IN HET GEMEENTELIJK GEBOUWENPARK. Draaiboek voor het opstellen van een plan van aanpak

Transcriptie

1 eenergiezorg IN HET GEMEENTELIJK GEBOUWENPARK Draaiboek voor het opstellen van een plan van aanpak

2 2

3 Inhoud Inleiding 4 Doelstellingen 5 Voorbeeld actieplan 6 Stap 0 -Kader scheppen voor energiezorg binnen de gemeente 8 Stap 1 - Analyse van de bestaande situatie en opstellen van een globaal actieplan 9 Analyse van de bestaande situatie 9 Uitvoeren van een nulmeting 9 Energieboekhouding invoeren 9 Benchmarking met andere gebouwen 11 Analyse van de auditrapporten en afleiden mogelijke maatregelen 13 Rangschikking van de beschreven maatregelen 14 Definieer duidelijke doelstellingen 15 Indicatoren opstellen 15 Stap 2 - Acties en maatregelen uitvoeren 16 Opmaak gedetailleerd actieplan per maatregel 16 Inschatting van de moeilijkheid en kostprijs van uitvoering 16 Voorbeeld van een actieplan voor de uit te voeren maatregel 16 Uitvoeren van de acties 17 Acties waarvoor technische werken nodig zijn 17 Communicatie en sensibilisering 17 Stap 3 - Acties opvolgen, controleren en meten 18 Opvolging van de energieboekhouding en monitoring 18 Opvolgen van de resultaten van de uitgevoerde maatregelen 20 Stap 4: Actieplan bijstellen en uitbreiden 22 Mogelijke valkuilen 23 Tijd 23 Details 23 Bijkomende info 23 3

4 Inleiding Dit document is bedoeld voor degenen die binnen de gemeente verantwoordelijk zijn voor het thema energie en het energiebeheer in de gemeentelijke gebouwen. Dit plan van aanpak beschrijft de belangrijkste stappen om tot systematische energiezorg te komen in het gemeentelijk gebouwenpark. performantie Plan Act Do Check Continue verbetering Borging via managementsysteem tijd Het invoeren van een gemeentelijk energiebeleid gebeurt idealiter in 4 grote stappen: Plan energiezorg een plaats geven binnen het gemeentelijk beleid, audits uitvoeren, indicatoren vaststellen, de doelstelling definiëren, energieboekhouding opstarten en een concreet actieplan opstellen; Do de actieplannen per maatregel verder detailleren en uitvoeren; Check controle van de uitgevoerde acties door monitoring van de verbruiken, aftoetsen tegenover de doelstelling en rapportering van de resultaten; Act blijven verbeteren, de plannen bijstellen op basis van de gemeten bevindingen. Eén van de belangrijkste onderdelen van een plan van aanpak is het opstellen van een zo concreet mogelijk actieplan, zoals bij wijze van voorbeeld geïllustreerd op pagina 6 en 7. In de komende paragrafen overlopen we de belangrijkste stappen om tot dergelijk actieplan te komen. Een goed uitgewerkt actieplan vergemakkelijkt immers het uitvoeren van de acties, omdat het meteen duidelijk is wat er moet gebeuren, door wie, tegen welke datum, en met welke indicator de resultaten worden geëvalueerd. Voor de energieverantwoordelijke vormt het actieplan op die manier een houvast om periodiek de stand van zaken op te volgen. 4

5 Doelstellingen Dit draaiboek voor het opstellen van een plan van aanpak is bewust algemeen geschreven en staat stil bij de methodiek en de logica van de verschillende te nemen stappen om tot een goed plan van aanpak voor energiezorg te komen binnen de gemeente. Om deze theorie concreet te maken zijn er in dit document een aantal praktijkvoorbeelden opgenomen. De doelstelling van een plan van aanpak is tweeledig: een kwantitatieve doelstelling: de daling van het energieverbruik en de CO 2 -uitstoot van het gemeentelijke gebouwenpark; een kwalitatieve doelstelling: de invoering van een echt beleid voor energiebeleid in de gemeentelijke administratie. De kwantitatieve en kwalitatieve doelstellingen zijn heel nauw met elkaar verbonden. De ervaring leert dat er in het besluitvormingsproces enkel daadwerkelijk met energie rekening wordt gehouden als de resultaten (energiebesparingen) snel volgen. En omgekeerd moeten de gerealiseerde besparingen om duurzaam te zijn en niet stil te vallen na enkele acties, gebaseerd zijn op kwalitatieve, structurele en diepgaande veranderingen in de organisatie. De kwalitatieve doelstelling is wel degelijk een doelstelling en niet louter een middel om de kwantitatieve doelstelling (energiebesparing) te bereiken! Het doel energie besparen kadert in een ruimere context van beter beleid : het comfort voor de gebruikers wordt veelal verhoogd en er komen middelen vrij die nuttiger kunnen aangewend worden, bij voorkeur voor het uitvoeren van nieuwe energiebesparende maatregelen. 5

6 Voorbeeld actieplan ACTIES DEELACTIES OPMERKING STAP 1 - ANALYSE VAN DE BESTAANDE SITUATIE EN OPSTELLEN VAN EEN ACTIEPLAN ENERGIEZORG ANALYSE VAN DE BESTAANDE SITUATIE Uitvoeren van een nulmeting Energieboekhouding voor alle gemeentelijke gebouwen > 500m² energieboekhouding opzetten en interpreteren, energieaudits uitvoeren,... volledig gebouwenpark oplijsten met bijhorend energieverbruik (energiekadaster), uitvoeren meetcampagne,... (sub)meters bijplaatsen energieboekhouding invoeren meterstanden op vaste tijdstippen noteren en invoeren trimesterieel nazicht van de verbruiksgegevens vertrek hierbij waar mogelijk van reeds uitgevoerde energieaudits en de eventuele energieboekhouding ga na waar dit nuttig is; vooral gebouwen met grote energieverbruiken en diverse gebruikersgroepen zijn interessant instrument oprichten/aankopen: Excel, softwarepakket evaluatie, communicatie en terugkoppeling omtrent realisaties, anomalieën, Benchmarking met andere gebouwen Analyse van de auditrapporten en afleiden mogelijke maatregelen RANGSCHIKKING VAN DE BESCHREVEN MAATREGELEN uit de audits komen diverse mogelijk uit te voeren maatregelen naar voren selecteer de op korte termijn uitvoerbare maatregelen DEFINIEER DUIDELIJKE DOELSTELLINGEN kies indicatoren om de uit te voeren acties op te INDICATOREN OPSTELLEN volgen STAP 2 - ACTIES UITVOEREN (ACTIEPLAN PER MAATREGEL) kies eerst de acties die gemakkelijk uit te voeren zijn (quick wins, maatregelen met korte terugverdientijd (TVT),...) wijs de maatregelen toe binnen de kaders gesteld door het beleidsplan (doelstelling en beschikbare budgetten) het aantonen van een lager energieverbruik motiveert en zet aan tot een verdere uitvoering van het actieplan VOORBEELD 1: VERVANGING BUITEN- SCHRIJNWERK VOORZIEN VAN ENKEL GLAS inventarisatie van de hoeveelheden in de verschillende gebouwen prioritaire gebouwen vastleggen inschatting van de kostprijs en de moeilijkheid van uitvoering opstellen van bestek openbare aanbesteding opstarten + aannemer selecteren aandacht voor isolatiewaarde (U-waarde) van glas en profiel, materialisatie, ZTA-waarde, luchtdichtheid, winddichtheid, duurzaamheid,... opmeting van het buitenschrijnwerk uitvoering oplevering de uitvoering gebeurt best in de vakantieperiode voor scholen, of bij mildere temperaturen eventueel blowerdoortest voor en na de werken. VOORBEELD 2: RENOVATIE STOOKPLAATS VOORBEELD 3: ISOLATIE PLATTE DAKEN COMMUNICATIE EN SENSIBILISERING opzetten campagneteam brainstormen ideeën STAP 3 - ACTIES OPVOLGEN, CONTROLEREN, METEN OPVOLGEN VAN DE ENERGIE- BOEKHOUDING EN MONITORING 6 maandelijks meterstanden opnemen in prioritaire gebouwen, gegevens interpreteren door nakijken grafieken, kwartierwaarden,... OPVOLGEN VAN DE RESULTATEN VAN DE tijdelijke meetcampagne UITGEVOERDE MAATREGELEN STAP 4 - ACTIEPLAN BIJSTELLEN EN UITBREIDEN

7 TERMIJNEN EXTERNE KOST BEOOGDE BESPARING VERANTWOORDELIJKE TOELICHTING OP PAGINA 9 9 april euro hoofd technische dienst 9 augustus euro maandelijks vanaf september 2012 om de 4 maanden vanaf september 2012 om de 4 maanden vanaf september 2012 persoon die met verschillende diensten en gebouwverantwoordelijken communiceert en een zeker gezag heeft energieteam in samenspraak met hoofd technische dienst juni 2012 september 2012 december euro februari 2013 april 2013 (20%) euro september 2013 oktober 2013 (80%) euro

8 STAP 0 Kader scheppen voor energiezorg binnen de gemeente Energiebeleid zou als speerpunt structureel in het gemeentelijk beleid opgenomen moeten worden (via de beleids- en beheerscyclus (BBC), het gemeentelijk milieubeleidsplan,...). Om resultaten te boeken, moet energiezorg immers in de structuur van de gemeente ingebed worden. Daarnaast wordt een energieverantwoordelijke aangesteld die tijd, bevoegdheden en middelen krijgt om zich te ontfermen over dit plan van aanpak en de coördinatie van de praktische uitvoering ervan. De functie van energieverantwoordelijke heeft raakvlakken met de milieudienst, de duurzaamheidsambtenaar en met de technische diensten (gebouwenbeheer, HVAC, elektriciteit, ). Net omwille van dit dienstenoverschrijdend karakter van energiezorg stelt de energieverantwoordelijke tevens een energieteam samen, met bij voorkeur minstens één afgevaardigde per betrokken dienst en een verantwoordelijke per gebouw. Voorzie regelmatig concrete en praktische opleidingen, vormingen en informatie,... voor het energieteam. 8

9 STAP 1 Analyse van de bestaande situatie en opstellen van een globaal actieplan ANALYSE VAN DE BESTAANDE SITUATIE Om te weten wat er kan verbeteren, dient eerst de huidige toestand in beeld gebracht te worden. Deze analyse wordt steeds grondig uitgevoerd in de energieaudit omdat het de basis is om verder correcte conclusies te trekken in verband met de besparingsmogelijkheden. Maar wellicht werden niet alle gemeentelijke gebouwen geaudit. In deze stap is het daarom de bedoeling om, net als in een energieaudit voor een bepaald gebouw, kritisch rond te kijken naar de bestaande toestand van het volledige gebouwenpark (energiekadaster) en gestructureerd op te lijsten hoeveel energie elk gebouw verbruikt (nulmeting) en wat er allemaal voor verbetering vatbaar is. Men kan hiertoe inspiratie opdoen bij de voorbeelden die opgesomd staan in de kaders op pagina 10 en 11 (energieboekhouding) en pagina 13 en 14 (verbetermogelijkheden) van dit document. Bij het opstellen van een energiekadaster wordt het gebouwenpark onder de loep genomen. De status van het gebouw wordt bepaald en er wordt kennis genomen van de verbruikniveaus. Op basis van deze informatie wordt een lijst opgesteld waarin de gebouwen geklasseerd worden volgens hun besparingspotentieel. Uitvoeren van een nulmeting Bij de opstart van een energieboekhouding en alvorens er acties worden ondernomen, is het goed om de bestaande toestand (per gebouw én van het gehele gebouwenpark) in beeld te brengen met een nulmeting. Voor de gebouwen die reeds geaudit werden, kan hiervoor vertrokken worden van de verbruiksanalyses die in de auditrapporten werden opgenomen. Ook kan men bijvoorbeeld vertrekken van de gecorrigeerde verbruiksgegevens uit de energieboekhouding voor een bepaald jaar. Ter aanvulling kan bijvoorbeeld een meetcampagne opgezet worden om verbruiken, draaiuren, ruimte- en watertemperaturen te registreren. De nulmeting kan na het uitvoeren van acties gebruikt worden om na te gaan of de beoogde energiewinst wel werd bereikt. Eventueel kunnen op basis van deze nulmeting ook resultaatsverbintenissen worden opgenomen in het contract met de uitvoerder van de energiebesparende maatregel waarvoor veranderingswerken vereist zijn. Energieboekhouding invoeren Er wordt een energieboekhouding ingevoerd. De doelen van energieboekhouding zijn onder meer: het verwerven van een beter inzicht in het energieverbruik; het opsporen van abnormaal (sluip-)verbruik en daardoor korter op de bal spelen dan wanneer enkel jaarlijkse energiefacturen worden opgevolgd; het helpen evalueren van het energetisch gedrag van een gebouw en van zijn technische installaties en met deze inzichten het verder optimaliseren van de energiehuishouding; het evalueren van de getroffen energiebesparingsmaatregelen door kwantitatieve indicatoren te monitoren en te toetsen aan de doelstelling; het energiebewustzijn aanmoedigen; het creëren van een beter inzicht in de rentabiliteit van toekomstige investeringen; de terugkoppeling naar de begroting en nacalculatie; een transparante rapportering over het energieverbruik van de verschillende gebouwen (energiekadaster). De volgende informatie kan per gebouw van het gemeentelijk patrimonium geïnventariseerd worden: de energiestromen (gas, stookolie, elektriciteit, hout, ) en het water die in het gebouw verbruikt worden met per stroom: de locatie; het type; de meters in het gebouw met hun bijhorende EAN-nummer; het energieverbruik van het gebouw per energiestroom (door het uitpluizen van facturen uit het verleden, door het opvolgen 9

10 van de meterstanden doorheen de tijd (maandelijks) en/of door het plaatsen van extra meters waar nodig); kengetallen: het vergelijken van de gebouwen onderling kan via kengetallen (benchmarking/energiekadaster); de locatie van het gebouw; de functie van het gebouw (handig om het verbruik te benchmarken met andere gebouwen die een gelijkaardige functie hebben); de (verwarmde) oppervlakte van het gebouw. Wanneer het over grote gebouwen gaat of wanneer men iets meer in detail wil/kan treden, kan de energieboekhouding worden verfijnd tot op het niveau van gebouwdelen of installaties. Zo kan het bijvoorbeeld nuttig zijn om niet alleen het totale elektriciteitsverbruik van het gebouw maar ook de deelverbruiken voor verlichting, verwarming, ventilatie, koeling, kantoorapparaten, pompen, te monitoren. In de rapporten van energieaudits zijn dergelijke energiebalansen meestal opgenomen. De inzichten op deelverbruiken laten toe om prioriteiten te bepalen. VOORBEELD VAN EEN ENERGIEBOEKHOUDING Op de website (een initiatief van VOKA) kan men gratis een aantal Excelrekenbladen downloaden die sjablonen bevatten voor het opvolgen van het energieverbruik. Zulke rekenbladen zijn natuurlijk perfect zelf op te stellen. Daarbij kan men bv. de mogelijkheid voorzien om meerdere gebouwen in 1 registratietabel in te voeren. Het eerste voorbeeld is een Excelrekenblad dat gebruikt kan worden om één gebouw of afnamepunt op te volgen. Het tweede voorbeeld voorziet de mogelijkheid om de gegevens van meerdere gebouwen op te volgen en zou ook als masterrekenblad kunnen opgevat worden dat alle info uit de aparte rekenbladen haalt. STEEK WATT IN JE ZAK! STEEK WATT IN JE ZAK! Registratie Electriciteitsverbruik elektriciteitsverbruik Naam bedrijf Jaar : 2011 EAN-code : Vul hier de EAN-code van de aansluiting in Omschrijving meter : meter dagtarief Maand Datum opname begin maand Datum opname einde maand meter stand begin maand meter stand einde maand 2011 Verbruik per maand (kwh) Aantal gewerkte dagen 2011 Verbruik / werkdag (kwh) januari februari 0/01/ maart 0/01/ april 0/01/ mei 0/01/ juni 0/01/ juli 0/01/ augustus 0/01/ september 0/01/ oktober 0/01/ november 0/01/ december 0/01/ Kost per maand (in ) Opmerkingen TOTAAL GEMIDDELDE 0,0 0,0 0,0 Voorbeeld van de energieboekhouding beschikbaar op 10

11 Voorbeeld van een zelf opgesteld werkblad voor het opvolgen van meerdere gebouwen (energiekadaster) (Bron: PLAGE handleiding leefmilieu Brussel) Lokale overheden kunnen ook beroep doen op software en (al dan niet gratis) dienstverlening die via de netbeheerders wordt aangeboden. Meer info is o.m. terug te vinden op: Benchmarking met andere gebouwen Benchmarking is de oefening waarbij het specifieke verbruik van het gebouw (kwh/m².jaar) wordt vergeleken met dat van andere gebouwen van dezelfde categorie of sector. Er kan dus vergeleken worden met andere gebouwen binnen het eigen gebouwenpark of met externe cijfers. Hoewel de resultaten van een dergelijke oefening steeds relatief moeten gezien worden (de gebouwen waarmee wordt gebenchmarkt zijn zo gelijkaardig mogelijk maar natuurlijk nooit identiek), geeft dit toch een indicatie van de huidige toestand. Let op: de benchmark is niet de referentie waarnaar moet gestreefd worden! Bij het formuleren van doelen is het aan te raden om ambitieus te zijn en het (stukken) beter trachten te doen dan de benchmark of het sectorgemiddelde! Het bereiken van het gemiddelde kan in sommige gevallen natuurlijk wel al een mijlpaal zijn. VOORBEELDEN VAN DE MEEST COURANTE BENCHMARKGEGEVENS Onderstaande tabellen zijn een selectie van de belangrijkste kengetallen in een aantal gebouwfuncties die kunnen voorkomen binnen het gemeentelijk gebouwenpatrimonium. Deze zijn gebaseerd op studies van het VITO en Novem (Agentschap NL). Meer informatie en gebouwfuncties zijn terug te vinden op volgende websites: de website van VITO: (let op de jaartallen bij het interpreteren van gegevens) Energieverbruik bij openbare besturen Brandstof [kwh/(m².jaar)] Elektriciteit [kwh/(m².jaar)] Bron: Energiekengetallen Vito 2003, gemiddelde waarde van 153 gebouwen 11

12 Energieverbruik in scholen Brandstof Elektriciteit kwh/(m².jaar) kwh/(leerling.jaar) kwh/(m².jaar) kwh/(leerling.jaar) Vrij onderwijs Gemeentelijk, provinciaal en gemeenschapsonderwijs Bron: Energiekengetallen Vito 2003, gemiddelde waarde van 42 vrije scholen en 131 gemeentelijke, provinciale en gemeenschapsscholen Energieverbruik in rusthuizen Brandstof Elektriciteit kwh/(m².jaar) kwh/(bed.jaar) kwh/(m².jaar) kwh/(bed.jaar) bedden Bron: Energiekengetallen Vito 2000, gemiddelde waarden Energieverbruik in zwembaden Brandstof Elektriciteit kwh/(m².jaar) kwh/(m² wateropp.jaar) kwh/(m².jaar) kwh/(m² wateropp.jaar) Bron: Energiekengetallen Vito 2003, gemiddelde waarden van 46 zwembaden Energieverbruik in u liteitsgebouwen, verdeeld naar energiedrager Gas Elektriciteit m³/(m².jaar) kwh/(m².jaar) Kantoren Onderwijs Ziekenhuizen Verzorging Bron: Agentschap NL 2007 Energieverbruik in u liteitsgebouwen, verdeeld naar func e [kwh/(m².jaar)] Kantoren Sporthallen Zwembaden Ziekenhuizen Verpleging Basisonderwijs Ruimteverwarming Koeling Warm tapwater Bevoch ging Diversen Horeca ICT-centraal ICT-decentraal Pompen Productbereiding Productkoeling Transport Ven la e Verlich ng binnen Verlich ng buiten Verlich ng nood Totaal Bron: Agentschap NL

13 Analyse van de auditrapporten en afleiden mogelijke maatregelen De gegevens die in de auditrapporten van de energieaudits werden neergeschreven, dienen nauwgezet onderzocht te worden. De voorgestelde maatregelen moeten overlopen worden om er zeker van te zijn dat er in de audit geen praktische details werden vergeten die bij uitvoering een belemmering zouden kunnen vormen voor het uitvoeren van de maatregel. Bijvoorbeeld: zijn de kosten voor steigers meegerekend bij de investering om ramen te vervangen? is de stookplaats voldoende toegankelijk om de ketel te vervangen? kan de verlichting aan het plafond van het zwembad vervangen worden wanneer er water in staat? Een ander doel van de analyse is er zeker van te zijn dat de volledige inhoud van het auditrapport goed begrepen werd: alle eventuele onduidelijkheden dienen opgehelderd te worden. Vervolgens kan de energieverantwoordelijke inspiratie putten uit de auditrapporten en de investeringsmatrix om analoge maatregelen voor andere vergelijkbare gebouwen uit het gebouwenpark uit te voeren. Bij vragen of problemen kan de provinciale Helpdesk Energiezorg ingeschakeld worden. VOORBEELD VAN EEN OVERZICHTSTABEL VAN DE BELANGRIJKSTE MAATREGELEN IN EEN KANTOORGEBOUW Onderstaande tabel geeft een voorbeeld van een overzicht van enkele maatregelen die typisch kunnen voortvloeien uit een energieaudit van een kantoorgebouw. De tabel geeft een ruwe raming van het besparingspotentieel, investeringskosten en terugverdientijd. Op een schaal van 0 tot 5 werd in dit geval vervolgens het potentieel, de rentabiliteit, het risico en de complexiteit gekwantificeerd, waarbij 0 staat voor zeer laag en 5 voor zeer hoog. Maatregel Besparing (kwh/j ) Besparing ( /j) Investering ( ) TVT excl. sub (jaar) Poten eel rentabiliteit risico complexiteit sensibilisering verwarming sensibilisering elektriciteit Thermosta sche kranen voorzien Aanpassing va n de cv-sturing radiatorfolie spouwisola e vervanging va n oude ramen > isoleren warme leidingen in de dichten schouwopeningen???? religh ng klokken op elektrische boiler < PV-panelen (80kWp)

14 DE MEEST COURANTE VERBETERINGSMAATREGELEN Op de website zijn bovendien verschillende lijsten met maatregelen te raadplegen voor een aantal sectoren waaronder kantoren, scholen, zorg- en sportinstellingen,... Uit deze lijsten kan men vervolgens een checklist extraheren of meer info onder de vorm van een naslagwerk genereren. Daarin kan zowel een technische uitleg, een inschatting van het besparingspotentieel en de terugverdientijd teruggevonden worden. aanwezig ontbreekt n.v.t. TECHNISCHE RUIMTE Is de cv-ketel een HR-ketel? Is de temperatuur van het cv-water juist ingesteld? Is de starttijd voor het opwarmen van het gebouw geoptimaliseerd? RANGSCHIKKING VAN DE BESCHREVEN MAATREGELEN Indien dit nog niet is gebeurd in het auditrapport dienen de potentiële maatregelen gerangschikt te worden op basis van financiële en praktische haalbaarheid. Daarnaast wordt het actieplan ook uitgebreid met acties voor gebouwen waarvoor nog geen energieaudits werden uitgevoerd. De zogenaamde quick wins (maatregelen die quasi geen investering vergen en (daardoor) op korte termijn winst opleveren) verdienen prioriteit. Op de tweede plaats komen maatregelen waar wel een zekere investering voor nodig is maar een korte terugverdientijd hebben. Op de derde plaats komen maatregelen met een langere terugverdientijd maar met een hoge IRR* (bv. PV-panelen: de initiële investering is aanzienlijk, waardoor de terugverdientijd meer dan 5 jaar bedraagt, maar daarna blijft de opbrengst van de investering wel nog een tijd hoog). De laagste prioriteit wordt ten slotte gegeven aan de minst haalbare of minst rendabele maatregelen. 14 * De interne opbrengstvoet (internal rate of return, IRR) of effectief rendement is een getal, meestal uitgedrukt als percentage, dat het netto rendement van de investeringen in een project weergeeft. Het is de opbrengstvoet (ook disconteringsvoet genoemd) waarbij de netto contante waarde van het geheel van kosten en baten nul is. Een project is aantrekkelijk als de IRR hoog is.

15 DEFINIEER DUIDELIJKE DOELSTELLINGEN Definieer per uit te voeren maatregel een duidelijke doelstelling en dit in het bijzonder naar de uitvoeringstermijn en de beoogde besparing. INDICATOREN OPSTELLEN Om de vooruitgang op het gebied van energieverbruik te kunnen opvolgen, dienen indicatoren opgesteld te worden. Met deze indicatoren kan nagegaan worden in welke mate de vooropgestelde doelstellingen bereikt worden en waar nodig de acties bijgestuurd moeten worden. Enkele voorbeelden van indicatoren voor specifieke doelstellingen: Indicatoren bij de doelstelling energieverbruik verminderen : energieverbruik per gebouw per m² energieverbruik per graaddag** per m² (voor verwarming) procentuele evolutie van het energieverbruik tussen twee jaarlijkse facturen percentage gebouwen waarvan het dakoppervlak volledig geïsoleerd is... Indicatoren bij de doelstelling de gebruikers sensibiliseren voor energiebesparingen : daling van het verbruik vaststelling van nieuwe energiezuinige gedragingen de mate waarin rekening wordt gehouden met energiecriteria bij de aanschaf van nieuwe installaties verdwijning van een aantal energieverslindende gedragingen Deze indicatoren doen tevens dienst als communicatiemiddel en helpen bij het nemen van beslissingen. Indicatoren die aantonen dat er in een bepaald gebouw resultaten werden geboekt, kunnen als hefboom gebruikt worden om in de rest van het gebouwenpark gelijkaardige resultaten na te streven. Dergelijke voorbeelden uit het gemeentelijk gebouwenpark hebben immers een veel grotere overtuigingskracht dan voorbeelden die extern aangereikt worden. Het is aanbevolen om de indicatoren te definiëren met het hele energieteam samen. Zo worden ze gemakkelijker aanvaard en kan specifieke kennis omtrent verbruiken, gedrag, van de verschillende diensten of gebouwen in de indicatoren opgenomen worden. ** De graaddagen geven een invers beeld van de temperatuur (de warmte) weer. De graaddagen zijn dus een maatstaf voor de koude over een periode. De graaddagen voor alle dagen van het jaar vanaf 2001 zijn terug te vinden op 15

16 STAP 2 Acties en maatregelen uitvoeren OPMAAK GEDETAILLEERD ACTIEPLAN PER MAATREGEL Per uit te voeren maatregel wordt op basis van de verzamelde informatie een gedetailleerd actieplan opgemaakt. Dit is een lijst van acties, hun timing, begroting, de beoogde energiewinst en de betrokken en verantwoordelijke personen of instanties. Bij elke actie kan ook de indicator vermeld worden die zal gebruikt worden om achteraf te controleren of de actie uitgevoerd is en om op te volgen wat het resultaat ervan is. Het geheel van al deze maatregelen vormt het globaal actieplan voor energiezorg. INSCHATTING VAN DE MOEILIJKHEID EN KOSTPRIJS VAN UITVOERING Sommige maatregelen vergen een simpele gedragswijziging van de gebouwgebruikers (wat nog niet wil zeggen dat het simpel zal zijn om hen die aan te leren ), andere maatregelen vergen technische ingrepen. De moeilijkheid van uitvoering kan bepalend zijn of deze werken kunnen uitgevoerd worden door eigen personeel (technische dienst), dan wel of er externe bedrijven/aannemers moeten ingeschakeld worden. Behalve de moeilijkheidsgraad van de uitvoering, kan ook kwaliteitsgarantie een rol spelen. Het al dan niet in eigen beheer uitvoeren van werken zal een invloed hebben op de geraamde kostprijs ervan. In deze stap wordt dus ook getracht een nauwkeuriger inzicht te krijgen in de uitvoeringskosten. Samen met de analyse van de investeringsruimte (welk budget is er beschikbaar?) leidt dit tot het bepalen van de prioritaire en minder prioritaire acties. Zowel de betrokken personen en diensten als een begroting van de kosten worden mee opgenomen in het actieplan. Er zullen wellicht nog heel wat stappen aan te pas komen om het beschikbare budget, de timing en de prioritair uit te voeren investeringen op elkaar af te stemmen. Het is van belang om op het actieplan concrete en realistische termijnen te plakken. VOORBEELD VAN EEN ACTIEPLAN VOOR DE UIT TE VOEREN MAATREGEL Het gedetailleerd actieplan hoeft geen uitgebreide roman te worden, maar moet zo concreet en overzichtelijk mogelijk inzoomen op Wie? doet Wat? Wanneer?. Aan het begin van dit document vindt u een voorbeeld van een actieplan, met daarin een aantal acties als voorbeeld uitgewerkt (installeren energieboekhouding en vervangen buitenschrijnwerk). Hoe dit actieplan er uit ziet is niet eenduidig vast te leggen. Volgende kolommen kunnen bijvoorbeeld nog toegevoegd worden om het actieplan verder te concretiseren: op te volgen indicatoren ontvanger of degene die de uitvoering controleert beoogde besparing eventueel nog een verdere opsplitsing van de verschillende deeltaken Het actieplan behoort concreet en duidelijk te zijn, zodat een goede uitvoering en opvolging met de bijhorende timing voor de verschillende betrokkenen duidelijk is. Het actieplan is maatwerk voor elke gemeente op zich, waarbij de gemeente bijgestaan kan worden door de Provinciale Helpdesk Energiezorg om mogelijke subtaken, realistische termijnen en prioriteiten te definiëren. 16

17 UITVOEREN VAN DE ACTIES Acties waarvoor technische werken nodig zijn Wanneer er technische werken worden uitgevoerd die implicaties hebben op energiezorg, is het van belang om aan de uitvoerder van de werken of de leverancier van de installatie voldoende nauwkeurige randvoorwaarden op te leggen. Aarzel daarom niet om waar nodig de hulp van de Helpdesk Energiezorg in te roepen voor: het beoordelen van studies en voorontwerpen voor de uitvoering; het nalezen van de bestekken en de beoordeling van de offertes voor de uit te voeren werken; het begeleiden bij het plannen en de uitvoering van de werken, bijvoorbeeld door aanwezigheid op een projectvergadering. Communicatie en sensibilisering Openbare gebouwen groter dan 500 m² (vanaf 2015: > 250 m²) moeten verplicht een energieprestatiecertificaat (EPC) uithangen. Vaak wordt daar echter verder niets mee gedaan. Nochtans kan de informatie uit het EPC gebruikt worden om te communiceren met de gebouwgebruikers over de prestaties van het gebouw. Bedenk één of (bij voorkeur) meerdere strategieën (affiches, nieuwsbrief, ) om over het energieverbruik in de gemeentelijke gebouwen (en de evolutie daarvan) te communiceren. Meteen kunnen toekomstplannen, acties en sensibiliserende tips worden verspreid. Er moet ook op toegezien worden dat een postinterventiedossier opgemaakt wordt. Dit kan later dienst doen als handleiding voor de gebruikers en toekomstige beheerders. Ook bij het uitvoeren van werken in eigen beheer wordt er best door de betrokken personeelsleden van de technische dienst een gebruikershandleiding opgemaakt. Deze dient vooral te focussen op details die achteraf moeilijk te achterhalen zijn (bijvoorbeeld welke installaties of gebouwdelen allemaal aangesloten zijn op een bepaalde meter, hoe de sturing van installaties werkt en kan aangepast worden, enz.). VOORBEELD: COMMUNICATIE VIA AFFICHES Mogelijke informatie die kan gecommuniceerd worden: het aandeel van dit gebouw in het totale energieverbruik van het gemeentelijke gebouwenpark; het gemiddelde verbruik bij andere gelijkaardige gebouwen; de evolutie van het verbruik gedurende de laatste jaren en de beoogde doelstelling; geboekte resultaten in de kijker zetten; tips voor het verlagen van het energieverbruik; energieweetjes (bv. een TL-lamp verbruikt bij de opstart niet zoveel meer energie dan wanneer ze brandt, dus van zodra ze enkele minuten uit kan blijven, is dat energetisch al voordeliger dan ze te laten branden; het s morgens heropstarten van de verwarming verslindt niet de besparingen van een verlaagd ingestelde nachttemperatuur);... Eventueel kan gewerkt worden met een mascotte om alle communicatie m.b.t. energiezorg te stroomlijnen (bv. een getekend stripfiguurtje). (bron van voorbeeld: ) 17

18 STAP 3 Acties opvolgen, controleren en meten OPVOLGING VAN DE ENERGIEBOEKHOUDING EN MONITORING Eén van de (te plannen en) uit te voeren acties is ongetwijfeld het up-to-date houden van de energieboekhouding. Voor de prioritaire gebouwen komt het er op neer dat maandelijks alle meterstanden worden opgenomen en ingevoerd in het energieboekhoudsysteem. Voor minder prioritaire gebouwen kan dit eventueel met een groter interval, maar als dat praktisch mogelijk is, wordt toch aangeraden om alle meterstanden simultaan op te nemen, zodat de gegevens homogener zijn en de verwerking ervan gemakkelijker wordt. Behalve het verzamelen van gegevens, is uiteraard ook de interpretatie ervan belangrijk. Een goed energieboekhoud-systeem genereert automatisch verschillende grafieken waarop een historiek van ruwe data, genormaliseerde data (vb. gasverbruik t.o.v. graaddagen), trends, uitschieters en prestaties tegenover gemiddelden direct zichtbaar zijn. Bij het invoeren van de meterstanden wordt best ook even onmiddellijk naar deze visualisaties gekeken omdat eventuele fouten bij het noteren of ingeven van de meterstanden sneller visueel te detecteren zijn dan in een tabel met waarden. Soms kan ook een automatische check voorzien worden die de energieverantwoordelijke alarmeert wanneer de ingevoerde gegevens (te ver) afwijken van het verbruik dat te voorspellen valt aan de hand van historische data. VOORBEELD: INTERPRETEREN VAN PERIODIEKE GEGEVENS IN EEN ENERGIEBOEKHOUDSYSTEEM Voorbeeld 1: waterverbruik in een verzorgingstehuis. De watermeterstanden werden een aantal malen per dag genoteerd om een evolutie van het waterverbruik gedurende de dag te kunnen beschouwen. In onderstaande grafiek visualiseren we het berekende waterverbruik per uur over verschillende periodes van de dag. 4 Waterverbruik per uur (m³/h) 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 10u - 12u 12u - 15u45 15u45-6u30 6u30-8u15 8u15-10u15 10u15-12u 12u - 14u 14u - 16u 16u - 6u30 6u30-8u 8u - 10u 10u - 12u 12u - 14u 14u - 17u15 17u15-7u 7u - 9u 9u - 10u30 10u30-12u 12u - 14u 14u - 16u 16u - 6u30 6u30-8u 8u - 10u15 10u15-12u 12u - 14u 14u - 16u Maandag 16/4/07 Dinsdag 17/4/07 Woensdag 18/4/07 Donderdag 19/4/07 vrijdag 20/4/07 We zien dus een vrij constant verbruik per dag van m³. Opvallend is echter de verdeling van het verbruik. Zo valt slechts 55% van het dagverbruik tussen 6:00 en 16:00 terwijl gedurende deze periode de grootste waterbehoefte is. We zien wel een hoger gemiddeld 18

19 waterverbruik per uur tijdens de ochtenduren. Het wassen van de bewoners valt immers tussen deze periode. Tijdens de avonduren wordt gemiddeld per uur nog 1 m³ of liter water verbruikt. Na nader onderzoek naar dit hoge nachtelijk waterverbruik, bleek er sprake te zijn van een ondergronds waterlek! Voorbeeld 2: gecorrigeerd maandelijks aardgasverbruik t.b.v. verwarming van kantoorgebouwen en werkplaatsen in een recreatiedomein kwh jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Uit deze gegevens kan men afleiden dat men in 2006 en 2009 er in geslaagd is veel minder aardgas te verbruiken. Ook zien we nog een aanzienlijk verbruik in de zomermaanden (mei - september) terwijl de verwarming dan perfect uit kan. Beide waarnemingen kunnen wijzen op aanzienlijke besparingsmogelijkheden qua regeling van de stookinstallaties, wat ook hier het geval bleek te zijn. Sommige (grotere) gebouwen hebben telemetrisch gelezen meters. Dat wil zeggen dat het verbruik op die bepaalde EAN-code om het kwartier automatisch wordt gemeten en wordt doorgestuurd naar de netbeheerder. Deze zogenaamde kwartuurwaarden zijn nog veel interessanter dan de maandelijkse registraties. In de systemen esight (Infrax) en Comeet (Eandis) zijn deze verbruiken rechtstreeks te raadplegen. Voor gebouwen die niet over dergelijke meters beschikken of voor het monitoren van gebouwdelen of bepaalde installaties, kunnen voor een bepaalde periode ook verbruiksloggers gehuurd worden die bv. om het kwartier het opgenomen vermogen registreren. Dit kan erg nuttig zijn voor het zoeken naar de oorzaak van (abnormaal) hoge maandelijkse verbruiken. 19

20 VOORBEELD: INTERPRETEREN VAN KWARTUURWAARDEN IN EEN ENERGIEBOEKHOUDSYSTEEM In het Technisch Reglement voor Distributie van Elektriciteit in het Vlaams Gewest lezen we in artikel V (aanvraag van gedetailleerde verbruiksgegevens) dat elke distributienetgebruiker maximaal één keer per jaar zijn verbruiksgegevens van de laatste drie jaar op eenvoudig verzoek, met opgave van zijn EAN-code, gratis kan verkrijgen bij de distributienetbeheerder. Hij kan die taak ook toevertrouwen aan een leverancier aan wie hij de nodige volmacht verleent. De opgevraagde verbruiksgegevens moeten door de distributienetbeheerder aan de aanvrager ter beschikking gesteld worden uiterlijk vijftien werkdagen na de aanvraag. Bij continu (of tele)gelezen netgebruikers kan men zo de digitale waarden van het verbruik per kwartier (kwartuurwaarden) ontvangen voor de afgelopen 3 jaar. Bij maandelijks of jaarlijks uitgelezen afnamepunten zijn deze waarden helaas niet beschikbaar. Onderstaande grafiek geeft ter illustratie het verloop van het opgenomen elektrisch vermogen over één werkweek in een kantoorgebouw. 35 Kwartierwaarden week 9 van 22/2 tot 28/2/2010 (kw) :00 0:00 0:00 0:00 0:00 0:00 0:00 Uit zulke meetgegevens kunnen zeer interessante conclusies getrokken worden, zoals in dit voorbeeld: er is een basislast van circa 8 à 10 kw die opvalt als sluimer verbruik. Het loont de moeite om uit te klaren welke verbruikers hiervoor verantwoordelijk zijn. Hierop wordt dieper ingegaan bij de maatregelen; op werkdagen start om 7u een installatie op waar om 8u er een volledige doorstart is wanneer de mensen toekomen; vanaf omstreeks 16u30 tot 21u loopt het elektriciteitsverbruik traag af, wat mogelijks kan wijzen op een aantal apparaten die te lang aan blijven staan. OPVOLGEN VAN DE RESULTATEN VAN DE UITGEVOERDE MAATREGELEN Na het uitvoeren van de acties wordt best een systeem van tijdelijke of blijvende monitoring opgezet om het effect ervan te kwantificeren. Onder een tijdelijke monitoring verstaan we een meetcampagne, bijvoorbeeld met externe (gehuurde) apparatuur om het verbruik van een bepaald systeem of gebouwdeel te registreren. Een blijvende monitoring zit vervat in de energieboekhouding. De indicatoren die eerder werden opgesteld kunnen nu aangewend worden om een evolutie te registreren relatief ten opzichte van de nulmeting. 20