STREEKAGENDA NOARDWEST FRYSLÂN. 8 oktober 2013

Transcriptie

1

2 STREEKAGENDA NOARDWEST FRYSLÂN 8 oktober

3 2

4 3

5 4

6 INHOUD Bildts gedicht (Bouke Oldenhof) 3 Toespraak burgemeester van Franekeradeel, op startconferentie 6 Leeswijzer 7 DEEL A: GEZAMENLIJKE AGENDA HET GEBIED Een bijzondere streek met een rijk verleden Verleden: voorspoed en achteruitgang Heden: economie, bereikbaarheid en leefbaarheid Toekomst: uitdagingen en trends 15 2 ANALYSE TRENDS EN SWOT Demografische ontwikkelingen Economie Bereikbaarheid ` Leefbaarheid Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen (SWOT) 26 3 STREEFBEELDEN EN OPGAVEN STREEK Keuze strategie en streefbeeld Streefbeelden en opgaven per thema 31 DEEL B: HET UITVOERINGSPROGRAMMA 36 4 NAAR PROJECTEN PER THEMA Inleiding Economie Bereikbaarheid Leefbaarheid 49 DEEL C: ORGANISATIE 54 5 ORGANISATIE: UITGANGSPUNTEN EN OPZET 55 BIJLAGEN Bijlage I: Over de Streekagenda 65 Bijlage II: Samenhang met andere programma s 71 Bijlage III: Organisatie totstandkoming Streekagenda 76 Bijlage IV: Relevante rapporten en documenten 79 5

7 Burgemeester van Franekeradeel, Fred Veenstra, op de Startconferentie Streekagenda 28 juni 2012 (delen uit toespraak) Uitdagingen voor de streek zijn er op het gebied van bevolkingstransitie, leefbaarheid, woonomgeving, economie, taakverschuiving overheden, en bestuurskracht. Vragen zijn onder meer: hoe houden we gelet op de bevolkingstransitie de benodigde voorzieningen op een adequaat peil? Hoe houden we voldoende werkgelegenheid en arbeidspotentieel vast in de regio? We spreken m.i. te weinig over de essentiële dingen waarvoor we staan. Dat ligt, ik kan niet anders concluderen, vooral ook aan onze (en dus mijn) eigen bestuurskracht (en ambtelijke kracht). Zeggen dat we de zaak op orde hebben, is weglopen voor onze verantwoordelijkheid. We zien immers de voorzieningen verdwijnen, de woningen die worden gesloopt, de bezuinigingen die hun werk doen op groenonderhoud en wegenonderhoud. We zouden voortdurend de vraag moeten beantwoorden wat voor gemeente we willen zijn voor onze inwoners. Waar is de gemeente voor? De vraag is dus: hoe komen we tot het adequate denk-/besluitvormingsniveau om de echte problemen op te lossen. Werken met een streekagenda heeft vanuit gemeentelijk perspectief voordelen en kansen. Een schaalsprong is m.i. noodzakelijk. De streekagenda kan een start en een stap in de goede richting zijn. We moeten de streekagenda zien als kader voor het starten van processen voor nieuwe (gebieds)ontwikkelingen. Straks is er een innige samenwerking tussen gemeenten, de provincie en Wetterskip Fryslân. Daar zullen de maatschappelijke organisaties en de inwoners wel bij varen. 6

8 Leeswijzer De Streekagenda Noardwest Fryslân is de uitvoeringsagenda voor de streek op het gebied van economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. De Streekagenda is bedoeld om projecten die moeten bijdragen aan een sterke streek in samenhang uit te voeren. Het gaat om projecten van de overheid én projecten die door burgers, bedrijven en anderen worden aangedragen: de Streekagenda is van en voor de streek. Het gebied waar deze Streekagenda over gaat betreft de gemeenten het Bildt, Franekeradeel, Harlingen, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Leeuwarden. Boarnsterhim valt binnen het gebied voor het deel dat na de herindeling van die gemeente binnen de gemeente Leeuwarden valt. De Streekagenda gaat over het platteland. De Streekagenda is voor Leeuwarden daarom vooral relevant voor de plattelandsdelen buiten de stad Leeuwarden. De (groot)stedelijke vraagstukken zijn geen onderdeel van de Streekagenda. De streek staat voor uitdagingen, maar heeft ook kansen. De uitdagingen en opgaven hebben te maken met bevolkingstrends, met groen-blauwe opgaven, en met sociaal-economische ontwikkelingen. De streek zal zich moeten voorbereiden op wat er op haar afkomt. De streek moet mee veranderen en proberen in te spelen op de kansen die de veranderingen geven. Tegelijkertijd moeten ongewenste effecten van de trends en uitdagingen worden beperkt. In wezen gaat het om de vraag hoe aantrekkelijk de regio in de toekomst is voor werken, wonen en leven. In de provincie wordt al langer gewerkt met Plattelânsprojekten. De huidige aanpak van Plattelânsprojekten loopt door tot en met De aanpak wordt voortgezet in de streekagenda s, waarbij het loket voor Plattelânsprojekten zich ontwikkelt tot een zogenoemd streekhuis. Meer nog dan bij de Plattelânsprojekten is het doel van de Streekagenda de samenwerking in de gebieden te versterken, de bestuurlijke en ambtelijke drukte te verminderen, maatwerk per streek te leveren, en integrale, kwalitatief goede projecten te realiseren. Het gezamenlijk optrekken van provincie, gemeenten, Wetterskip Fryslan, private partijen en het maatschappelijk middenveld is cruciaal voor een slagkrachtige uitvoering en de kracht van de streek. Het gaat om de mienskip. De Streekagenda gaat over vragen over (dubbele) vergrijzing en zorg, economische ontwikkeling, leegstand van woningen, terugloop van het aantal schoolgaande kinderen, jongeren die lastig voor de regio te behouden zijn, duurzaamheid, leefbaarheid, toerisme, waterhuishouding, enz. Die onderwerpen zijn in Noardwest samengevat in drie centrale thema s: economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. Fan ûnderen op / bottom up De Streekagenda wordt opgesteld vanuit de gedachte dat de rol van de mienskip - inwoners, ondernemers en andere maatschappelijke actoren - van groot belang is. In de uitvoering moet de Streekagenda gevoed worden door maatschappelijke organisaties en burgers. De overheid zal vaker ontwikkelprocessen faciliteren in plaats van volledig bepalen. Bijvoorbeeld de Europese LEADER-aanpak past goed bij deze andere verhoudingen. Een voorbeeld uit de streek van hoe opgaven fan ûnderen op kunnen worden opgepakt is het burgerinitiatief Kening fan e greide, waarin landbouw, natuur en plattelandsontwikkeling samengaan. Het ligt voor de hand met de Streekagenda aansluiting te zoeken bij andere (beleids)programma s. De programma s, met uiteraard eigen doelstellingen, kunnen een belangrijke bron van financiering vormen voor de projecten in de streek. De samenhang komt aan de orde bij de verdere uitwerking en uitvoering van projecten. In de bijlagen is een lijst met relevante programma s gegeven. 7

9 De Streekagenda is opgesteld vanuit een schets van de streek en van trends en uitdagingen die in de nabije toekomst op de streek afkomen. Op basis daarvan worden doelen geformuleerd over hoe de streek er in de toekomst uit zou moeten zien: streefbeelden. Door het naast elkaar zetten van streefbeelden en de trends en uitdagingen, worden de opgaven voor de streek zichtbaar: de agenda voor de streek. De opgaven moeten worden vertaald in projecten: wat gaan we er aan doen? De Streekagenda is een dynamisch document dat per jaar een uitvoeringsplan kent. De Streekagenda geeft de contouren weer in de vorm van trends, uitdagingen, streefbeelden en opgaven. Daar kunnen in de loop van de tijd veranderingen in komen als gevolg van bijvoorbeeld nieuwe ontwikkelingen. Dat betekent ook dat projecten verder ontwikkeld kunnen worden en dat er nieuwe projecten opgezet kunnen worden binnen de aangegeven contouren. Met andere woorden: het staat op papier, maar is niet in beton gegoten. De Streekagenda gaat over bovenlokale projecten, die op streekniveau (moeten) worden uitgevoerd. Het gaat om projecten die gemeentegrensoverschrijdend zijn, een uitstraling hebben voor de hele streek, of die te complex en grootschalig zijn om door één gemeente of één lokale partij te worden opgepakt. Aan de bovenkant wordt het domein van de Streekagenda afgebakend door het provinciale en nationale niveau. Immers, projecten en beleid op provinciaal en nationaal niveau worden in beginsel ook op dat niveau georganiseerd en gefinancierd. Voor de streek zijn wél projecten relevant die in aansluiting op de provinciale of nationale investeringen zorgen voor een goede inbedding en uitwerking op streekniveau. Aan de onderkant is er het gemeentelijke en waterschapsdomein: beleid van en uitvoering door de gemeenten en Wetterskip Fryslân. Een meer uitgebreide toelichting op wat de Streekagenda is en waar de Streekagenda voor is bedoeld, staat in de bijlagen. Deel A van de Streekagenda betreft het beschrijvende deel, en begint met een schets van het gebied en haar inwoners (hoofdstuk 1). In hoofdstuk 2 wordt de analyse en onderbouwing die ten grondslag liggen aan de Streekagenda gegeven. Dat is gebaseerd op de onderzoeken en (SWOT-) analyses die eerder voor de streek zijn gedaan. De doelen streefbeelden van de Streekagenda staan centraal in hoofdstuk 3. Deel B van de Streekagenda vertaalt de opgaven naar projecten. Per thema wordt aangegeven welke projecten daarin worden genomen. Deel B moet worden gezien als een dynamische agenda, die in de loop van de tijd aangevuld en aangepast kan worden. Het is als het ware de momentopname foto van de stand van zaken nu. Deel C betreft de organisatie en uitvoering van de Streekagenda. 8

10 9

11 DEEL A: GEZAMENLIJKE AGENDA

12 1 HET GEBIED 1.1 Een bijzondere streek met een rijk verleden Het gebied in het noordwesten van Fryslân, op de hoek van Nederland en Noordwest-Europa, grenzend aan Wad en Noordzee, is een streek met een rijk verleden. Het rijke verleden en de lange tradities zijn nu nog steeds zichtbaar en voelbaar in de streek. In het verleden kende de streek tijden van voorspoed en achteruitgang. De kansen en uitdagingen waar de streek nu voor staat, komen voor een deel van buiten maar hebben voor een deel ook met het verleden te maken. De tradities en het feit dat de streek veel moois heeft weten te behouden, geven kansen voor de toekomst. De eigenzinnige bewoners van de streek worden wel omschreven als mensen met nuchterheid, trots, en gevoel voor traditie en het eigen Friese. 1 In het gebied is de spanning tussen enerzijds het eigenzinnige individu, anderzijds de gemeenschappelijke belangen (waterbeheersing) en maatschappelijke samenhang ( mienskip ) tot op de dag van vandaag voelbaar. Noardwest-Fryslân maakt onderdeel uit van het internationale Waddengebied - Werelderfgoed én het grootste natuurgebied van West-Europa - dat zich van Den Helder tot aan het Deense Esbjerg uitstrekt. Het bestaat uit de Waddeneilanden (die overal in de wereld Friese eilanden worden genoemd), de Waddenzee en het door de zee geschapen Waddenland, een 500 kilometer lange kleigordel die in breedte varieert van vijf tot dertig kilometer. Nergens is deze band van vruchtbare klei breder dan in Noardwest-Fryslân, waar ook de bewoning van dit door de zee opgeslibde Waddenland het eerst op gang kwam. Aan de landzijde vinden we het laagveengebied rond Grou, met zijn meren, het geografische hart van de provincie Fryslân. Water vormt de blauwe lijn in deze streek, zowel buitendijks de zee, als binnendijks het water van de talloze kanalen, vaarten, stadsgrachten, sloten en meren. De voormalige Middelzee, met de Slachtedyk als opvallend landschapselement, bepaalt nog steeds het landschap. Skaaimerken Noardwest-Fryslân Noardwest Fryslân kent veel platteland en veel mooie dorpen. Het mooie landschap, de cultuurhistorie en de natuur maken de streek leefbaar en bieden kansen voor toerisme. Harlingen en Franeker zijn op het platteland van de streek de twee steden en dragende kernen op het gebied van zorg, wonen, scholen en economie. Harlingen heeft een zeehaven en is de toegangspoort van Fryslân via het Wad. Daarnaast zijn St.-Annaparochie, Stiens en Grou grotere kernen met een bovenlokale functie. Stad en platteland zijn nauw met elkaar verweven. Dat geldt voor het platteland en de kleinere steden in de streek, en voor de streek en de stad Leeuwarden. Leeuwarden heeft een belangrijke werkgelegenheidsfunctie voor de hele streek. Ook grootschalige onderwijs- en zorgvoorzieningen waar de inwoners van de streek gebruik van maken, zijn gevestigd in Leeuwarden. Er zijn bijzondere plaatsen met oude binnensteden. Het Bildt kent een eigen cultuur en bijzondere geschiedenis van inpolderaars. Menameradiel, Leeuwarderadeel en Boarnsterhim zijn landelijke gemeenten met veel kleine dorpen; Littenseradiel is zelfs de meest landelijke gemeente van Nederland. De landbouw heeft in de streek een vooraanstaande rol: naast veeteelt gaat het ook om akkerbouw (pootaardappelen) en tuinbouw (kassen). De streek kent daarnaast een stevige basis in de industrie. De streek heeft een onmiskenbare relatie met water. Dan gaat het aan de ene kant om de ligging aan de Waddenzee. Harlingen heeft een sterke havenfunctie (handelshaven, industrie, scheepsbouw, visserij en toerisme). En het gaat aan de andere kant om de vele meren, vaarten en kanalen, zoals rond Grou en in de Âlde Feanen, die belangrijk zijn voor beroepsvaart en recreatie. Noardwest is een blauw-groene streek, waar belangrijke opgaven liggen rond klimaatverandering, duurzame landbouw, toekomstbestendig waterbeheer, weidevogelbeheer, en de gevolgen van bodemdaling door delfstoffenwinning. 1 Bron: rapport Waddenland van Overvloed. 11

13 1.2 Verleden: voorspoed en achteruitgang Ontstaan en vroege bewoning Noardwest-Fryslân is geologisch een jong gebied - plaatselijk zelfs minder dan 500 jaar oud - dat is gevormd uit door de zee aangevoerde slib. Er wordt op de mineralenrijke en vruchtbare kleigrond al meer dan 2000 jaar gewoond en gewerkt. Van die oude bewoning getuigen de talloze op de hogere kwelderwallen gelegen terpen. Het is een land dat dankzij zijn vruchtbare grond en het alom aanwezig zijn van vis- en vogelrijke wateren al in de Romeinse Tijd tot de volkrijkste delen van Europa behoorde. De havenstad Harlingen en provinciehoofdstad Leeuwarden ontstonden langs en nabij het water, aan slenken (Ried) of zeearmen (Middelzee). De oude universiteitsstad Franeker was eeuwenlang het bestuurlijke hart ervan, door vaarten en kanalen met haar omgeving verbonden. Het vruchtbare, dichtbevolkte gebied werd vanaf de 12 de eeuw vestigingsplaats van een aantal grote abdijen: Ludingakerk, Lidlum, Mariëngaarde en Bloemkamp. Gouden Eeuw In de tijd van de Republiek (17 e en 18 e eeuw), toen Nederland, met Amsterdam als brandpunt, het economische centrum vormde van de wereld, speelde Noardwest-Fryslân daarin volop mee. In de periode die eraan voorafging was Leeuwarden uitgegroeid tot de hoofd- en hofstad van Fryslân, Harlingen tot de belangrijkste haven- en industriestad, terwijl Franeker dankzij de tweede universiteit (1585) van Nederland het intellectuele centrum was. In de monding van de voormalige Middelzee was in 1505 met de inpoldering van het Bildt, de meest succesvolle bedijking in de Nederlanden op dat moment voltooid. Samen met de andere grietenijen bloeide dit gebied als akkerbouwgebied (aanvankelijk graan, later aardappelen) naast de veeteelt die op de wat meer landinwaarts gelegen zwaardere klei, rond Winsum, Wommels en Wergea als leverancier van boter en kaas floreerde. De strijd tussen individueel belang en de mienskip kwam op een heel bijzondere wijze tot uiting in de kustdefensie waarin omstreeks 1570 orde op zaken werd gesteld door de Spaans-Portugese landvoogd Caspar di (de) Robles, aan wiens nagedachtenis in 1576 een monument op de dijk ten zuiden van Harlingen werd geplaatst. Centrale As, zeehaven en universiteit De Harlingervaart tussen Harlingen en Leeuwarden (in 1646 van een trekschuitdienst voorzien) vormde de Centrale As van die tijd. Hierlangs concentreerden zich de nijverheden van die tijd: talloze industriemolens naast vele tichel- en panwerken, scheepshellingen, kalkbranderijen en huidenbewerking. De oogsttijd in de akkerbouw en het melken in de veeteelt trokken eeuwenlang elk jaar duizenden seizoensarbeiders tot ver uit het Westfaalse achterland. Tegelijk bood de landbouw met de industrie werk aan talloze landarbeiders. In Harlingen en zijn buitenbuurten, toentertijd niet alleen dé haven van Noord-Nederland en zetel van de Admiraliteit, maar ook de grootste industriestad, bloeide de zelfstandige rederij, de zoutziederij, grof- en fijnkeramiek en het luxe ambacht (goud- en zilversmeden, glaswerk). De wellicht meest veelzijdige geleerde die ons land ooit voorbracht, Petrus Camper, doceerde aan de Franeker universiteit, woonde nabij die stad, was gehuwd met een Harlinger burgemeestersdochter en had een politiek en intellectueel netwerk dat nagenoeg het gehele kustgebied van de Republiek, van s-gravenhage tot Groningen omspande. Aan dit intellectuele klimaat werd verder bijgedragen door autodidacten als Eise Eisinga, die te Franeker vanaf 1774 zijn wereldberoemde Planetarium bouwde en de amateur-astronoom Arjen Roelofs uit Hijum. Achteruitgang Aan de bloei kwam tegen het slot van de achttiende eeuw, in 1811 met het verlies van de Franeker academie, maar vooral en meer nog na 1860 een eind. Door de opening van het Noordzeekanaal verschoof de oriëntatie van Amsterdam van de Zuiderzee naar de Noordzee. Noardwest-Fryslân kwam bovendien afzijdig te liggen van de grote Europese handelsstromen en afzetmarkten, met de as Rijnmond (Rotterdam)-Ruhr als de belangrijkste. Daarbij kwam dat het vanouds hoge loonpeil Fryslân nu parten speelde, want veel van het werkvolk in en naar Fryslân was als los arbeider in de landbouw en de nijverheid gewend aan relatief hoge lonen. De vanouds belangrijke industrieën als de zoutziederijen en de steenfabrieken legden het af tegen hun moderniserende concurrenten in Twente en het rivierengebied. De in 1878 ingezette grote landbouwcrisis trof Noardwest-Fryslân veruit het hardst. 12

14 De stagnatie had ook zijn weerslag op de groei van de steden en de Harlinger haven. Enige mate van bestuurlijke vooroordelen en zelfgenoegzaamheid, plus een zeker fatalisme onder de achtergebleven bevolking maakten dat de opening van de Afsluitdijk in de dertiger jaren nauwelijks ten goede kwam aan de ontwikkeling van de streek. Een spoorwegverbinding over de Afsluitdijk naar Holland kwam er niet, en na de Tweede Wereldoorlog kwam de voornaamste wegenas (de huidige A7) zuidelijker door de provincie te liggen. Bevolkingsontwikkeling na 1860 Meer dan welk ander gegeven onderstreept de ontwikkeling van het inwonertal de relatieve en soms absolute achteruitgang van Noardwest-Fryslân. Nergens was het vertrek door emigratie vanuit Nederland groter dan vanuit dit gebied. Van 1860 tot 2010 liep het aandeel van de bevolking van Noardwest in de totale Friese bevolking terug van 18,8% naar 11,3% (Noardwest is hier een gebied samenvallend met de huidige gemeenten Franekeradeel, Menameradiel, Het Bildt, Littenseradiel en Harlingen). Het aandeel van Noardwest in het totaal van de Nederlandse bevolking daalde van 1,6% in 1860 naar 0,4% thans. Gerekend over de periode (ruim twee eeuwen) verachtvoudigde de bevolking van Nederland; de Noardwest- Friese bevolking nam met een factor van slechts 2,3 toe, het geringste van alle regio s in ons land. 1.3 Heden: economie, bereikbaarheid en leefbaarheid Economie Bedrijvigheid kan worden gezien als de onderlegger voor regionale ontwikkeling. Alleen als er werk is, blijft de regio aantrekkelijk om te wonen. Het aantal bedrijven in de streek is ongeveer De werkgelegenheid betreft banen. 3 De economie wordt gekenmerkt door een hoog aandeel mkb. Het mkb is de ruggengraat van de economie en werkgelegenheid in de streek. Doorgaans kent dit mkb minder dan tien werknemers; het grootbedrijf (bedrijven met meer dan 100 werknemers) is nauwelijks aanwezig. Overigens is de kleinschaligheid niet iets specifieks voor Noardwest Fryslân; het geldt voor het mkb in heel Noord-Nederland. Grote werkgevers zijn vooral te vinden bij de overheid en in de zorg. De relatie met water is nog steeds duidelijk en onmiskenbaar aanwezig met de maritieme bedrijvigheid in de havenstad Harlingen en met de Waddenzee. Harlingen is nu de tweede zeehaven in Noord-Nederland naast Delfzijl/Eemshaven, en is economisch belangrijk door de bedrijvigheid in onder meer de visserij, goederenvervoer en passagiersvervoer, en logistiek. De Waddenzee is door UNESCO aangemerkt als Wereldnatuurerfgoed. Het Wad heeft een grote aantrekkingskracht op natuurliefhebbers en (andere) toeristen. De potentie van recreatie in relatie tot het Wad geeft nog volop kansen. De meren en vaarten rond Grou en Wergea, en de Âlde Feanen zijn belangrijk voor de recreatie. Warten en Grou beschikken over jachthavens en zijn de toegangspoort tot de Âlde Feanen. De Âlde Feanen is een nationaal park met bijzondere natuurwaarden en aantrekkingskracht voor toeristen (zowel land als water). De invloed van water betreft ook verzilting via het grondwater/kwel dat zeer bepalend is voor de landbouwactiviteiten en de landschapsontwikkeling. De streek heeft een bijzondere groen-blauwe karakteristiek. De aanwezigheid van delfstoffen en de bodemdaling, die door de delving daarvan ontstaat, heeft invloed op de ontwikkeling van het gebied en bepaalt ook het grondgebruik en het behoud van erfgoed en gebouwen. Op het platteland is de landbouw belangrijk: de regio is nog steeds een zuivelstreek met veel veeteelt en ook een belangrijke (poot)aardappelensector. Daarnaast is de laatste jaren ook (glas)tuinbouw in opkomst in relatie tot duurzaamheid en duurzame energie (Waddenglas). De plattelandseconomie kent echter ook relatief veel industrie. De kernen Harlingen en Franeker zijn economisch dragende kernen. Ook St.-Annaparochie, Stiens en Grou hebben een regionale centrumfunctie op het gebied van voorzieningen als winkels, cultuur en welzijn. Stiens, Dronrijp en Winsum zijn daarnaast bedrijvenconcentratiekernen. Een groot deel van de bewoners in Noardwest, werkt in Leeuwarden. Zo werkt rond de helft van de werkende inwoners van Leeuwarderadeel en Menameradiel, en ongeveer een kwart van de werkende inwoners van het 2 Exclusief Leeuwarden, inclusief Boarnsterhim. Bron: Handelsregister (Kamer van Koophandel), exclusief holdings e.d.; alleen private bedrijven. Ter vergelijking: in Leeuwarden gaat het om ongeveer bedrijven. 3 Cijfers In Leeuwarden gaat het om ongeveer banen. Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. 13

15 Bildt, Franekeradeel en Littenseradiel, in Leeuwarden. De regio kent ook een sterke verwevenheid op een aantal economische thema s, zoals agrofood. Hoewel de noordelijke economie zich tegenwoordig in ongeveer hetzelfde tempo ontwikkelt als in Nederland in het algemeen, is er nog altijd een achterstand in de economische dynamiek tussen Noardwest Fryslân en de rest van Nederland. De regionale economie kent een lagere arbeidsproductiviteit ten opzichte van het Nederlands gemiddelde. 4 Het probleem daarvan is dat de concurrentiepositie daardoor slechter is. Waar voorheen de streek door handel (inter)nationaal georiënteerd was, geldt nu over het algemeen dat bedrijven relatief minder sterk gericht zijn op innovatie en export. Zo biedt de stuwende (= exporterende) bedrijvigheid in Noardwest een kleiner aandeel in de werkgelegenheid dan in Nederland als geheel. Op Werk en werkloosheid Ondanks de relatief minder goede structuurkenmerken van de economie, heeft de werkgelegenheid zich de afgelopen tien jaar goed ontwikkeld. De werkgelegenheid in de streek Noardwest Fryslân is tussen 2000 en 2009 toegenomen met 14% ( banen); hoger dan het landelijk gemiddelde. De afgelopen jaren voelt de regio de invloed van de economische en financiële crisis en is de werkloosheid weer sterk opgelopen. Tussen januari 2012 en augustus 2013 is de werkloosheid in de streek (exclusief Leeuwarden) met mensen toegenomen tot ruim (+33%; bron: UWV Werkplein). De toename van de werkloosheid is sterk, maar minder groot dan in Fryslân als geheel (+38%), en ook minder groot dan in Nederland (+46%). In Leeuwarden was de stijging veel groter (67%). onderdelen zijn er deelsectoren; denk bijvoorbeeld aan de glastuinbouw, scheeps- en jachtbouw, zoutindustrie en recent water en energie (denk bijvoorbeeld aan mestvergisting en warmtekrachtkoppeling) waar innovatieve ontwikkelingen plaatsvinden. Bereikbaarheid De streek is gelegen rond centrale infrastructurele assen: - snelweg A31/Van Harinxmakanaal/spoor Leeuwarden-Harlingen; - snelweg A32/Prinses Margrietkanaal/spoor Leeuwarden-Zwolle. De regio is goed onderling verbonden met infrastructuur over de weg, water en spoor. Met de aanwezige verbindingen, en projecten als de Elfstedenvaarroute, de Haak om Leeuwarden en de recente aanpassingen aan de N31 bij Harlingen is het infrastructuurnetwerk redelijk compleet te noemen. Aandachtspunten liggen in digitale bereikbaarheid, optimaal woon-werkverkeer en een goed openbaar vervoer. Met name op het gebied van openbaar vervoer spelen er vragen over de bereikbaarheid van het platteland. Daarnaast is bereikbaarheid een belangrijke factor bij de vestigingsfactoren van bedrijven. In het bijzonder de bereikbaarheid voor zowel goederen- als passagiersvervoer van de zeehaven Harlingen is van belang voor de streek. Door de toegenomen (auto)mobiliteit van plattelandsbewoners is het belang van directe nabijheid van voorzieningen kleiner geworden, terwijl het belang van de bereikbaarheid van de voorzieningen is gegroeid. Met name de voorzieningen in Leeuwarden en in de grotere kernen zullen van grote betekenis blijven voor de leefbaarheid van het Friese platteland, en zeker de regio Noardwest. Een goede bereikbaarheid is dus cruciaal. Leefbaarheid Over het algemeen is Noardwest een goed leefbare regio. Het woonklimaat van de streek kent duidelijk positieve kenmerken in de vorm van de aanwezigheid van rust en ruimte, een bijzonder landschap en natuur, mooie dorpen en kwalitatief goede stedelijke bebouwing. Tegenover de positieve elementen staat dat over het algemeen de wat oudere woningen te klein zijn en te weinig kamers hebben om aan huidige woonwensen te voldoen, zowel in de dorpen als de steden. Het aandeel gebouwen van vóór 1945 is relatief groot. 5 De sociale cohesie kent in Noardwest Fryslân een stevige basis; de gemeenschappen zijn, met name op dorpsniveau, hecht en georganiseerd (mienskip). In veel dorpen zijn actieve verenigingen van dorpsbelangen die belangrijk zijn voor activiteiten en cohesie in het dorp. De verenigingsdichtheid is groot. Met name sport- en muziekverenigingen zijn er veel. De grotere kernen hebben duidelijk 4 Dit geldt voor heel Fryslân. Zie Broersma en Van Dijk, Arbeidsproductiviteit in Fryslân, Een analyse van het niveau en de groei van de arbeidsproductiviteit , RuG, Groningen, Zie rapport Kansen Spreiden. 14

16 meer verenigingen. In de allerkleinste kernen (minder dan 200 inwoners) is het aantal verenigingen beperkt. 6 Op het gebied van zorg en welzijn (zoals ouderen en jeugd) is het aanbod van voorzieningen in de streek breed en gedifferentieerd. Er is een groot ziekenhuis (in Leeuwarden) met een locatie in de streek (in Harlingen), er is een ruime spreiding van verzorgingshuizen, en voldoende aanbod van opvang voor mensen met een beperking. Alle gemeenten kennen een vorm van jeugdbeleid. Wat betreft voorzieningen spelen de grotere kernen op het platteland en de stad Leeuwarden een cruciale rol spelen in het voorzieningenaanbod voor de hele streek. Buiten de grotere kernen zijn er nauwelijks complete dorpen die alle basisvoorzieningen in huis hebben. Het betekent ook dat mobiliteit en de bereikbaarheid van de voorzieningen belangrijke randvoorwaarden zijn voor het wonen buiten de grotere kernen. Grotere kernen vanaf ongeveer inwoners hebben een breed scala van voorzieningen. Er zijn één of meerdere basisscholen, er zijn voorzieningen als kinderopvang en peuterspeelzaal, er is vaak een huisarts, en er is een supermarkt. Deze kernen worden wel aangeduid als complete kernen. 7 Bij kernen met minder inwoners nemen de voorzieningen af: de huisarts en supermarkt vervalt; school en dorpshuis blijven vaak wel. Publieke voorzieningen zoals dorpshuis, basisschool, busverbinding, en in mindere mate ook peuterspeelzaal en een sportcomplex zijn redelijk goed verspreid over de kernen, ook de kleinere. De spreiding van publieke voorzieningen is beduidend groter dan die van private voorzieningen. Private voorzieningen zoals supermarkt, postagentschap en pinautomaat zijn nauwelijks in de kleinere kernen te vinden, en komen eigenlijk alleen maar in kernen vanaf inwoners voor. Andere private voorzieningen, zoals winkels, zijn geconcentreerd in de grotere plaatsen, zoals Harlingen, Franeker, Stiens, Grou, St.-Annaparochie, Winsum en Wommels. Voor dergelijke voorzieningen gaan mensen dus naar de grotere kernen, of naar Leeuwarden. Een aantal voorzieningen uit de publieke sfeer zoals voortgezet onderwijs, bibliotheek en verzorgingshuis zijn nu al op een regionaal niveau georganiseerd met alleen vestigingen in de grotere plaatsen. 1.4 Toekomst: uitdagingen en trends Anticiperen op veranderingen in de bevolking Veel van de uitdagingen waar de streek voor staat, hebben te maken met veranderingen in de bevolking. 8 Noardwest Fryslân krijgt te maken met sterke vergrijzing en ontgroening; een deel van de gemeenten krijgt te maken met krimp. De bevolking zal meer ouderen kennen en minder jongeren. De samenstelling van de huishoudens verandert daardoor ook: er zal bijvoorbeeld een toename zijn van het aantal eenpersoonshuishoudens. De beroepsbevolking neemt af. De demografische veranderingen zijn niet tegen te houden. De bevolkingstrends hebben gevolgen voor de ontwikkeling van de vraag naar en het aanbod van wonen, zorg-, onderwijs- en andere voorzieningen. Bevolkingsdaling kan leiden tot een afnemend draagvlak voor voorzieningen in de dorpen en een verslechterende financiële positie van de gemeenten. Dat gebeurt in een tijd dat ook bezuinigingen bij de overheid de financiële positie van gemeenten verslechtert. Keuze Noardwest: realistische anticipatiestrategie Noardwest Fryslân heeft gekozen voor een strategie van (mee) veranderen en aanpassen aan ontwikkelingen (anticiperen). Noardwest Fryslân kiest daarmee voor een realistische strategie, die aansluit bij reële ontwikkelingen en die gericht is op het op tijd en effectief tegengaan van bedreigingen en het slim benutten van kansen. Dat betekent ook: niet afwachten, en nu iets doen. 6 Zie rapport Kansen Spreiden. 7 Ze hebben minimaal een basisschool, een huisarts, een supermarkt en een dorpshuis. 8 Noardwest Fryslân telt, exclusief Leeuwarden en inclusief Boarnsterhim, ruim inwoners. Harlingen ( inwoners) en Franeker (13.000) zijn de grootste steden. Daarnaast zijn grotere kernen: Stiens (7.500), Grou (5.500) en St.- Annaparochie (5.000 inwoners). Leeuwarden telt inwoners. (Cijfers per , voorlopig). De bevolking van Noardwest Fryslân is tussen 2000 en 2013 licht toegenomen; het beeld per gemeente is echter wisselend. In Leeuwarderadeel en Menameradiel daalde de bevolking licht; in met name het Bildt en Littenseradiel nam de bevolking toe. (Bron: CBS). 15

17 Anticiperen op groen-blauwe opgaven Grote uitdagingen waar de streek voor staat zijn de opgaven die ontstaan door bodemdaling, de Kaderrichtlijn Water, en de ontwikkelmogelijkheden voor de landbouw. Die hangen sterk samen met het inrichten van een toekomstbestendig watersysteembeheer. Projecten op het gebied van de Kaderrichtlijnwater en vismigratie tussen Waddenzee en de Friese wateren bieden perspectief voor een ecologisch duurzaam waterbeheer in het gebied. Er liggen kansen voor duurzame landbouwprojecten in het kader van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. Een voorbeeld uit de streek van hoe met groen-blauwe opgaven kan worden ongegaan is Kening fan e greide, waarbij landbouw, natuur en plattelandsontwikkeling - interdisciplinair - samengaan. Sociaal-economische ontwikkeling en crisis De streek zal de kansen voor sociaal-economische ontwikkeling moeten grijpen. De sterke factoren van de streek, die het behoud en de vestiging van bedrijven in de streek mede bepalen (vestigingsfactoren), staan onder druk door globalisering en de trend naar meer kennis en innovatie. De Streekagenda hangt ook samen met de huidige economische laagconjunctuur en financiële crisis. De bezuinigingen bij de overheid leiden tot magere financiële perspectieven bij gemeenten, provincie en Wetterskip Fryslân. Daardoor komen voorzieningen extra onder druk te staan, en dat maakt de vraagstukken in de Streekagenda urgent en actueel. De Streekagenda levert niet direct een oplossing voor de crisis of het huidige verlies van banen. Wel is het zo dat het actief inzetten van middelen op projecten uit de Streekagenda een bestedingseffect in de regio kan hebben in de jaren vanaf Sterktes en kansen voor de toekomst Een rijk verleden is geen garantie voor een gouden toekomst, zoals Noardwest-Fryslân de afgelopen 150 jaar heeft bewezen. De relatieve achteruitgang in het verleden had wel als neveneffect dat er veel fraais op het gebied van landschap- en stedenschoon bewaard bleef in Noardwest-Fryslân. Het gebied telt twee monumentale steden, Harlingen en Franeker, naast vele beschermde dorpsgezichten en monumentale boerderijen. De kwaliteit van het landschap en de leefomgeving en biodiversiteit zijn sterke kenmerken van de streek. De streek profiteert bovendien nog steeds - van zijn ligging aan de natuurrijke Waddenzee en haar eilanden, als ook de aanwezigheid en nabijheid van de Friese meren, met name die rond Grou. De mogelijkheden voor recreatie vooral rond en op het water vormen een kans voor de regio. Daarnaast heeft de landbouw een stevige basis en zeer hoge kwaliteit, onder andere in de melkveehouderij (zuivel), de (glas)tuinbouw en de teelt van pootaardappelen. Alle drie kunnen bogen op een lange traditie: de veeteelt tot in de Oudheid, de tuinbouw tot in de Late Middeleeuwen (Berlikum) en de pootaardappelteelt tot de late 18 e eeuw. Het rijke culturele verleden heeft een verbinding met het heden in de aanwijzing van Leeuwarden tot Culturele Hoofdstad van Europa in Leeuwarden - dat als grootstedelijk centrum formeel buiten het plattelandsbeleid valt - heeft als centrum van werkgelegenheid, detailhandel, onderwijs en cultuur een immense invloed op de streek. Daarnaast is het, het bij uitstek nationale innovatieve centrum op het gebied van de voor Noardwest-Fryslân zo belangrijke en typerende (denk aan Waddenzee, Afsluitdijk en meren) watertechnologie. Een andere pool is de haven van Harlingen. De traditie van kustvaart en winning en bewerking van grondstoffen wordt thans opgepakt in de industriehaven, waar innovatieve ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van de zoutwinning, het toerisme, scheepsbouw en afvalverwerking, waarbij met name de eerstgenoemde en laatstgenoemde activiteiten de samenleving tevens voor ecologische uitdagingen (m.n. bodemdaling, industriële activiteit op de grens van Werelderfgoed) stellen, maar ook de glastuinbouw in het aangrenzende gebied, waarvoor oplossingen en innovaties (moeten) worden ontwikkeld. Een kracht van de streek is de betrokkenheid van burgers bij de mienskip. Een kans vormt ook de open houding naar de wereld en de (inter)nationale verbondenheid, zoals die er in vroegere eeuwen ook waren. De regio mag ten opzichte van de Randstad perifeer liggen, toch is over de Afsluitdijk Amsterdam binnen anderhalf uur te bereiken. De regio is relatief congestievrij en biedt relatief lage woningprijzen. De regio is voor Nederlandse (en buitenlandse) toeristen de toegangspoort tot twee van de Waddeneilanden. Daarnaast zijn er verschillende bedrijven die op hun deelmarkt een 16

18 internationale positie hebben. Dat geldt voor bedrijven in allerlei marktniches, maar zeker voor de agribusiness (pootaardappelen, zuivel). Vanuit de haven van Harlingen vertrekken schepen naar bestemmingen over de hele wereld. De streek is ten slotte op verschillende manieren verbonden met Europa. LEADER en andere Europese relaties Als plattelandsregio kent Noardwest Fryslân een lange traditie in het werken met Europese programma s, in het bijzonder het LEADER- programma, bedoeld voor plattelandsontwikkeling vanuit de basis. Het was in de jaren 90 zelfs de eerste regio van Nederland die onder dit programma met Europese middelen kon gaan werken. LEADER bevat de actielijn Transnationale Samenwerking. Het betreft de verplichting tot grensoverschrijdende samenwerking met één of meer andere LEADER-regio s in Europa (in aantal destijds 217, nu 2.301). Vanuit de LEADER Local Action Group, i.c. het Gebiedsplatform Noardwest Fryslân, zijn in de afgelopen jaren uitwisselingen tot stand gekomen met partnerregio s in Schotland, Wales, Nordfriesland en Ostfriesland (Wesermarsch). Van 2012 tot eind 2013 werken drie Noardwest Friese dorpen met het Gebiedsplatform op het snijvlak van Cultuurhistorie en Recreatie en Toerisme samen in het project Village Image met Ierse en Noord-Duitse partnerregio s Avondhu-Blackwater, respectievelijk Uthlande. Ook onder het nieuwe LEADER-programma zal de mogelijkheid blijven bestaan om als burger- en bestuurlijke regionale vertegenwoordigers bij andere Europese regio s in de keuken te kijken en de inspirerende voorbeelden, best practice s, in eigen streek te implementeren. Daarnaast zijn nog andere internationale Europese verbindingen gelegd, onder meer op het vlak van Friese taal en cultuur. De regionale vertegenwoordiging bij het Europese Bureau voor Minderheidstalen, de Fryske Rie, is hierin een stuwende kracht. Samen met de provincie Fryslân zijn samenwerkingsprojecten geïdentificeerd die in het kader van de benoeming van Leeuwarden tot Kulturele Haadstêd 2018, ook voor het platteland een belangrijke economische impuls kunnen opleveren. 17

19 18

20 2 ANALYSE TRENDS EN SWOT In dit hoofdstuk wordt een analyse gegeven van trends op het gebied van bevolking, economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. Op basis daarvan worden de belangrijkste uitdagingen en opgaven geformuleerd. Het hoofdstuk eindigt met een SWOT-analyse. 2.1 Demografische ontwikkelingen Noardwest Fryslân kent krimp op het platteland, maar niet in de steden. 9 De meest recente provinciale prognose geeft het volgende aan. In Harlingen wordt tot 2020 nog bevolkingsgroei verwacht; daarna vindt slechts een lichte daling plaats; per saldo is het inwonertal in 2030 hoger dan in In Franekeradeel vindt alleen een beperkte daling plaats. De bevolking van Boarnsterhim blijft nagenoeg stabiel. In Littenseradiel vindt een relatief grote bevolkingsdaling plaats pas na In het Bildt en met name in Leeuwarderadeel en Menameradiel wordt in de periode tot 2020 en in de periode daarna wél een forse bevolkingsdaling verwacht. Bevolkingsprognoses De demografische ontwikkelingen per gemeente zijn slechts indicatief. Er zijn bovendien naast de provinciale prognose ook andere prognoses (met name van het CBS en van Abf Research), die verschillende uitkomsten geven. Daar komt bij dat prognoses op basis van voortschrijdend inzicht in de loop van de tijd ook veranderen. Zie Provincie Fryslân, Prognoase 2013 en bijvoorbeeld het rapport Kansen spreiden. De absolute bevolkingsdaling is voor de gehele streek weliswaar relatief beperkt, de verschillende opgaven door de veranderingen binnen de bevolking zijn relatief groot. 11 De samenstelling van de bevolking verandert sterk door vergrijzing en ontgroening streek. Vooral de plattelandsgebieden vergrijzen en ontgroenen relatief zeer sterk. De bevolking zal meer ouderen kennen en minder jongeren. Het aandeel ouderen (65+) neemt tot 2030 in de meeste gemeenten in Noardwest Fryslân toe van tussen de 15-20% naar 25-30%; in Leeuwarderadeel zelfs meer dan 30%. 12 Het aandeel oudere ouderen (75+; de groep die met name veel zorg vraagt = dubbele vergrijzing) neemt nog sterker toe. 13 Het aantal jongeren (0-14 jaar) in de streek neemt af. Het aantal schoolgaande kinderen (voortgezet en basisonderwijs) neemt daardoor ook af. In de meeste gemeenten wordt een afname van rond de 20% verwacht tussen nu en 2030; ook hier is de positie van Leeuwarderadeel het meest uitgesproken met een daling van het aantal jongeren met ongeveer 30%. 14 In Harlingen neemt het aantal juist minder sterk af: met ruim 10%. De samenstelling van de huishoudens verandert: er zal met name een toename zijn van het aantal eenpersoonshuishoudens. De relatieve dominantie van het huishoudenstype gezin lijkt in de toekomst te worden ingeruild voor die van de (oudere) alleenstaande. Het aantal huishoudens stijgt echter nog wel in de regio. Dit komt door een stevige huishoudensverdunning. Pas na 2030 vindt er een daling plaats van het aantal huishoudens. 15 Op het niveau van de afzonderlijke dorpen en steden kan het beeld nog weer verschillen. Alhoewel bevolkingsprognoses op kernniveau nauwelijks betrouwbaar zijn, wordt wel verwacht dat over het algemeen de trend die de afgelopen tien jaar zichtbaar was, zich doorzet, waarbij de kleinere 9 Echte krimpgebieden zijn bijvoorbeeld de gemeenten in het noordoosten Fryslân, die krimpen met ruim 4% (Achtkarspelen, Dongeradeel), bijna 8% (Dantumadeel, Ferwerderadeel) of zelfs 12% (Kollumerland c.a.); bron: Provincie Fryslân. Voor Leeuwarden is de prognose dat de bevolking nog zal groeien (met bijna 12% tot 2030). 10 In de periode na 2030 vindt in Harlingen wel aanzienlijke bevolkingsdaling plaats, maar pas in 2040 is de bevolking in Harlingen lager dan in Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 12 Bron: Provincie Fryslân, Prognoase Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. Er is een groot verschil met Leeuwarden: in Leeuwarden neemt het aandeel 65+ ers toe naar ruim 20%. 14 Ter vergelijking: in Leeuwarden neemt het aantal jongeren juist toe (met bijna 20%). Bron: Provincie Fryslân, Prognoase Bron: Provincie Fryslân, Prognoase

21 Leeuwarderadeel het Bildt Menameradiel Franekeradeel Littenseradiel Boarnsterhim Harlingen Leeuwarden kernen moeite hebben om het bevolkingsaantal op peil te houden terwijl de grotere kernen (blijven) groeien. 16 Ten slotte neemt de beroepsbevolking af een proces dat nu al zichtbaar is. De afname komt door de demografische trend dat de groep tussen 20 en 65 jaar (de potentiële beroepsbevolking) afneemt. In de hele streek gaat het om een afname van de potentiële beroepsbevolking van in 2009 naar iets minder dan in De toename van de vraag naar arbeid (door economische groei) wordt dus niet langer gematcht met een toename van het aanbod. 18 Bevolkingsprognose per gemeente* 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% Bevolkingsprognoses Op gemeenteniveau zijn de prognoses onzeker (de provinciale prognose geeft aan dat de demografische ontwikkelingen per gemeente slechts indicatief zijn). Er zijn bovendien naast de provinciale prognose ook andere prognoses (met name van het CBS het Pearl-model en van Abf Research het Primosmodel). De prognoses verschillen in veronderstellingen over huishoudengrootte en (binnenlandse) migratie. Met name veronderstellingen over de relatieve aantrekkelijkheid van de (grote) steden ten opzichte van het platteland lijken een rol te spelen. Daar komt bij dat prognoses op basis van voortschrijdend inzicht in de loop van de tijd ook veranderen. Een en ander maakt dat een oordeel over de verwachte bevolkingsontwikkeling met enige voorzichtigheid moet worden bepaald. -10% Zie hierover Provincie Fryslân, Prognoase 2013 en bijvoorbeeld het rapport Kansen spreiden. * De prognose voor de gemeente Leeuwarden betreft de gemeente in de huidige vorm, en is hier ter vergelijking opgenomen. Bron: Provincie Fryslân, Prognoase 2013, maart De demografische ontwikkelingen leiden tot verschillende uitdagingen op het terrein van wonen, zorg, onderwijs, economie en leefbaarheid Provincie Fryslân, Krimp en Groei, Demografyske feroaring yn de provinsje Fryslân, januari Uitzondering op de trend dat de grotere kernen blijven groeien, is mogelijk Stiens, dat door de nabijheid van Leeuwarden waar veel woningbouw plaatsvindt, een minder positieve ontwikkeling doormaakt. Zie rapport Leeuwarderadeel. Gevolgen van demografische ontwikkelingen. 17 Exclusief Leeuwarden, inclusief Boarnsterhim. Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. 18 Ter vergelijking: in Leeuwarden blijft de potentiële beroepsbevolking, min of meer even groot (rond de ). 19 Zie voor uitgebreide analyse het Werkdocument anticipeerregio Noardwest Fryslân. 20

22 2.2 Economie Trends Er kan een aantal trends op economisch gebied worden aangegeven. 20 Onder invloed van globalisering kunnen ondernemingen hun activiteiten uitbreiden en nieuwe markten in het buitenland aanboren. Tegelijkertijd krijgen deze bedrijven te maken met concurrenten uit delen van de wereld waar de lonen een stuk lager liggen. Ook de arbeidsmarkt wordt internationaler. Met name de uitbreiding van de EU heeft extra aanbod vanuit Oost-Europese landen op gang gebracht. Aan de andere kant worden met name jongeren steeds mobieler. Het is niet vanzelfsprekend dat men dicht bij huis blijft werken. Een andere trend is de verschuiving naar een kenniseconomie. Bedrijven moeten in technologisch opzicht sneller en innovatiever worden, willen ze succesvol zijn. Daarvoor is onder meer een intensievere samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven nodig. De kenniseconomie gaat gepaard met een verschuiving naar een meer op de diensten gebaseerde economie denk bijvoorbeeld aan de zorgsector of aan de opkomst van call centers. Op sectoraal niveau mogen de volgende veranderingen worden verwacht: In de landbouw zal de schaalvergroting en specialisatie verder doorzetten. Tegelijkertijd liggen in de meer kleinschalige landbouw kansen in combinaties met zorg en recreatie. De landbouw krijgt ook te maken met eisen vanuit waterbeheer en klimaatverandering. In de industrie zal door innovatie en technologische ontwikkeling de productie blijven toenemen, maar zal de werkgelegenheid minder sterk stijgen of dalen. Dat heeft te maken met een relatief sterke arbeidsproductiviteitsstijging. De commerciële diensten zullen groeien zowel in economisch belang als in werkgelegenheid. In termen van banen zal de economie verder verdienstelijken. Ook de gezondheidszorg zal een belangrijke sector blijven. De verwachte afname van de bevolking tussen 15 en 65 jaar, leidt tot een stagnatie of mogelijk zelfs daling van het arbeidsaanbod (de beroepsbevolking). Dat betekent dat concurrentie om arbeidskrachten, met name om hoger opgeleide jongeren, toeneemt. Dit is niet alleen een kwantitatief probleem maar raakt ook aan de kwaliteit opleidingsniveau, competenties - van het arbeidsaanbod. 21 Een dalend arbeidsaanbod en een kwalitatieve mismatch op de arbeidsmarkt leiden er toe dat bedrijven moeilijker aan goed geschoold personeel kunnen komen. Dat kan het vestigingsklimaat en de economie in de regio negatief beïnvloeden. 22 Uitdagingen De centrale vraag bij het thema economie is of de streek voldoende aantrekkelijk blijft voor bedrijven om er te blijven, uit te breiden, of zich te vestigen. Daarvoor is nodig dat de regio in verhouding tot andere gebieden goed blijft scoren op een aantal vestigingsfactoren (zie kader). Arbeidsmarkt Een grote uitdaging voor de streek ligt er op het gebied van de arbeidsmarkt. Een goed opgeleide beroepsbevolking en de aanwezigheid van hoger opgeleiden zijn belangrijk voor een kenniseconomie. Het is een uitdaging om voldoende aantrekkingskracht te behouden voor middelbaar en hoger opgeleiden ten opzichte van andere regio s. Het wegtrekken van vooral jongeren is een probleem, omdat het de ontwikkeling van de beroepsbevolking (een voldoende groot arbeidsaanbod) belemmert. Uit onderzoek blijkt dat de brain drain van jongeren, vooral voortkomt uit carrièrevoorkeuren van hoger opgeleiden en uit een tekort aan banen in het Noorden die aansluiten bij de wensen van hoogopgeleiden. 23 Acties om het arbeidsaanbod in de regio toch overeind te houden, zijn het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd (landelijke maatregel) en het verhogen van de arbeidsparticipatie; hier liggen voor de regio kansen, omdat de arbeidsparticipatie (van met name vrouwen) nu nog relatief laag is. Hogere arbeidsparticipatie en doorwerken tot 67 jaar verlichten het probleem 20 Zie rapport Kansen Spreiden. 21 Zie bijvoorbeeld RuG/Cab, Hoofdrapport Noordelijke Arbeidsmarktverkenningen , Groningen, december Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 23 Onderzoek over Westergozone, NHL (2010). 21

23 enigszins, maar lang niet helemaal. Om de daling verder te compenseren, zijn aanvullende acties nodig in de sfeer van langer werken (meer uren maken), werknemers van buiten de regio (of het buitenland) aantrekken, en investeringen in een hogere arbeidsproductiviteit. 24 Daarnaast zal de streek gebruik moeten maken van de arbeidsreserve die nu nog werkloos of (gedeeltelijk) arbeidsongeschikt is. Niet alleen vormen die groepen ook arbeidspotentieel, maar het is voor met name de gemeenten met een relatief hoog aandeel van deze groepen ( de kaartenbak ) van belang om in te zetten op reïntegratie of bijvoorbeeld een instrument als social return. 25 Vestigingsfactoren Min of meer klassieke vestigingsfactoren hebben te maken met de nabijheid van grondstoffen, arbeid (beroepsbevolking) en afzetmarkten. Daarnaast spelen geografische ligging en bereikbaarheid een belangrijke rol. Ook de rol van de overheid (regelgeving, belastingen, subsidies) is een vestigingsfactor. Bedrijven vinden het (soms) prettig om in de nabijheid van soortgelijke bedrijven of instellingen uit de zelfde sector te zitten (clustervorming). Over het algemeen wordt aangenomen dat leef- en woonomgeving (quality of life) steeds meer een belangrijke rol gaat spelen, vooral voor hightech- en kennisintensieve bedrijven. De gedachte is dat er steeds meer bedrijven zijn die de vestigingskeuze laten afhangen van de woonplaats en het leefklimaat voor hun werknemers. Welke factoren van belang zijn, hangt af van: - schaal: op welk ruimtelijk niveau wordt de vestigingskeuze gemaakt: (inter)nationaal, regionaal of lokaal; - sector: sectoren hechten meer of minder belang aan verschillende factoren. In de tabel is een overzicht gegeven van verschillende vestigingsfactoren en het relatieve belang dat ze in het algemeen hebben op verschillende ruimtelijke schaalniveaus. Vestigingsfactoren naar ruimtelijk niveau Internationaal/ Europees Nationaal Regionaal Lokaal (gemeente) Bereikbaarheid (over de weg)* Ligging gebouw Grond/huurprijs Uitstraling gebouw Parkeren Uitbreidingsmogelijkheden vestigingslocatie Dienstverlening gemeente Mogelijkheden woon-/werkcombinatie Personeel Subsidies Nabijheid afnemers/afzetmarkt Overheid (regelgeving, economisch beleid) Lokale heffingen (zoals ozb) Aanwezigheid andere bedrijven (cluster) Leef- en woonklimaat regio Imago van de regio Nabijheid toeleveranciers Onderwijs/kennisklimaat * Bereikbaarheid over water, per spoor en door de lucht zijn vooral op (inter)nationaal niveau van belang. Bron: BBO, Notitie vestigingsfactoren 1. Innovatie en nieuwe dragers De achterstand op het gebied van innovatie en productiviteitsontwikkeling vormt ook een grote uitdaging voor de streek. In elk geval is dit een aspect dat voortdurend aandacht verdient niets doen is in dit geval achteruitgang, omdat de concurrentie in andere regio s niet stil zit. De uitdaging zit in het verhogen van het innovatieve karakter van het bedrijfsleven. Naast het inzetten op het behoud en versterken van het bestaande regionale bedrijfsleven zou gezocht moeten worden naar nieuwe dragers van de regionale economie. Er kan dan bijvoorbeeld worden gedacht aan nieuwe ict-toepassingen (waarvoor glasvezelkabel nodig is), mede in relatie tot 24 Zie rapport Kansen spreiden. 25 Reïntegratie betreft allerlei maatregelen op het gebeid van scholing en activering die zorgen voor terugkeer in het arbeidsproces; social return houdt in dat bij overheidsbestedingen werklozen bij een deel van de betreffende werkgelegenheid worden betrokken. 22