestand. Deze bedrijven hebben een financieel betere uitgangspositie om te investeren dan burgers. Of de utiliteitsbouw hiervan gaat profiteren is maar de vraag, want in tegenstelling tot de woningmarkt is er in de kantorenmarkt wel sprake van leegstand. Pas als die bubbel eruit is, kan ook daar de vraag naar nieuwbouw op gang komen. 1.2 Werkgelegenheid In de Rapportage arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie 2013 constateerden we al dat 2012 een buitengewoon moeilijk jaar is geweest voor bouw- en infrabedrijven. Er gingen bedrijven failliet, 35 procent meer dan het jaar ervoor. Daarmee was het einde nog niet in zicht, want in 2013 gingen nog eens bedrijven failliet, een stijging van 13 procent ten opzichte van Volgens het CBS hebben eenmanszaken slechts met 5 procent meer faillissementen te maken gehad. Het is te kort door de bocht te concluderen dat de nog steeds groeiende groep van zelfstandigen zonder personeel (zzp ers) nauwelijks door de crisis is getroffen. Vorig jaar hebben we al aangegeven dat het moeilijk is een goed inzicht te krijgen in het arbeidsvolume van deze groep omdat zzp ers vaak hun inschrijving bij de Kamer van Koophandel handhaven, ook als het werk opdroogt en de omzet daalt. Tabel 3 Bouwwerkgelegenheid, (duizend arbeidsjaren), inclusief bouwinstallatie ¹ Productie (mld, prijzen 2012) 64,5 52,6 50, ,9 61,1 Arbeidsrelatie arbeidsjaren (x 1.000) Werknemers Zelfstandigen Totaal bouwnijverheid Uitzendkrachten/gedetacheerden Totaal bouwgerelateerd Bron: CBS/EIB ¹ Mutaties betreffen het gemiddelde per jaar over De werkgelegenheid in de bouw is volgens het EIB sinds het begin van de crisis met 70 duizend arbeidsjaren gedaald, waarvan 27 duizend arbeidsjaren alleen al in 2013 verloren gingen. Het EIB verwacht dat in 2014 het aantal arbeidsjaren met nog eens 10 duizend zal afnemen, waarmee het dieptepunt zal zijn bereikt. De werkgelegenheid in de flexibele schil zal in 2014 toenemen, maar onder werknemers zal dat pas vanaf het geval zijn. De groei in werkgelegenheid zal zich voordoen bij beroepen die direct of indirect betrokken zijn bij de productie van nieuwbouw woningen. Voor de infra in zijn totaliteit is er geen sprake van een uitgestelde vraag. Sterker nog, diverse overheden hebben aan het begin van de crisis juist nieuwbouw en onderhoud naar voren gehaald. Diezelfde overheden hebben nu te maken met bezuinigingen op de budgetten. Met name de wegenbouw zal de negatieve effecten hiervan tot in 2016 ondervinden. De deelmarkten in de infra die sterk samenhangen met de nieuwbouw van woningen, zoals de bestratingsbranche en de ondergrondse infratechniek, zullen sneller de weg omhoog vinden. Het kan dus per beroepsgroep sterk verschillen hoe de werkgelegenheid zich de komende jaren ontwikkelt. In de sectorale hoofdstukken gaan wij hier dieper op in Ontwikkeling werknemers in de bouw 5 CBS, PB14-004, 23 januari EIB (2014), Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2014, Amsterdam 9

10 In tegenstelling tot de flexibele schil, bestaande uit zzp ers, uitzendkrachten en gedetacheerden, is het arbeidsvolume onder werknemers in de bouw ongekend hard terug gelopen. Grafiek 3 Ontwikkeling aantal werknemers 7, 2008 t/m 2013, in kwartalen Aantal werknemers Bron: EIB bewerkt door Fundeon Het aantal werknemers is gedaald van in het eerste kwartaal van 2008 naar in het vierde kwartaal van 2013, een afname van 37 procent. In de eerste jaren van de crisis bleef de werkgelegenheid onder werknemers op peil. De eurocrisis in de zomer van 2011 heeft een verwoestend effect op bouw conjunctuur gehad. Het aantal faillissementen steeg ongekend hard waardoor ook oudere werknemers hun baan kwijt raakten en jongeren niet meer aan de slag komen. Grafiek 4 Leeftijdsopbouw bouwplaatspersoneel % 25% 20% 21% 21% 25% 23% 15% 10% 7% 12% 9% 11% 11% 11% 9% 13% 13% 7% 5% 4% 3% 0% Q Q4 Bron: EIB bewerkt door Fundeon 7 Bron: EIB, cao s bouw, natuursteen, bitumineuze dakdekkers en betonmortel 10

11 Dit heeft gevolgen voor de leeftijdsopbouw van werknemers bij bedrijven. Bij de bouwplaats beroepen zit het verschil voor en na de crisis in de leeftijdscategorieën tot en met 24 jaar en bij de 60+. Wat opvalt is dat de oudste groep werknemers, de 60+ is verdubbeld ten opzichte van Als wij de laatste twee categorieën bij elkaar optellen, zien wij dat 20 procent van het werknemersbestand 55 jaar of ouder is! Tegelijkertijd is nog maar 13 procent van de werknemers jonger dan 24 jaar, terwijl dit voor de crisis 19 procent was. Grafiek 5 Leeftijdsopbouw uta-personeel % 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1% 0% 5% 3% Bron: EIB bewerkt door Fundeon 11% 9% 14% 13% 29% 30% 23% 28% 10% 10% Q Q4 6% 8% Het Uitvoerend Technisch en Administratief (uta) personeelsbestand laat een andere leeftijdsopbouw zien. Dit is niet verwonderlijk omdat deze functies vaak meer studie vereisen waardoor er weinig werknemers in de jongste leeftijdsgroep zijn te vinden. De leeftijdsgroepen tot en met 34 jaar nemen af van 31 procent voor de crisis tot 25 procent nu en de oudste categorie 60+ stijgt, zij het minder dan bij de bouwplaats beroepen. Bij de toetredende bouwwerknemers is de daling van het aantal jongeren duidelijk waarneembaar. Grafiek 6 Toetreders 8 naar leeftijd, % toetreders 50% 40% 30% 20% % 0% 2008-Q Q Q Q Q Q3 Bron: EIB bewerkt door Fundeon 8 Cao s Bouw, Natuursteen, bitumineuze dakdekkers en betonmortel 11

12 Tot 2011 bleef de categorie 0-24 jaar het grootst onder het aantal toetreders. In 2011 vindt de omslag plaats en vormt de categorie jaar de grootste groep onder de toetreders. Het aandeel jonge werknemers neemt af. Onder deze groep bevinden zich voor een groot deel ook de werknemers met een leerwerkovereenkomst (bbl ers). Bedrijven nemen tijdens de crisis minder werknemers in opleiding aan. Grafiek 7 Uittreders naar leeftijd, % uittreders 60% 50% 40% 30% 20% % 0% 2008-Q Q Q Q Q Q3 Bron: EIB bewerkt door Fundeon De ontwikkeling van de uittreders is gelijkmatiger. Wel is te zien dat vanaf 2012 er meer ouderen uitstromen in verhouding tot de jongeren. Dit wordt veroorzaakt doordat de groep jonge werknemers kleiner is geworden in verhouding tot de groep oudere. De oudere werknemers worden doorgaans langer vastgehouden, maar door faillissementen raken ook zij hun baan kwijt. Dit komt bovenop de natuurlijke uitstroom die deze groep sowieso treft vanwege pensionering. De dalende instroom van jonge werknemers (in opleiding) en de stijgende uitstroom van oudere werknemers heeft niet alleen gevolgen voor de leeftijdsopbouw, maar ook voor de kennis en ervaring van personeel bij bedrijven. Bovendien is voldoende ervaren en vakbekwaam personeel bij de bedrijven nodig om jonge mensen in het ambacht op te leiden. Een werknemer die een opleiding in de bouw volgt, wordt begeleid door een ervaren vakman. Dat kan ook een werknemer jonger dan 55 jaar zijn. Maar de categorie jaar die het grootste aandeel in het werknemersbestand vormt, kent ook de meeste uitstroom. Dit komt niet alleen door de crisis. Werknemers in deze leeftijdsgroep kiezen vaker voor het zzp-schap. Om in de toekomst bbl ers te blijven opleiden bij de bedrijven is het van belang dat bedrijven voldoende ervaren vakmensen in dienst hebben om de kennis van het ambacht door te geven Werkloosheid Aanvankelijk bleef het aantal ontslagen in de bouw en infra door de crisis beperkt. Dit heeft ermee te maken dat de bouw laat cyclisch reageert op de conjunctuur en dat bedrijven zo lang mogelijk hebben geprobeerd hun personeel vast te houden. Eind 2009 en vooral in 2010 landde de crisis bij de bouwen infrabedrijven en ondervonden ook de werknemers hiervan de gevolgen. Begin 2011 deed zich een korte opleving van de conjunctuur voor. Maar de eurocrisis in de zomer van 2011 gooide weer roet in 12

13 het eten. De eurolanden moesten financieel bijspringen om Griekenland en later ook andere landen te redden die door hun bankensector in de problemen waren gekomen. Het vertrouwen in de euro nam af en een snel om zich heen grijpende recessie was niet meer te vermijden. Als gevolg van de recessie liepen de tekorten bij de overheid op en zag het kabinet zich genoodzaakt lastenverzwarende maatregelen te nemen, zoals de verhoging van het btw-tarief van 19 naar 21 procent. Daarnaast kondigde het kabinet hervormingen op de huizenmarkt aan waardoor de huizenprijzen onder druk kwamen te staan. Dit werd nog eens versterkt door de vraaguitval van starters die de koop van een huis niet meer gefinancierd kregen vanwege aangescherpte hypotheekregels. Hierdoor daalden de huizenprijzen waardoor potentiele verkopers zich geconfronteerd zagen met een restschuld en de doorstroom op de woningmarkt stokte. Het gevolg was een verder afnemende vraag naar nieuwbouw woningen. Meer dan de helft van de bedrijven heeft in 2012 mensen moeten ontslaan. Uit de voorjaarsmeting van het EIB onder werkgevers in de bouw blijkt, dat naarmate de bedrijven groter zijn, ze vaker werknemers hebben moeten ontslaan. Uit diezelfde enquête onder bedrijven in de bouw, blijkt dat die bij het aantrekken van de markt in de eerste plaats gebruik zullen maken van onderaannemers en zzp ers en pas daarna denken aan het in dienst nemen van bbl ers. Over het opnieuw aannemen van oud-werknemers zijn de bedrijven verdeeld. Door medewerkers breed in te zetten hoeft een bedrijf in moeilijke tijden geen extra personeel aan te nemen en hoeft zij de in dienst zijnde werknemers niet of minder vaak te ontslaan. Zo kiest iets meer dan de helft van de bedrijven ervoor werknemers in te zetten op werkzaamheden buiten hun eigenlijke functie of vakopleiding. Dit komt in grotere bedrijven meer voor dan bij kleinere bedrijven. De belangrijkste reden hiervoor is om onderbezetting op te vangen. Grafiek 8 Werkzoekenden en WW-gerechtigden met een bouw- of infraberoep, kwartaal Q Q Q4 ww-gerechtigd niet ww-gerechtigd Bron: UWV bewerkt door Fundeon Het UWV toont de ontwikkeling van het aantal werklozen als gevolg van de crisis. In grafiek 8 is de stijging van het aantal WW-gerechtigden met een bouw- of infraberoep te zien. In het blauw is de 9 EIB (2013), Bouw in beeld , Amsterdam 13

14 ontwikkeling weergegeven van de werkzoekenden ingeschreven bij het UWV die geen recht op een WW-uitkering hebben. Het aantal WW-gerechtigden is in de periode 2011 tot en met 2013 meer dan verdubbeld, terwijl het aantal werkzoekenden zonder uitkering een gematigder ontwikkeling laat zien. Het EIB verwacht dat de productie in 2014 nog licht zal dalen. De halfjaarprognoses van het CBP in maart wijzen op herstel van de conjunctuur. Maar omdat de werkgelegenheid volgend is aan de productie en het herstel geleidelijk zal verlopen, is de verwachting dat in 2014 de werkloosheid nog zal toenemen, zij het niet meer in die mate als in Vacatures De gevolgen van de krimpende bouwproductie en toenemende faillissementen van bedrijven hebben hun weerslag op de ontwikkeling van het aantal vacatures in de sector. Volgens het CBS halveerde het aantal vacatures in de bouw in Grafiek 9 Vacatures bouwnijverheid, kwartaal t/m Q Q Q4 vacatures Bron: CBS bewerkt door Fundeon De cijfers van 2013 zijn voorlopig, maar we kunnen ervan uitgaan dat de definitieve cijfers niet veel beter zullen zijn. De werkgelegenheid is volgend aan de productie en dat is in de bouw niet anders. Naar de signalen uit de markt te oordelen, zullen bedrijven bij het aantrekken van de vraag eerst onderaannemers, zzp ers en andere flexibele arbeidskrachten inschakelen alvorens vast personeel te werven. Een kanttekening is wel op zijn plaats, want de positie op de arbeidsmarkt verschilt per beroepsgroep. Zo zijn metselaars en timmermannen massaal ontslagen, maar is er nog steeds behoefte aan asbestverwijderaars en funderingswerkers. 14

15 1.3 Ontwikkelingen in de bouwopleidingen In de sectorale hoofdstukken behandelen wij mbo-bouwopleidingen uitgebreid per sector. In deze paragraaf komt de hele kolom van bouwopleidingen kort aan de orde. Tabel 4 Actuele studenten bouwopleidingen, stand per 1 oktober Onderwijs ² % mutatie vmbo (BWI¹ en Bouwbreed) mbo hbo Eindtotaal Bron: DUO, bewerkt door Fundeon ¹ Bouwen, Wonen en Interieur ² Voorlopig In totaal gaat de hele bouwopleidingen kolom er in een jaar met 10 procent op achteruit. Het aantal studenten in het vmbo is met 9 procent afgenomen en in het mbo met 15 procent. Het hbo verliest licht ondanks signalen uit het hoger onderwijs in september 2013 dat meer studenten zich aanmeldden voor technische studies. Wij wijzen er wel op dat 2013 de voorlopige DUO-cijfers weergeeft, de definitieve cijfers komen pas volgend jaar Ontwikkelingen in het vmbo Het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs is een belangrijk opstap voor het middelbaar beroepsonderwijs. Het vmbo groeit nog steeds licht, maar die groei in studenten vertaalt zich vooral in de groei bij de intersectorale programma s. Techniek blijft redelijk stabiel, terwijl daar vorig jaar nog een daling van 4 procent waar te nemen was. De bouwafdelingen Bouwen, Wonen en Interieur en Bouwbreed, die de kweekvijvers zijn voor de mbo-bouwopleidingen, blijven in studentenaantal teruglopen. Tabel 5 Aantal derde en vierdejaars vmbo studenten per sector, stand 1 oktober Sector ¹ % mutatie Techniek waarvan bouwafdelingen Economie Intersectoraal programma Landbouw Zorg & Welzijn Theoretische leerweg Eindtotaal Bron: DUO, bewerkt door Fundeon ¹ Voorlopig De daling vlakt met 9 procent iets af ten opzichte van vorig jaar toen de daling 12 procent bedroeg. In 2013 volgen studenten onderwijs in een bouwafdeling, in 2008 waren dit er echter nog een daling in vijf jaar van 48 procent. Daarmee is de belangrijkste kweekvijver voor niveau 1 en 2 flink opgedroogd. 10 Fundeon, 2010, Rapportage Arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie 2010, Harderwijk 15

16 1.3.2 Ontwikkelingen in het mbo De crisis heeft niet alleen gevolgen voor de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de bouw, maar ook voor de ontwikkeling van het aantal studenten in mbo-opleidingen voor de bouw en infra. Omdat de sector hecht aan een kwalitatief hoogwaardige beroepspraktijkvorming (bpv) in de opleidingen, is de beroepsbegeleidende leerweg (bbl) traditioneel favoriet bij bedrijven en bij studenten. Werknemers met een leerwerkovereenkomst (bbl ers) ontvangen loon volgens de bouw cao en zijn gedurende hun opleiding drie tot vier dagen in de week werkzaam bij een leerbedrijf. Door de sterk teruggelopen productie en de toegenomen faillissementen is er minder ruimte bij de bedrijven om een bbl er in dienst te nemen of in te lenen via het opleidingsbedrijf. Tabel 6 Actuele bol- en bbl-studenten van de Fundeon kwalificaties, stand per 1 oktober bbl Niveau ¹ %mutatie Bron: DUO, bewerkt door Fundeon ¹ Voorlopig bol ¹ %mutatie Totaal In 2008 had Fundeon nog studenten waarvan bbl ers en bol ers 11. Ten opzichte van 2008 is in 2013 het totaal aantal studenten gedaald met 41 procent, waarbij het aantal studenten bbl met 61 procent is gedaald en het aantal bol-studenten met 6 procent. De beide leerwegen blijken geen communicerende vaten te zijn zoals vaak wordt beweerd. Grafiek 10 Ontwikkeling studenten bol en bbl in de Fundeon kwalificaties periode ¹ bol bbl totaal Bron: DUO en Fundeon ¹ Voorlopig 11 Fundeon, 2010, Rapportage Arbeidsmarkt- en onderwijsinformatie 2010, Harderwijk 16

17 In tabel 7 is de ontwikkeling van de kwalificaties te zien in de niveaus 1 en 4. Deze kwalificaties zijn moeilijk op te splitsen naar sector daarom presenteren wij deze in het algemene deel. De niveaus 2 en 3 behandelen wij in de sectorale hoofdstukken. Tabel 7 Actuele studenten Fundeon kwalificatiedossiers op niveau 1 en 4, per 1 oktober Niveau Kwalificatiedossier ¹ %mutatie Assistent Bouw en Infra Kaderfunctionaris Middenkaderfunctionaris Totaal Bron: DUO, bewerkt door Fundeon ¹ Voorlopig Het verlies aan studenten wordt vooral veroorzaakt door de terugloop van de bbl-studenten zoals tabel 6 al liet zien. Bij niveau 4 is dit goed zichtbaar omdat de bol-opleiding Middenkaderfunctionaris veel minder sterk terugloopt dan de bbl-opleiding Kaderfunctionaris Ontwikkelingen in het hbo Het aantal studenten in hbo-bouwopleidingen daalt ook, maar slechts licht in vergelijking met het mbo en vmbo. Opvallend is dat de infraopleidingen zelfs een beetje stijgen. Grafiek 11 Aantal studenten in hbo-bouwopleidingen, stand per 1 oktober Totaal Bouw Infra Bron: HBO-raad Toch is het jammer dat de bouwopleidingen niet meer profiteren van de gesignaleerde toegenomen belangstelling door hogescholen en universiteiten voor technische studies. 1.4 Ontwikkelingen beroepspraktijkvormingsplaatsen Het werkelijke aanbod van beroepspraktijkvormingsplaatsen (bpv-plaatsen) aan bbl ers wordt voor een groot deel bepaald door de situatie op de bouwarbeidsmarkt. Studenten in de beroepsbegeleidende 17

18 leerweg (bbl) sluiten een leerarbeidsovereenkomst met een leerbedrijf. In feite treedt de bbl er dienst bij het leerbedrijf en is dan een werknemer in opleiding. De meerderheid van de studenten in de burgerlijke en utiliteitsbouw, infra en gespecialiseerde aannemerij wordt uitgeplaatst via een opleidingsbedrijf. Als een student bij een opleidingsbedrijf in dienst is, neemt die het loonrisico op zich. Opleidingsbedrijven houden bij hun aannamebeleid rekening met de uitplaatsingsmogelijkheden bij leerbedrijven. Leerbedrijven hebben daarvoor voldoende (opleidend) werk nodig. Daarom is er voldoende bouwproductie bij de erkende leerbedrijven nodig om studenten hun beroepspraktijkvorming te kunnen laten volgen. Voor studenten in de beroepsopleidende leerweg (bol) geldt een andere route. Zij worden niet door de bedrijven of het opleidingsbedrijf in dienst genomen en hebben alleen een stage overeenkomst. Zij kunnen gedurende hun stage een vergoeding ontvangen. Deze studenten lopen meestal een dag in de week stage bij een bedrijf of ze volgen de stage in aaneen gesloten blokken van een paar weken of maanden. De studenten in de middenkaderopleidingen volgen stage in het derde en vierde leerjaar Ontwikkelingen aantal leerbedrijven Het aantal erkende leerbedrijven van Fundeon schommelde lange tijd rond de In 2012 zette de daling in. Het stijgend aantal faillissementen in de sector als gevolg van de economische situatie is een belangrijke oorzaak voor de daling. In 2013 zijn ruim bedrijven niet langer erkend, waarvan 23 procent door beëindiging van alle bedrijfsactiviteiten. Daarnaast kunnen of willen bedrijven niet langer erkend zijn. Een reden kan zijn dat er onvoldoende opleidend werk beschikbaar is. Bedrijven besluiten vaker niet langer erkend te zijn omdat zij hun energie moeten steken in het overleven als bedrijf. Dit heeft vooral gevolgen voor het aantal werknemers in opleiding (bbl ers). Grafiek 12 Ontwikkeling aantal erkende leerbedrijven naar sector, stand per 31 december Totaal B&U GA Infra Bron: Fundeon De adviseurs beroepspraktijk van Fundeon hebben in 2013 iets meer dan duizend nieuwe bedrijven erkend. Maar doordat het aantal afgevoerde bedrijven de laatste jaren groter was dan het aantal 18

19 nieuw erkende bedrijven, is in de laatste drie jaar het aantal erkende leerbedrijven gedaald met 16 procent Ontwikkeling aantal beroepspraktijkvormingsplaatsen In theorie zijn er nog steeds voldoende leerwerkplekken beschikbaar voor het aantal studenten in opleiding. De bijna 9 duizend erkende leerbedrijven zijn vaak voor meerdere kwalificaties erkend. Er kunnen dus meerdere studenten bij een bedrijf worden geplaatst. Grote bedrijven plaatsen vaak op dezelfde kwalificatie meerdere studenten. Bol-studenten zijn in principe gemakkelijker te plaatsen omdat die gemiddeld maar een dag in de week stage volgen in de beroepspraktijk. Dat is de theorie. De praktijk in de huidige conjunctuur is anders. Bedrijven hebben minder werk voorhanden en moeten soms personeel in vaste dienst ontslaan. Zij zijn minder bereid studenten aan te nemen die zij loon moeten betalen. Dit raakt vooral de bbl ers. Tabel 8 toont het aantal erkende leerbedrijven voor de niveaus 1 en 4. De kwalificaties voor de niveaus 2 en 3 komen in de sectorale hoofdstukken aan de orde. Tabel 8 Aantal erkende leerbedrijven per kwalificatie % mut Kwalificatie Assistent bouw en infra Kaderfunctionaris bouw, infra en gespecialiseerde aannemerij Middenkaderfunctionaris bouw en infra Bron: Fundeon Het aantal erkende leerbedrijven voor de niveaus 1 en 4 daalt in 2013 veel harder dan in het jaar ervoor. Omdat het aantal studenten nog harder gedaald is, zijn er in theorie nog voldoende bpvplekken. Dit blijkt ook uit de ratiocijfers die SBB in de Basiscijfers Jeugd elke vier maanden presenteert. De praktijk is vaak anders. Door de economische recessie heeft het opleiden van werknemers en studenten geen prioriteit bij bedrijven. Of er is simpelweg onvoldoende (opleidend) werk Kans op stage Kans op stage wordt op verzoek van de SBB eenmaal per jaar vastgesteld. Fundeon actualiseert uiterlijk in februari de laatste stand van zaken. Kans op stage is een momentopname van de situatie rondom het uitplaatsen van bol ers en bbl ers in de beroepspraktijkvormingsplaatsen bij de bedrijven. Fundeon levert de tabellen voor kans op stage ook aan voor de barometer, het kwartaaloverzicht van alle stageplaatsen. Voorafgaand worden de tabellen voorgelegd aan de opleidingsbedrijven en adviseurs beroepspraktijk en die kunnen wijzigingen doorgeven voor hun regio. Opleidingsbedrijven in de burgerlijke en utiliteitsbouw vangen studenten die tijdelijk niet uitgeplaatst kunnen worden in de werkplaats op. Een bbl er wordt vaak alleen aangenomen als er een 12 Fundeon, 2014, Managementrapportage vierde kwartaal 2013, Harderwijk 19

20 leerwerkplek voorhanden is bij een leerbedrijf. Roc s kunnen een beroep doen op de adviseur beroepsonderwijs van Fundeon om naar een geschikte plek te zoeken. In 2013 maar ook in 2014 is het steeds moeilijker geworden om iedereen van een goede leerwerkplek te voorzien. Voor de bbl er was het al moeilijk een leerbedrijf te vinden. Hierdoor starten steeds meer studenten in de bol. De verschuiving van bbl naar bol blijkt ook uit tabel 6 in paragraaf hierdoor werd het voor bol ers ook steeds moeilijker een bpv-plaats te vinden. Tabel 9 Kans op stage Bouw&Infra opleidingen, maart 2014 Kwalificatie Niveau Nederland Noord Oost Bron: Fundeon Midden west Noord west Zuid west Assistent bouw en infra Kaderfunctionaris bouw, infra en gespecialiseerde aannemerij Middenkaderfunctionaris bouw en infra Zuid oost Legenda + Goede kansen +/= Ruim voldoende kansen = Evenwicht in kansen =/- Matige kansen - Geringe kansen In de tabel kans op stage is de kans voor bouw- en infraopleidingen voor de niveaus 1 en 4 weergegeven. Deze niveaus laten zich moeilijk toebedelen aan de verschillende sectoren. Niveau 2 en 3 komen in de sectorale hoofdstukken aan bod. De beroepspraktijkvormingsmarkt is momenteel voor de bouw- en infraopleidingen slecht. Het is van belang te melden dat dit een momentopname is die is gebaseerd op de signalen uit het veld, namelijk de opleidingsbedrijven en adviseurs van Fundeon. Het aspect beroepspraktijkvorming (stage) hangt zoals we eerder hebben aangegeven nauw samen met de situatie op de bouwarbeidsmarkt. Bedrijven hebben nu nog onvoldoende werk en dus weinig personeel nodig waardoor zij ook geen behoefte hebben aan werknemers in opleiding. Of hun energie gaat zitten in het in stand houden van het bedrijf waardoor opleiden minder prioriteit heeft. De situatie voor bpv-plaatsen kan snel veranderen als de productie aantrekt Kans op werk Kans op werk is gedefinieerd als de kans op werk voor een gediplomeerde schoolverlater in het verlengde en op het niveau van de gevolgde opleiding. Deze kans is van toepassing op het moment van afstuderen van iemand die nu aan de opleiding begint en deze na de nominale studieduur afrondt. Hoewel het EIB verwacht dat in de loop van 2014 de productie voorzichtig zal aantrekken, zal die pas vanaf 2015 structureel toenemen zodat er vanaf dat moment ruimte ontstaat bij de bedrijven om weer personeel aan te nemen. In de sectorale hoofdstukken wordt per kwalificatie aangegeven wat de kansen op werk zijn. Fundeon levert de tabellen voor kans op werk ook aan voor de barometer. 20

21 Tabel 10 Kans op werk Bouw&Infra opleidingen, maart 2014 Kwalificatie Niveau Nederland Noord oost Bron: Fundeon Midden west Noord west Zuid west Assistent bouw en infra 1 = = = = = = = Kaderfunctionaris bouw, infra en gespecialiseerde aannemerij 4 =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ Middenkaderfunctionaris bouw en infra 4 = = = = = = = Zuid oost De kaderfunctionaris laat een optimistischer beeld zien omdat deze opleiding de afgelopen jaren zwaarder is terug gelopen dan de middenkaderfunctionaris. Een andere reden is dat studenten Kaderfunctionaris doorstromen vanuit de niveaus 2 en 3, maar door de crisis stokt deze doorstroom. Hierdoor is de Kaderfunctionaris flink gedaald en is het aanbod op de arbeidsmarkt achtergebleven. Voor middenkaderfunctionaris houden wij een slag om de arm, want dit is in principe een opleiding met goede kansen gezien de behoefte aan meer coördinerende en communicatieve functies bij de bouwbedrijven. Maar tegelijkertijd ondervinden de middenkaderfunctionarissen steeds meer concurrentie van hbo ers. 1.5 Instroombehoefte Fundeon gaat bij de berekening van de instroombehoefte van gediplomeerde schoolverlaters op de arbeidsmarkt uit van het vervangen van de natuurlijke uitstroom van werknemers. Die natuurlijke uitstroom beweegt zich rond de 3 procent, maar door de crisis zijn er versneld oudere werknemers uitgestroomd die niet allemaal meer terug zullen keren in het arbeidsproces. Wij baseren ons hierbij op de leeftijd van de uittreders en van de WW-gerechtigden met een bouwberoep. Bij beroepsgroepen die nu al een grote uitstroom van ouderen laat zien, vindt een correctie plaats met steeds een half procent tot maximaal anderhalf procent. Bij de vaststelling van de instroombehoefte houden wij verder rekening met de verwachte werkgelegenheidsontwikkeling van het EIB en het rendement van de beroepsopleiding. Het uitgangspunt is de natuurlijke uitstroom, bouwpersoneel waarvan zeker is dat zij niet meer in het arbeidsproces terugkeren, te vervangen door gediplomeerden vanuit de vakopleiding. Omdat het lastig is de totale werkgelegenheid naar beroep in de bouw in beeld te brengen, denk aan de grote groep zzp ers en de verschillende cao s die op verschillende wijze registreren, benadrukken wij dat het hier gaat om een minimale instroombehoefte. Tabel 11 Instroombehoefte 2014 en gerealiseerde instroom 2013 niveau 1 en 4 bouw- en infraopleidingen Kwalificatiedossier Niveau Instroom 2013 Behoefte 2014 Assistent bouw en infra Kaderfunctionaris bouw, infra en gespecialiseerde aannemerij Middenkaderfunctionaris bouw en infra Totaal b&i Bron: Fundeon Tabel 11 toont de instroombehoefte voor de niveaus 1 en 4 in 2014 en de gerealiseerde instroom 2013 omdat deze niveaus sector overstijgend zijn. Niveau 2 en 3 komen in de sectorale hoofdstukken aan bod. Het herstel voor de middenkaderberoepen komt later dan voor een aantal uitvoerende beroepen, die de afgelopen jaren veel meer aan werkgelegenheid hebben in geboet en die direct 21

22 zullen profiteren van de aantrekkende productie. Voor middenkaderberoepen verwacht het EIB in 2014 en 2015 nog een verlies aan werkgelegenheid. Tabel 12 toont de historie van de minimale instroombehoefte en de gerealiseerde instroom sinds Fundeon volgens dit instroommodel werkt. Tabel 12 Historie instroombehoefte versus gerealiseerde instroom Fundeon, bol en bbl Gerealiseerd Behoefte Tekort/overschot Bron: Fundeon voor behoefte, DUO en Fundeon voor gerealiseerd Tabel 13 toont de instroomhistorie vanaf 2009, het moment waarop wij volgens het instroommodel werken, voor de niveaus 1 (assistent b&i) en 4 (kader- en middenkaderfunctionaris). Tabel 13 Historie instroombehoefte versus gerealiseerde instroom Fundeon niveau 1 en 4, bol en bbl B&I Gerealiseerd Behoefte Tekort/overschot Bron: Fundeon voor behoefte, DUO en Fundeon voor gerealiseerd Het verschil tussen minimale instroombehoefte en gerealiseerde instroom wordt steeds kleiner. Toen de instroombehoefte voor 2009 werd berekend, was de bouwproductie nog relatief onaangedaan door de crisis. In het najaar van 2009 daalde echter mede door alle berichtgeving over slechte vooruitzichten de instroom hard. Aanvankelijk verwachtten zowel het CBP als het EIB dat de crisis korter zou duren. In 2010 ging het EIB nog uit van stabilisatie van de productie in 2011 en groei van de werkgelegenheid in De eurocrisis van juli 2011 luidde een dubbele dip in en zorgde ervoor de bouw in een vrije val kwam. Pas begin 2012 kon deze nieuwe werkelijkheid in de berekeningen worden meegenomen en is de instroombehoefte bijgesteld. 13 EIB (2010), Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2010, Amsterdam 22

23 Gespecialiseerde aannemerij De gespecialiseerde aannemingsbedrijven hebben het zwaar gehad tijdens de crisis. Vooral de bedrijven die een groot deel van hun omzet uit de nieuwbouw halen. Veel bedrijven gingen failliet en bedrijven die zich staande hebben weten te houden, moesten vaak personeel ontslaan. De metselaars en de betonwerkers zijn sterk afhankelijk van woningnieuwbouw. De vraag naar metselaars en betonwerkers zal snel toenemen als de nieuwbouwproductie aantrekt. 2.1 Productie en werkgelegenheid 23

24 Het dieptepunt van de crisis ligt achter ons en de conjunctuur herstelt zich voorzichtig. Dit geldt ook voor de bouw, zij het dat de productietoename in 2014 nog voornamelijk gerealiseerd zal worden in de verbouw, onderhoud en renovatie. Het extra duwtje in de rug van de tijdelijke 6 procent btw-maatregel is nog van kracht tot 31 december Tabel 14 Aantal bedrijven naar grootteklasse, 1 januari 2012¹ ga werkzame personen Bedrijfstakken/branches SBI > 100 Totaal 2370 Natuursteenbewerkende industrie Timmerbedrijven (bouw) Vloer- en wandafwerkingsbedrijven Dakbouwbedrijven Betonvlechtersbedrijven Metsel- en voegbedrijven Overige gespecialiseerde bouw¹ Totaal ga Bron: CBS ¹ Code omvat ga- en infrabedrijven. Deze code wordt voor de helft aan de ga toebedeeld en voor de helft aan de infra. Het zal geen verrassing zijn dat het aantal bedrijven in de gespecialiseerde aannemerij (ga) licht gedaald is. In hoofdstuk 1 is al aangegeven dat in 2012 en 2013 de bouw met een hausse aan faillissementen te maken heeft gehad. Het aantal bedrijven dat tussen de 2 en 100 mensen in dienst heeft, is afgenomen. Het aantal 100+ bedrijven is gelijk gebleven en het aantal eenmansbedrijven is nog licht gestegen. De laatste categorie bevat de omvangrijke groep zzp ers in de ga-sector. Deze groep is in aantal niet verminderd tijdens de crisis, wel hebben zij arbeidsuren en omzet ingeleverd 15. De metselbedrijven zijn sterk afhankelijk van de nieuwbouwproductie. Dit heeft ertoe geleid dat deze branche tijdens de crisis ongekend hard is getroffen. Dit geldt ook voor dakdek- en betonvlechtersbedrijven. De omzetdaling heeft geleid tot faillissementen van bedrijven en ontslagen van werknemers. De timmerbedrijven die hier bedoeld worden zijn bedrijven die voornamelijk timmerwerk en/of betontimmerwerk in de ruwbouw uitvoeren en niet de timmerfabrieken. 14 Rijksoverheid, 15 EIB (2013), Bouw in beeld , Amsterdam 24

25 De conjunctuur trekt voorzichtig aan, maar 2014 zal nog een moeilijk jaar worden volgens het EIB. De productie zal in de loop van 2014 wel licht aantrekken, maar te weinig om over het hele jaar een plus te laten zien. Tabel 15 Bouwproductie¹ per sector, (sectoren b&u en ga) Miljoen Jaarlijkse veranderingen³ (%) 2012² 2013³ Woningbouw - nieuwbouw , ,5 - herstel en verbouw ,5-1,5 5 Utiliteitsbouw - nieuwbouw ,5 2 - herstel en verbouw ,5 3,5 2,5 Onderhoud gebouwen , ,5 Totaal bouw ,4-0,2 4,3 4,3 Bron: CBS, EIB 1 Exclusief projectontwikkelaars, interne leveringen, machines, overige investeringen, saldo uitvoer diensten en handelsmarges; basis Nationale rekeningen; bedragen in prijzen 2012, exclusief btw 2 EIB-bewerking van voorlopige CBS-cijfers 3 Raming 4 Gemiddelde jaarlijkse mutatie in de periode De werkgelegenheid is volgend aan de productie en die zal pas herstellen in 2015 en voor sommige beroepsgroepen zelfs pas in Tabel 16 Ontwikkeling beroepsgroepen ga geregistreerd bij APG, kwartaal t/m 2013 Beroepsgroep ga 2011-Q Q Q4 mut metselaar totaal % metselaar sector ga % betonwerker¹ % dakdekker (bitum) % pannen- en leidekker % rietdekker % ijzervlechter % natuursteenbewerker % steigerbouwer % tegelzetter % voeger % Totaal % Bron: EIB bewerkt door Fundeon ¹ Omvat de meeste betonberoepen inclusief betonboorder, exclusief betontimmerman. In tabel 16 is het verlies aan werkgelegenheid onder de ga-beroepsgroepen in 2013 goed te zien. Dit zijn de werknemers in de cao s bouw, natuursteen, bitumineuze dakdekkers en betonmortel. In 2012 daalde de beroepsgroep betonwerker nog met 8 procent, in 2013 is dat 18 procent. De daling onder betonstaalverwerkers was 18 procent en is nu 35 procent. De metselaars dalen verder van 26 procent vorig jaar naar 38 procent nu. Ook de tegelzetters en voegers dalen hard. De natuursteenbewerkers noteerden in 2012 nog een plusje, maar ook die verliezen in Kortom, 2013 was voor de ga het jaar met het grootste verlies aan werkgelegenheid van de crisis. 25

26 Volgens het EIB zullen beroepsgroepen die fors hebben ingeboet aan werkgelegenheid juist bij het aantrekken van de markt het meest profiteren. Fundeon heeft het EIB om een nadere analyse van de te verwachten werkgelegenheidsontwikkeling van de beroepen uit de kwalificatiestructuur van de bouw en infra gevraagd. Daaruit blijkt dat het aantal metselaars in 2014 nog zal dalen met 7,5 procent, maar in 2015 met 6 procent zal toenemen en in de periode 2016 tot en met 2019 met gemiddeld jaarlijks 7 procent. De betonstaalverwerkers, steigerbouwers en voegers zullen op middellange termijn toenemen, maar die toename zal met 1 à 2 procent niet zo groot zijn als bij de metselaars. Dit heeft te maken de verwachte productiestijging vanaf 2015 in de woningnieuwbouw. De metselaars profiteren daar meer van dan de overige beroepen. De overige beroepen zullen zoals het er nu naar uitziet stabiliseren, met soms een half procent toename of afname. Voor deze beroepen geldt dat er de komende jaren vooral sprake zal zijn van een vervangingsvraag en niet van een uitbreidingsvraag. Dit betekent niet dat er de komende jaren geen behoefte is aan gekwalificeerde instroom in de gespecialiseerde aannemerij. Uit hoofdstuk 1 blijkt dat het aantal werknemers in de categorie 60+ verdubbeld is sinds het begin van de crisis. Deze laatste groep verlaat de komende jaren het arbeidsproces. Werknemers in de categorie tot 60 jaar die hun baan verloren hebben, zullen ook niet allemaal in het bouw terugkeren. Bij het aantrekken van de productie zullen werkgevers vermoedelijk liever jongere werknemers in dienst nemen Trends & ontwikkelingen Het kabinet sloot op 6 september 2013 het Energieakkoord met milieuorganisaties, elektriciteitsbedrijven, werknemers- en werkgeversorganisaties. Hierin zijn afspraken gemaakt over onder andere energiebesparing. Het kabinet trekt 600 miljoen uit voor een fonds om woningen energiezuiniger te maken voor particulieren en nog eens 400 miljoen voor projecten met huurwoningen van woningcorporaties. Het gaat om maatregelen als dubbel glas, zonnepanelen en (na)isoleren. Het akkoord zou banen kunnen opleveren. De verwachting is dat met name de ga-branche hiervan kan profiteren. Het aandeel zzp ers is nog steeds hoog in de ga-sector. De crisis heeft hier weinig verandering in gebracht. Door de crisis is er een verschuiving geweest van nieuwbouwproductie naar onderhoud, renovatie en verbouw. De regeling met het goedkope btw-tarief zal nog tot eind 2014 van kracht zijn, daarna zal de nieuwbouwproductie van woningen weer op gang komen. Metselaars zullen hier het meest van profiteren. Metselaars voeren vooral het traditionele metselwerk uit. Daarnaast voert 58 procent van de metselaars ook dagelijks isolatiewerkzaamheden uit. Dit blijkt uit het onderzoek in het kader van onderhoud aan het beroepscompetentieprofiel metselaars in opdracht van Fundeon. Belangrijke trends in de metselbranche zijn duurzaamheid en ketensamenwerking. Het laatste komt tot uiting in de trend de klant te ontzorgen. Uit onderzoek door Fundeon onder tegelzetters blijkt dat er sprake is van specialistische tegelzetters die voornamelijk traditioneel tegelwerk uitvoeren en tegelzetters breed die ook andere werkzaamheden verrichten. Deze tegelzetters, die breder inzetbaar zijn, werken voornamelijk bij kleine bedrijven of als zzp er. Tegelzetters hebben vaak geen VCA. Tegelzetters zijn met name actief in renovatie en onderhoud gevolgd door werk in de woningnieuwbouw. Zij zullen naar verhouding wat minder profiteren van de aantrekkende nieuwbouwproductie. Tegelzetbedrijven blijken relatief proactief op het gebied van duurzaamheid, maar terughoudender op het gebied van ketensamenwerking. Innovaties komen meestal van de producenten. De tegelzetbranche kent een grote flexibele schil die ingezet kan worden als de vraag aantrekt. De behoefte aan nieuwe, geschoolde instroom is een punt van aandacht omdat zzp ers veelal minder goed zijn opgeleid. 26