Ontwerp Streekagenda Noardwest Fryslân

Transcriptie

1 Streekagenfa_NWF_13_Opmaak :16 Pagina 1 Ontwerp Streekagenda Noardwest Fryslân G E M E E N T E L I T T E N S E R A D I E L G E M E E N T E M E N A M E R A D I E L G E M E E N T E L E E WA R D E N GEMEENTE HET BILDT WETTERSKIP FRYSLÂN PROVINCIE FRYSLÂN GEMEENTE FRANEKERADEEL GEMEENTE HARLINGEN GEMEENTE LEEUWARDERADEEL juli 2013 Streekagenda Noardwest Fryslân is een samenwerking van de volgende partijen: De uitvoeringsagenda voor economie, bereikbaarheid en leefbaarheid Gemeente Het Bildt Gemeente Littenseradiel

2

3 ONTWERP - STREEKAGENDA NOARDWEST FRYSLÂN 5 juli

4 INHOUD Toespraak burgemeester van Franekeradeel, op startconferentie 3 1 INLEIDING Een bijzondere streek Waarom een Streekagenda? Samenhang en thema s Doel en werkwijze Streekagenda Verantwoording en leeswijzer 10 Deel A: GEZAMENLIJKE AGENDA HET GEBIED Schets van het gebied en de mensen Schets van economie, bereikbaarheid en leefbaarheid Positie van de streek 16 3 ANALYSE TRENDS EN SWOT Demografische ontwikkelingen Economie Bereikbaarheid ` Leefbaarheid Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen (SWOT) 25 4 STREEFBEELDEN EN OPGAVEN STREEK Keuze strategie en streefbeeld Streefbeelden en opgaven per thema 28 DEEL B: HET UITVOERINGSPROGRAMMA 34 5 NAAR PROJECTEN PER THEMA Inleiding Economie Bereikbaarheid Leefbaarheid 47 DEEL C: ORGANISATIE 52 6 ORGANISATIE: UITGANGSPUNTEN EN OPZET 53 Bijlage I: Samenwerkingsafspraken 60 Bijlage II: Samenhang met andere programma s 68 Bijlage III: Organisatie totstandkoming Streekagenda 74 Bijlage IV: Relevante rapporten en documenten 76 2

5 Burgemeester van Franekeradeel, Fred Veenstra, op de Startconferentie Streekagenda 28 juni 2012 (delen uit toespraak) Uitdagingen voor de streek zijn er op het gebied van bevolkingstransitie, leefbaarheid, woonomgeving, economie, taakverschuiving overheden, en bestuurskracht. Vragen zijn onder meer: hoe houden we gelet op de bevolkingstransitie de benodigde voorzieningen op een adequaat peil? Hoe houden we voldoende werkgelegenheid en arbeidspotentieel vast in de regio? We spreken m.i. te weinig over de essentiële dingen waarvoor we staan. Dat ligt, ik kan niet anders concluderen, vooral ook aan onze (en dus mijn) eigen bestuurskracht (en ambtelijke kracht). Zeggen dat we de zaak op orde hebben, is weglopen voor onze verantwoordelijkheid. We zien immers de voorzieningen verdwijnen, de woningen die worden gesloopt, de bezuinigingen die hun werk doen op groenonderhoud en wegenonderhoud. We zouden voortdurend de vraag moeten beantwoorden wat voor gemeente we willen zijn voor onze inwoners. Waar is de gemeente voor? De vraag is dus: hoe komen we tot het adequate denk-/besluitvormingsniveau om de echte problemen op te lossen. Werken met een streekagenda heeft vanuit gemeentelijk perspectief voordelen en kansen. Een schaalsprong is m.i. noodzakelijk. De streekagenda kan een start en een stap in de goede richting zijn. We moeten de streekagenda zien als kader voor het starten van processen voor nieuwe (gebieds)ontwikkelingen. Straks is er een innige samenwerking tussen gemeenten, de provincie en Wetterskip Fryslân. Daar zullen de maatschappelijke organisaties en de inwoners wel bij varen. 3

6 1 INLEIDING De Streekagenda Noardwest Fryslân is de uitvoeringsagenda voor de streek op het gebied van economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. De Streekagenda is bedoeld om projecten die moeten bijdragen aan een sterke streek in samenhang uit te voeren. Het gaat om projecten van de overheid én projecten die door burgers, bedrijven en anderen worden aangedragen: de Streekagenda is van en voor de streek. De Streekagenda is ook een kader waarmee de financiering van de projecten kan worden geregeld, zoals bijvoorbeeld financiering uit provinciale en Europese fondsen. Het gebied waar deze Streekagenda over gaat Noardwest Fryslân - betreft de gemeenten het Bildt, Franekeradeel, Harlingen, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel, en Leeuwarden. Boarnsterhim valt binnen het gebied voor het deel dat na de herindeling van die gemeente binnen de gemeente Leeuwarden valt (zie de figuur). 1 De Streekagenda gaat over het platteland. Bij Leeuwarden gaat het daarom vooral om het plattelandsgebied binnen de gemeente. De Streekagenda is voor Leeuwarden daarom vooral relevant voor de plattelandsdelen buiten de stad Leeuwarden. 2 De (groot)stedelijke vraagstukken zijn geen onderdeel van de Streekagenda. (In de figuur is het stedelijke gebied van de gemeente Leeuwarden gearceerd weergegeven.) 1.1 Een bijzondere streek Noardwest Fryslân is een bijzondere streek met veel platteland en veel mooie dorpen. Het mooie landschap en de cultuurhistorie maken de streek leefbaar en bieden kansen voor toerisme. Harlingen en Franeker zijn de twee grootste steden in de streek en dragende kernen op het gebied van zorg, wonen, scholen en economie. Harlingen heeft een zeehaven en is de toegangspoort van Fryslân via het Wad. Daarnaast zijn St.-Annaparochie, Stiens en Grou grotere kernen met een bovenlokale functie. Er zijn bijzondere plaatsen met oude binnensteden. En er is het Bildt, een gemeente met een eigen cultuur en bijzondere geschiedenis van inpolderaars. Menameradiel, Leeuwarderadeel en Boarnsterhim zijn landelijke gemeenten met veel kleine dorpen; Littenseradiel is zelfs de meest landelijke gemeente van Nederland. De landbouw heeft in de streek een vooraanstaande rol: naast veeteelt gaat het ook om akkerbouw (pootaardappelen) en tuinbouw (kassen). De streek kent daarnaast een stevige basis in de maakindustrie. De streek heeft een onmiskenbare relatie met water. Dan gaat het om de ligging aan de Waddenzee. Harlingen heeft een sterke havenfunctie (handelshaven, industrie, scheepsbouw, visserij en toerisme). Wat betreft water gaat het ook om belangrijk blauw-groene opgaven zoals klimaatverandering, duurzame landbouw, toekomstbestendig waterbeheer, en de gevolgen van bodemdaling door delfstoffenwinning. De streek is ook duidelijk verbonden met de stad Leeuwarden; daar zitten de grotere culturele, zorg- en onderwijsvoorzieningen en bevindt zich werkgelegenheid die belangrijk is voor de streek. Vooral de inwoners van de gemeenten Menameradiel en Leeuwarderadeel zijn 1 De stadsregio Leeuwarden en de Westergozone hebben eerder al eens een gezamenlijke regiovisie uitgebracht: Regiovisie Stadsgewest Leeuwarden en Westergo, februari De gemeente Leeuwarden heeft voor de meer (groot)stedelijke opgaven een afzonderlijke samenwerkingsagenda met de provincie Fryslân. 4

7 sterk op de stad gericht. Economisch is er samenhang tussen stad en streek, bijvoorbeeld op het gebied van watertechnologie, waar in Leeuwarden kennis en bedrijvigheid zit, maar er een sterke relatie is met het platteland in de vorm van demosites en praktische toepassingen. Streefbeeld Noardwest Fryslân (2020) Noardwest Fryslân is een gebied waarin het aangenaam wonen is. De streek kent een goede kwaliteit van wonen, werken en leven voor jeugd, gezinnen en ouderen. Werk en een goede bereikbaarheid van voorzieningen zijn daarvoor voorwaarden. Noardwest Fryslân is een streek met een economie die sterk is in meerdere sectoren, die aansluit bij dynamische en innovatieve ontwikkelingen, en die aantrekkelijk is voor bedrijven vanwege relatief goede vestigingsfactoren en voldoende, goed opgeleide arbeidskrachten. Noardwest is een duurzame streek. Waterbeheer, landschapbeheer en landbouw zijn goed op elkaar afgestemd en verweven met economische kansen en duurzaamheid. In Noardwest Fryslân gaat de concentratie en spreiding van voorzieningen samen met versterking van de bereikbaarheid van die voorzieningen. Versterking van de bereikbaarheid gebeurt door slimme mobiliteitsvormen te ontwikkelen en te organiseren. De streek kent grote kernen met een breed aanbod van werkgelegenheid en voorzieningen op gebied van onder meer onderwijs, zorg en welzijn, cultuur, ontspanning en sport. Voor onderwijs en zorg worden slimme oplossingen gevonden voor een efficiënte en effectieve organisatie. De voorzieningen zijn van een goed niveau en voor iedereen bereikbaar. Er zijn voldoende geschikte woningen. Er is een rijk gemeenschapsleven en de dorpen laten een grote organisatiekracht zien. 1.2 Waarom een streekagenda? De streek staat voor uitdagingen, maar heeft ook kansen. De uitdagingen en opgaven hebben te maken met bevolkingstrends, met groen-blauwe opgaven, en met sociaal-economische ontwikkelingen. De streek zal zich moeten aanpassen aan en voorbereiden op wat er op haar afkomt. De trends zijn een gegeven voor de streek. De streek moet mee veranderen en proberen op een slimme manier in te spelen op de kansen die de veranderingen ook geven. Het gaat er om de ongewenste effecten van de trends en uitdagingen te beperken. Dat betekent: het versterken van de factoren die de regio ook in de toekomst aantrekkelijk maken, en het zoveel mogelijk compenseren van de minder aantrekkelijke factoren. In wezen gaat het om de vraag hoe aantrekkelijk de regio in de toekomst is voor werken, wonen en leven. Keuze Noardwest: realistische anticipatiestrategie Noardwest Fryslân heeft gekozen voor een strategie van (mee) veranderen en aanpassen aan ontwikkelingen (anticiperen). Noardwest Fryslân kiest daarmee voor een realistische strategie, die aansluit bij reële ontwikkelingen en die gericht is op het op tijd en effectief tegengaan van bedreigingen en het slim benutten van kansen. Dat betekent ook: niet afwachten, en nu iets doen. Anticiperen op veranderingen in de bevolking Veel van de uitdagingen waar de streek voor staat, hebben te maken met veranderingen in de bevolking. Noardwest Fryslân krijgt te maken met sterke vergrijzing en ontgroening; een deel van de gemeenten krijgt te maken met krimp. De bevolking zal meer ouderen kennen en minder jongeren. De samenstelling van de huishoudens verandert daardoor ook: er zal bijvoorbeeld een toename zijn van het aantal eenpersoonshuishoudens. De beroepsbevolking neemt af. De demografische veranderingen zijn niet tegen te houden. De bevolkingstrends hebben gevolgen voor de ontwikkeling van de vraag naar en het aanbod van wonen, zorg-, onderwijs- en andere voorzieningen. Bevolkingsdaling kan leiden tot een afnemend draagvlak voor voorzieningen in de dorpen en een verslechterende financiële positie van de gemeenten. Dat gebeurt in een tijd dat ook bezuinigingen bij de overheid de financiële positie van gemeenten verslechtert. Anticiperen op groen-blauwe opgaven Grote uitdagingen waar de streek voor staat zijn de opgaven die ontstaan door bodemdaling, de Kaderrichtlijn Water, en de ontwikkelmogelijkheden voor de landbouw. Die hangen sterk samen met het inrichten van een toekomstbestendig watersysteembeheer. Projecten op het gebied van de Kaderrichtlijnwater en vismigratie tussen Waddenzee en de Friese wateren bieden perspectief voor een ecologisch duurzaam waterbeheer in het gebied. Er liggen kansen voor duurzame landbouwprojecten in het kader van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. 5

8 Sociaal-economische ontwikkeling De streek zal de kansen voor sociaal-economische ontwikkeling moeten grijpen. De sterke factoren van de streek - vestigingsfactoren staan onder druk door globalisering en de trend naar meer kennis en innovatie. De Streekagenda hangt ook samen met de huidige economische laagconjunctuur en financiële crisis. De bezuinigingen bij de overheid leiden tot magere financiële perspectieven bij gemeenten, provincie en Wetterskip Fryslân. Daardoor komen voorzieningen extra onder druk te staan, en dat maakt de vraagstukken in de Streekagenda urgent en actueel. De Streekagenda levert niet direct een oplossing voor de crisis of het huidige verlies van banen. Wel is het zo dat het actief inzetten van middelen op projecten uit de Streekagenda een bestedingseffect in de regio kan hebben in de jaren vanaf Van Plattelânsprojekten naar Streekagenda In de provincie wordt al langer gewerkt met Plattelânsprojekten. De huidige aanpak van Plattelânsprojekten loopt door tot en met De aanpak wordt voortgezet in de streekagenda s, waarbij het loket voor Plattelânsprojekten zich mogelijk ontwikkelt tot een zogenoemd streekhuis. Meer nog dan bij de Plattelânsprojekten is het doel van de Streekagenda de samenwerking in de gebieden te versterken, de bestuurlijke en ambtelijke drukte te verminderen, maatwerk per streek te leveren, en integrale, kwalitatief goede projecten te realiseren. Er wordt ook gestreefd naar het zo efficiënt mogelijk inzetten van middelen: meer met minder. De Streekagenda is bedoeld om de aanpak zoals die was rond Plattelânsprojekten, in relatie tot de nieuwe Europese fondsen, te verbreden en te verdiepen. De Streekagenda is het middel om de uitdagingen, die steeds complexer worden en een aanpak op een grotere schaal dan de gemeente vergen, effectief aan te kunnen pakken. Met de Streekagenda moet de focus effectief gericht worden op de kernproblemen waar de streek voor staat. Van onderop De Streekagenda wordt opgesteld vanuit de gedachte dat de rol van inwoners, ondernemers en andere maatschappelijke actoren toeneemt en overheden meer los laten. De maatschappij is veranderd en er is meer behoefte om het denken en handelen van burgers, ondernemers en andere partijen het vertrekpunt te laten zijn. Het gaat om het benutten van het zelforganiserend vermogen van de streek. De overheid zal vaker ontwikkelprocessen faciliteren in plaats van volledig bepalen. Samenwerken aan ontwikkelingen in de streek vergroot de kans dat resultaten beklijven. Het voordeel van samenwerken is dat zoveel mogelijk op lokaal en streekniveau passende oplossingen gevonden worden. Bijvoorbeeld de Europese Leader-aanpak past goed bij deze andere verhoudingen. 1.3 Samenhang en thema s De gemeenten in Noardwest geven met de Streekagenda antwoorden op de vragen over (dubbele) vergrijzing en zorg, economische ontwikkeling, leegstand van woningen, terugloop van het aantal schoolgaande kinderen, jongeren die lastig voor de regio te behouden zijn, duurzaamheid, leefbaarheid, toerisme, waterhuishouding, enz. Die onderwerpen zijn in Noardwest samengevat in drie centrale thema s: economie, bereikbaarheid en leefbaarheid (zie de figuur). Bouwstenen voor de Streekagenda op economisch gebied zijn onder andere landbouw, toerisme, arbeidsmarkt, innovatie en duurzaamheid. Realiseren van belangrijke wateropgaven voor een toekomstbestendig waterbeheer en compensatie van bodemdaling door delfstoffenwinning spelen daarbij ook een belangrijke rol. Bereikbaarheid is een belangrijke vestigingsfactor op zichzelf en hangt samen met het aanbod van voorzieningen: als voorzieningen niet fysiek aanwezig zijn, moeten ze wel binnen een redelijke afstand of digitaal bereikbaar zijn. Leefbaarheid, ten slotte, wordt bepaald door economie, bereikbaarheid, ruimtelijke en woonkwaliteit, aanbod van voorzieningen (met name onderwijs, zorg en welzijn), en sociale en culturele factoren, zoals sociale samenhang en netwerken. Onder leefbaarheid vallen factoren die in relatie tot wonen/woonomgeving, vrije tijd en werken de kwaliteit van het bestaan beïnvloeden. Het gaat dan voor een deel om voorzieningen, zoals winkels, onderwijs, zorg en welzijn, en voorzieningen voor vrije tijd/sociale omgeving (verenigingen, cultuur, recreatie). Het gaat zeker ook om sociale 6

9 cohesie - uit onderzoek blijkt dat niet (alleen) de aanwezigheid van voorzieningen bepalend is voor de leefbaarheid, maar met name ook de sociale netwerken e.d. Samenhang thema s Samenhang met programma s Het ligt voor de hand met de Streekagenda aansluiting te zoeken bij andere programma s ligt. De programma s, met uiteraard eigen doelstellingen, kunnen een belangrijke bron van financiering vormen voor de projecten in de streek. Bij het zoeken naar verbindingen is de toets telkens in hoeverre tegemoet kan worden gekomen aan het verwezenlijken van de regionale opgaven verwoord in de Streekagenda. Recent is bovendien het initiatief van regionale inzet van de NUONreserve. Bij de uitvoering daarvan vormen de streekagenda s (en de samenwerkingsagenda s) het instrument voor de samenwerking tussen provincie, gemeenten en andere partners. 3 Relevante programma s zijn: 4 Samenwerking Leeuwarden provincie Fryslân Stadsregio Leeuwarden Woonregio Noardwest Provinciaal plattelandsbeleid Provinciaal economisch beleid Programma ruimtelijke kwaliteit Fan mear nei better (project Demografische ontwikkelingen ) Duurzame innovatie Toerisme en recreatie Masterplan Toegangspoort Harlingen Actieplan Aansluiting economie en arbeidsmarkt Regionaal bedrijventerreinplan Noardwest Burgerparticipatie/Koöperaasje Fryslân Naar een veerkrachtig sociaal domein (Gemeenten Súdwest Fryslân/Littenseradiel) Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân ISV-III (Integrale Stedelijke Vernieuwing) 3 Zie Provincie Fryslân, Wurkje foar Fryslân. Duurzaam investeren in tijden van crisis, 2013, p Zie voor een toelichting op de programma s de bijlagen. 7

10 Waterhuishoudingsplan provincie en Waterbeheerplan Wetterskip Fryslân Deltaplan Agrarisch Waterbeheer 1.4 Doel en werkwijze Streekagenda In Fryslân worden per plattelandsregio streekagenda s opgesteld. Er zijn nóg vier gebieden waarvoor een streekagenda zal worden opgesteld in Noordoost Fryslân is al een agenda opgesteld. 5 Bij de streekagenda s gaat het om samenwerking op uitvoerend niveau en een bottom up -benadering. De agenda s worden gezamenlijk opgesteld door de provincie Fryslân, gemeenten, Wetterskip Fryslân, maatschappelijke organisaties en andere partijen. Dat moet uitmonden in gezamenlijke doelen, gezamenlijke projecten en gezamenlijke organisatie en financiering daarvan. Samen optrekken Het gezamenlijk optrekken van provincie, gemeenten, Wetterskip Fryslan, private partijen en het maatschappelijk middenveld is cruciaal voor een slagkrachtige uitvoering en de kracht van de streek. De kracht ligt in de eerste plaats besloten in de bewoners ervan. De samenleving in de dorpen kenmerkt zich door actief burgerschap en ondernemerschap, waar initiatieven van de grond komen. Daarnaast werken de gemeenten in de regio, ondersteund door de provincie, samen vanuit het besef dat alleen op die manier de opgaven succesvol ter hand genomen kunnen worden. Het maatschappelijk middenveld (woningcorporaties, onderwijsinstellingen, zorginstellingen, maatschappelijke organisaties) en ondernemers ontplooien eveneens initiatieven en werken daarbij samen met de overheid. Bestuurlijke en ambtelijke drukte te verminderen De Streekagenda moet bijdragen aan een heldere afstemming en een effectieve regie rond regionale projecten, kortom: minder bestuurlijke en ambtelijke drukte. Er moet duidelijk zijn waar de aansturing efficiënt en effectief op streekniveau ligt. Gemeenten zullen een deel van hun taken en uitvoering moeten overdragen naar het streekniveau. Zonder duidelijke afspraken over de aansturing en uitvoering op streekniveau, is er het risico van meer bestuurlijke drukte. De Streekagenda mag niet leiden tot extra bestuurlijke en ambtelijke overleglagen. Kader voor opgaven en besluitvorming In de Streekagenda worden per regio de opgaven gedefinieerd en een gezamenlijke ambitie en concrete (beleids)aanpak geformuleerd. De Streekagenda is er voor om gezamenlijke opgaven te benoemen en op te pakken. In de Streekagenda komen afspraken te staan over de uitvoering en financiering van gezamenlijke opgaven. De Streekagenda speelt een centrale rol in de bestuurlijke prioritering en besluitvorming over de projecten die in de streek zullen worden uitgevoerd. Streefbeelden, opgaven, acties en projecten De Streekagenda is opgesteld vanuit een schets van de streek en van trends en uitdagingen die in de nabije toekomst op de streek afkomen. Op basis daarvan worden doelen geformuleerd over hoe de streek er in de toekomst uit zou moeten zien: streefbeelden. Door het naast elkaar zetten van streefbeelden en de trends en uitdagingen, worden de opgaven voor de streek zichtbaar: de agenda voor de streek. De opgaven moeten worden vertaald in actie: wat gaan we er aan doen? Een actie betekent hier het geheel van één of meer projecten die samen bijdragen aan de oplossing van een opgave en het het realiseren van een streefbeeld. De projecten in de Streekagenda variëren: het kan gaan om kleine, afgebakende projecten, of om een groter geheel van meerdere projecten. Het kan gaan om concrete projecten met een duidelijke uitkomst op de korte termijn, het kan ook gaan om projecten waaruit op termijn andere concrete projecten uit voortvloeien. In deze Streekagenda wordt voor het gemak steeds de term projecten gebruikt. Uitvoering De Streekagenda gaat om uitvoering van projecten over de vierjarige periode van 2014 tot en met De Streekagenda bevat echter ook een visie op de streek voor latere jaren (tot 2020). Ook andere programma s betreffen veelal een langere periode. De streefbeelden in de Streekagenda 5 ANNO = Agenda Netwerk Noordoost. 8

11 betreffen de situatie vanaf ongeveer 2020; er wordt vanuit gegaan dat het een aantal jaren duurt voordat projecten volledig tot effect komen. Dynamisch werkdocument De Streekagenda geeft de contouren weer in de vorm van trends, uitdagingen, streefbeelden en opgaven. Daar kunnen in de loop van de tijd veranderingen in komen als gevolg van bijvoorbeeld nieuwe ontwikkelingen. De contouren vormen als het ware de kapstok waaraan projecten worden opgehangen. Niet alle opgaven zullen volledig door de Streekagenda gedekt worden, laat staan opgelost. Dat betekent ook dat projecten verder ontwikkeld kunnen worden en dat er nieuwe projecten opgezet kunnen worden binnen de aangegeven contouren. Met andere woorden: het staat op papier, maar is niet in beton gegoten. Voor de eerste jaren met name de jaarschijf 2014 ligt er logischerwijs al meer vast dan voor latere jaren. De Streekagenda is een dynamisch document dat per jaar een uitvoeringsplan kent. Dynamische werkwijze: opzet en stappen Streekagenda Kader voor (Europese) financiering De Streekagenda vormt ook een kader voor de financiering van projecten. Alle streekagenda s zijn belangrijk voor onder meer middelen uit Europese programma's voor plattelandsontwikkeling (POP), regionale ontwikkeling (EFRO), samenwerking met andere Europese regio's (INTERREG), sociale ontwikkeling (ESF) en het Europese Visserijfonds. Eind 2013 lopen de huidige Europese, provinciale en Rijksprogramma s voor het landelijk gebied af. In 2014 komen er nieuwe Europese fondsen voor het landelijk gebied en het platteland en de Streekagenda moeten daarop aansluiten. Afbakening Domein van de Streekagenda: bovenlokaal De Streekagenda gaat over bovenlokale projecten, die op streekniveau (moeten) worden uitgevoerd. Het gaat om projecten die gemeentegrensoverschrijdend zijn, een uitstraling hebben voor de hele streek, of die te complex en grootschalig zijn om door één gemeente of één lokale partij te worden opgepakt. Aan de bovenkant wordt het domein van de Streekagenda afgebakend door het provinciale en nationale niveau. Immers, projecten en beleid op provinciaal en nationaal niveau worden in beginsel ook op dat niveau georganiseerd en gefinancierd. Voor de streek zijn wél projecten relevant die in aansluiting op de provinciale of nationale investeringen zorgen voor een goede inbedding en uitwerking op streekniveau. Aan de onderkant is er het gemeentelijke en waterschapsdomein: beleid van en uitvoering door de gemeenten en Wetterskip Fryslân. 9

12 In Noardwest wordt door een deel van de gemeenten op het terrein van wonen, economie en arbeidsmarkt al intergemeentelijk samengewerkt in verschillende samenwerkingsverbanden. Ook worden er nu al projecten uitgevoerd in het kader van gebiedsontwikkeling, waar gemeenten en onder meer Wetterskip Fryslân in samenwerken. 6 De schaal van die projecten sluit logischerwijs aan bij het streekniveau. Bestuurlijke herindeling Er zijn verschillende initiatieven in de streek om tot een andere gemeentelijk indeling te komen. Delen van Boarnsterhim (en mogelijk ook Leeuwarderadeel, en delen van Littenseradiel) zullen bij Leeuwarden worden gevoegd. Ook bij andere gemeenten zijn er initiatieven om te komen tot een fusiegemeente in Noardwest Fryslân. Over de precieze uitkomst en het tijdspad is nog geen zekerheid. De Streekagenda kan worden gezien als een agenda die ook voor de gemeenten na een mogelijke herindeling relevant is. Streek en (stad) Leeuwarden De Streekagenda gaat over het platteland en uitdagingen die te maken hebben met trends op het platteland. Die trends kunnen niet los worden gezien van wat er in de stad Leeuwarden gebeurt. Er is een sterke samenhang tussen stad en streek, bijvoorbeeld in termen van werkgelegenheidsfunctie. Omdat stedelijke en plattelandsontwikkelingen en uitdagingen verschillen, heeft de gemeente Leeuwarden voor (groot)stedelijke vraagstukken een afzonderlijke (samenwerkings)agenda met de provincie; die (groot)stedelijke vraagstukken zijn geen onderdeel van de Streekagenda. Er wordt door de gemeente Leeuwarden ook samengewerkt binnen de Stadsregio Leeuwarden. 7 Ook de stadsregio gaat vooral over (groot)stedelijke vraagstukken. Over het algemeen geldt dat de uitdagingen en projecten uit de Streekagenda en die uit de Samenwerkingsagenda Leeuwarden / Stadsregio Leeuwarden elkaar aanvullen. Samenwerkingsagenda Leeuwarden / stadsregio Leeuwarden Doel van samenwerking tussen de provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden is versterking van de economische, culturele en centrumpositie van Leeuwarden. De samenwerkingsagenda gaat om majeure en strategische projecten met een hoofdstedelijk én provinciaal belang. Het economisch beleid van de provincie sluit ook aan op de samenwerking tussen de zogenoemde F4 (Leeuwarden, Drachten, Heerenveen en Sneek). In de Stadsregio Leeuwarden werken gemeenten samen op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling, recreatie en toerisme, kennis en economie. Binnen de stadsregio zijn er afspraken over kwantiteit en kwaliteit van de woningbouw tot 2016/2020 en over kwantiteit en kwaliteit van bedrijventerreinen tot Verantwoording en leeswijzer Verantwoording en aanpak In het kader van de Streekagenda Noardwest Fryslân is al een aantal activiteiten uitgevoerd. De Streekagenda is gebaseerd op onder andere het Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân, en diverse rapporten van de provincie Fryslân, de gemeenten, BBO en CMO Partoer (zie de bijlagen voor een overzicht). Ook zijn er werkbijeenkomsten geweest waarvan de resultaten in de Streekagenda zijn meegenomen. Daarnaast zijn in werkgroepen projecten en opgaven geformuleerd. 8 Daarmee is in beginsel de benodigde informatie verzameld en zijn de kaders en uitgangspunten bediscussieerd. De Streekagenda betekent dus niet een nieuwe visie, maar brengt samen wat al bekend is, en formuleert op basis daarvan streefbeelden en opgaven. Werkdocument anticipeerregio Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties faciliteert provincies en regio s bij het anticiperen op de transitie die door de bevolkingsverandering optreedt. Daarvoor worden krimpregio s en anticipeerregio s onderscheiden. Krimpregio s zijn regio s waar nu al bevolkingskrimp optreedt; anticipeerregio s zijn regio s waar krimp of in elk geval grote 6 In het bijzonder de Elfstedenvaarroute en gebiedsontwikkeling Franekeradeel-Harlingen. 7 Vijf van de gemeenten in Noardwest werken samen in de stadsregio: naast Leeuwarden zijn dat Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Boarnsterhim. 8 Zie de bijlagen voor een overzicht van de organisatie voor de totstandkoming van de Streekagenda en betrokken partijen. 10

13 bevolkingsveranderingen verwacht worden. Het gaat er om in deze regio s de gevolgen van de transitie inzichtelijk te maken, de ongewenste effecten te beperken, en kwaliteit aan het gebied toe te voegen. De anticipeerregio Noardwest Fryslân omvat de gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Harlingen, Leeuwarderadeel, Littenseradiel en Menameradiel. Leeuwarden en Boarnsterhim vallen buiten de anticipeerregio. De anticipeerregio heeft geen bestuurlijke status, maar is meer agenda-settend van aard. Op basis van de Streekagenda worden wél bestuurlijke afspraken gemaakt. Bij de anticipeerregio wordt er net als bij de Streekagenda - van uitgegaan dat een integrale sturing en aanpak noodzakelijk zijn, omdat de verandering in de bevolking verschillende beleidsterreinen raakt. Voor de anticipeerregio Noardwest Fryslân is een werkdocument opgesteld, waarin de uitdagingen, een SWOT-analyse, en mogelijke projecten zijn opgenomen, in de vorm van zes bouwstenen. Het werkdocument is in de afgelopen periode opgesteld en vormt een bron van informatie voor de Streekagenda; de analyse in het werkdocument en de Streekagenda sluiten op elkaar aan. De bouwstenen vormen mede de basis voor de projecten in de Streekagenda. De Transitie-atlas van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties kan voor een aantal bouwstenen een goed hulpmiddel zijn. Dit instrument maakt een breder afwegingskader voor woningbouw, zorg en welzijn, voorzieningen en economie in een oogopslag inzichtelijk. Leeswijzer Deel A van de Streekagenda betreft het beschrijvende, en begint met een korte schets van het gebied en haar inwoners (hoofdstuk 2). In hoofdstuk 3 wordt de analyse en onderbouwing die ten grondslag liggen aan de Streekagenda gegeven. Dat is gebaseerd op de onderzoeken en (SWOT- )analyses die eerder voor de streek zijn gedaan. De trends en uitdagingen voor de streek worden in dit hoofdstuk geschetst. De doelen streefbeelden van de Streekagenda staan centraal in hoofdstuk 4. Er wordt een samenvattend beeld gegeven van de centrale thema s en er wordt per thema benoemd wat de streefbeelden en opgaven voor Noardwest Fryslân zijn. Deel B van de Streekagenda vertaalt de opgaven naar projecten. Per thema wordt aangegeven welke samenhangende projecten daarin worden genomen. Deel B moet worden gezien als een dynamische agenda, die in de loop van de tijd aangevuld en aangepast kan worden. Het is als het ware de momentopname foto van de stand van zaken nu. Deel C betreft de organisatie en uitvoering van de Streekagenda. Opzet en leeswijzer Streekagenda 11

14 DEEL A: GEZAMENLIJKE AGENDA

15 2 HET GEBIED Noardwest Fryslân is een bijzondere streek. Een streek van eenheid in verscheidenheid, met een rijke historie, met een verbintenis met de Waddenzee, én met trotse en eigenzinnige mensen. De streek omvat plattelandsgebied met een aantal oude kleine steden. Het beeld van de streek is samengevat in de volgende beschrijving van de essentie van het gebied. Ryk en rom Waadlân, opslike út de see, troch eigensinniche lju kultivearre Rijk en weids waddenland, opgeslibd uit zee, door eigenzinnige mensen gecultiveerd Uit: rapport Waddenland van Overvloed 2.1 Schets van het gebied en de mensen Een streek van eenheid in verscheidenheid Noardwest Fryslân telt, exclusief Leeuwarden, ruim inwoners. 9 De regio heeft twee grote stedelijke kernen: Harlingen ( inwoners) en Franeker (13.000). Daarnaast zijn grotere kernen: Stiens (7.500), Grou (5.500) en St.-Annaparochie (5.000 inwoners). De regio is verder vooral een landelijke regio met veel mooie en leefbare dorpen. Littenseradiel is zelfs de meest landelijke gemeente van Nederland. 10 De bevolking van Noardwest Fryslân is tussen 2000 en 2013 licht toegenomen; het beeld per gemeente is echter wisselend. 11 In Leeuwardereel en Menameradiel daalde de bevolking licht; in met name het Bildt en Littenseradiel nam de bevolking toe. 12 De gemeenten in Noardwest hebben bevolkingskenmerken die in zekere mate samenhangen met het plattelandskarakter van het gebied. Er zijn meer en grotere gezinnen (het kindertal ligt hoger dan landelijk), minder alleenstaanden en eenpersoonshuishoudens, en minder jong-volwassenen jongeren (20-30 jaar) trekken voor opleiding en werk naar de grotere stedelijke kernen. De meer stedelijke gemeente Harlingen kent juist meer stadskenmerken, zoals meer jong-volwassenen en meer alleenstaanden. 13 De stadse sociaal culturele identiteit van Harlingen is sowieso verschillend van de andere gemeenten. Op het platteland is de landbouw belangrijk: de regio is een zuivelstreek met veel veeteelt en ook een belangrijke (poot)aardappelensector. Daarnaast is de laatste jaren ook (glas)tuinbouw in opkomst. De plattelandseconomie is echter ook een industriële economie met veel vestigingen van maakindustrie. Stad en platteland zijn nauw met elkaar verweven. Dat geldt voor het platteland en de kleinere steden in de streek; zo hebben Harlingen en Franeker belangrijke regiofuncties op het gebied van zorg, onderwijs en werk. De verwevenheid gaat ook op voor de streek en de stad Leeuwarden. Leeuwarden heeft een belangrijke werkgelegenheidsfunctie voor de hele streek. Ook grootschalige onderwijs- en zorgvoorzieningen waar de inwoners van de streek gebruik van maken, zijn gevestigd in Leeuwarden. De samenhang tussen stad en platteland zit bijvoorbeeld ook op het gebied van watertechnologie, waar in Leeuwarden kennis en bedrijvigheid zit, maar er een sterke relatie is met het platteland in de vorm van demo-sites en praktische toepassingen. 9 Cijfers per (voorlopig); inclusief Boarnsterhim. Leeuwarden telt inwoners. 10 Littenseradiel is volgens het CBS de minst verstedelijkte gemeente van Nederland. 11 Bron: CBS. De bevolkingsontwikkeling wordt voor een deel bepaald door de aanwezigheid van azc s. In de gemeente het Bildt is vanaf 2003 een azc gevestigd; azc s in Leeuwarden ( ), Harlingen ( ), Franekereradeel ( ) en Menameradiel ( ) zijn inmiddels gesloten (Provincie Fryslân, Prognoase 2013). De aanwezigheid van azc s betekende voor de meeste gemeenten een tijdelijke toename van de (ingeschreven) bevolking. 12 Ter vergelijking: Leeuwarden kende in dezelfde periode een bevolkingstoename met zo n inwoners (8% groei).ook in Boarnsterhim was er een relatief sterke groei, met zo n inwoners (7%). 13 Zie het rapport Kansen spreiden. 13

16 Een streek met historie In de streek wonen al heel lang mensen. Ruim voor het jaar nul werden al terpen opgeworpen. De eerste bedijkingen zijn van het begin van de jaartelling. In de 17e Gouden eeuw is het gewest Fryslân een economisch sterke regio, met een voor die tijd moderne landbouw, veel kleinschalige nijverheid en een belangrijke positie in de internationale handel, vooral de handel op de Oostzee. De streek is dan geen perifere regio, maar een regio die op een belangrijke verbinding ligt de internationale scheepvaart gaat via de Zuiderzee. In de streek zijn een universiteit (Franeker) en één van de admiraliteiten van de Republiek (Harlingen) gevestigd. De historie van de streek is terug te vinden in het landschap en in de oude binnensteden. Ook cultureel is er sprake van een rijke historische context, zoals het spreken van het Fries en het Bildts, en bijvoorbeeld het kaatsen. Het kleilandschap, de dijken, en de karakteristieke dorpen en steden zijn kenmerkend voor het gebied. De streek heeft een relatie met de zee De verbinding naar de zee was vroeger al een gunstige voorwaarde om handel te drijven. De relatie met de zee is nu duidelijk en onmiskenbaar aanwezig met de maritieme bedrijvigheid in de havenstad Harlingen en met de Waddenzee. Harlingen is de tweede zeehaven in Noord-Nederland naast Delfzijl/Eemshaven, en is economisch belangrijk door de bedrijvigheid in onder meer de visserij, goederenvervoer en passagiersvervoer, en logistiek. De regio grenst aan de Waddenzee, dat door UNESCO is aangemerkt als Wereldnatuurerfgoed. Het Wad heeft een grote aantrekkingskracht op natuurliefhebbers en (andere) toeristen. De potentie van recreatie in relatie tot het Wad geeft nog volop kansen. De invloed van de zee betreft ook verzilting via het grondwater/kwel dat zeer bepalend is voor de landbouwactiviteiten en de landschapsontwikkeling. De streek heeft een bijzondere groen-blauwe karakteristiek. De aanwezigheid van delfstoffen en de bodemdaling, die door de delving daarvan ontstaat, heeft invloed op de ontwikkeling van het gebied en bepaalt ook het grondgebruik en het behoud van erfgoed en gebouwen. Een streek met trotse en eigenzinnige mensen De bewoners van de streek worden wel omschreven als mensen met helderheid, nuchterheid, trots en gevoel voor traditie en het eigen Friese. 14 Dat geldt zeker voor plattelandsbewoner. De steden geven weer hun eigen accenten. Over het algemeen is er sprake van een zekere mate van eigenzinnigheid. De streek heeft ook zelfstandige denkers opgeleverd. Mensen als Pieter Jelles Troelstra (de socialistische voorman), Eise Eisinga (bekend van het planetarium in Franeker) en Menno Simons (de mennonieten doopsgezinden - vinden in dit deel van Fryslân hun oorsprong), en Gysbert Japix (die in een tijd dat er op het Fries werd neergekeken, voor het eerst Friestalig is gaan schrijven en publiceren) zijn tot op zekere hoogte symbolen van de doelgerichte en recht-doorzee karakters van de mensen. 2.2 Schets van economie, bereikbaarheid en leefbaarheid Schets van de streek: economie Bedrijvigheid kan worden gezien als de onderlegger voor regionale ontwikkeling. Alleen als er werk is, kan een negatieve ontwikkeling worden voorkomen en alleen als er werk is, blijft de regio aantrekkelijk om te wonen. Het aantal bedrijven in de streek is ongeveer De werkgelegenheid betreft banen. 16 De economie wordt gekenmerkt door een hoog aandeel mkb. Het mkb is de ruggengraat van de economie en werkgelegenheid in de streek. Doorgaans kent 14 Bron: rapport Waddenland van Overvloed. 15 Exclusief Leeuwarden, inclusief Boarnsterhim. Bron: Handelsregister (Kamer van Koophandel), exclusief holdings e.d.; alleen private bedrijven. Ter vergelijking: in Leeuwarden gaat het om ongeveer bedrijven. 16 Cijfers In Leeuwarden gaat het om ongeveer banen. Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. 14

17 dit mkb minder dan tien werknemers; het grootbedrijf (bedrijven met meer dan 100 werknemers) is nauwelijks aanwezig. Overigens is de kleinschaligheid niet iets specifieks voor Noardwest Fryslân; het geldt voor het mkb in heel Noord-Nederland. Bedacht moet worden dat naast deze bedrijven grote werkgevers vooral te vinden zijn bij de overheid en in de zorg. De kernen Harlingen en Franeker zijn economisch dragende kernen. Ook St.-Annaparochie, Stiens en Grou hebben een regionale centrumfunctie op het gebied van voorzieningen als winkels, cultuur en welzijn. Stiens, Dronrijp en Winsum zijn daarnaast bedrijvenconcentratiekernen. Er is een grote verwevenheid tussen Leeuwarden en Noardwest Fryslân: een groot deel van de werkenden in Leeuwarden komt uit de omliggende gemeenten, c.q. een groot deel van de werkenden in Noardwest, werkt in Leeuwarden. Zo werkt rond de helft van de inwoners van Leeuwarderadeel en Menameradiel in Leeuwarden, en ongeveer een kwart van de inwoners van het Bildt, Franekeradeel en Littenseradiel. De regio kent ook een sterke verwevenheid op een aantal economische thema s, zoals agrofood. Hoewel de noordelijke economie zich tegenwoordig in ongeveer hetzelfde tempo ontwikkelt als in Nederland in het algemeen, is er nog altijd een achterstand in de economische dynamiek tussen Noardwest Fryslân en de rest van Nederland. De regionale economie kent een lagere arbeidsproductiviteit ten opzichte van het Nederlands gemiddelde. 17 Het probleem daarvan is dat de concurrentiepositie daardoor slechter is. Verder geldt over het algemeen voor de noordelijke bedrijven dat ze minder gericht zijn op innovatie en export. Zo biedt de stuwende (= exporterende) bedrijvigheid in Noardwest een kleiner aandeel in de werkgelegenheid dan in Nederland als geheel. Op onderdelen zijn er wel innovatieve deelsectoren; denk bijvoorbeeld aan de glastuinbouw, scheeps- en jachtbouw en recent water en energie waar innovatieve ontwikkelingen plaatsvinden. Ondanks de relatief minder goede structuurkenmerken van de economie, heeft de werkgelegenheid zich de afgelopen tien jaar goed ontwikkeld. De werkgelegenheid in de streek Noardwest Fryslân is tussen 2000 en 2009 toegenomen met 13,6% ( banen); hoger dan het landelijk gemiddelde. 18 De afgelopen jaren voelt de regio de invloed van de economische en financiële crisis en is de werkloosheid weer opgelopen. Schets van de streek: bereikbaarheid De streek is gelegen rond één van de centrale infrastructurele assen van de provincie (snelweg A31/Van Harinxmakanaal/spoor Leeuwarden-Harlingen). De regio is goed onderling verbonden met infrastructuur over de weg, water en spoor. Met de aanwezige verbindingen, en projecten als de Elfstedenvaarroute, de Haak om Leeuwarden en de recente aanpassingen aan de N31 bij Harlingen is het infrastructuurnetwerk redelijk compleet te noemen. Aandachtspunten liggen in digitale bereikbaarheid, optimaal woon-werkverkeer en een goed openbaar vervoer. Met name op het gebied van openbaar vervoer spelen er vragen over de bereikbaarheid van het platteland. Daarnaast is bereikbaarheid een belangrijke factor bij de vestigingsfactoren van bedrijven. In het bijzonder de bereikbaarheid van de zeehaven Harlingen is van belang voor de streek. Door de toegenomen (auto)mobiliteit van plattelandsbewoners is het belang van directe nabijheid van voorzieningen kleiner geworden, terwijl het belang van de bereikbaarheid van de voorzieningen is gegroeid. Met name de voorzieningen in Leeuwarden en in de grotere kernen zullen van grote betekenis blijven voor de leefbaarheid van het Friese platteland, en zeker de regio Noardwest. Een goede bereikbaarheid is dus cruciaal. Schets van de streek: leefbaarheid Over het algemeen is Noardwest een goed leefbare regio, maar er is wel een aantal bedreigingen die voortkomen uit demografische en andere trends. Het woonklimaat van de streek kent duidelijk positieve kenmerken in de vorm van de aanwezigheid van rust en ruimte, een bijzonder landschap 17 Dit geldt voor heel Fryslân. Zie Broersma en Van Dijk, Arbeidsproductiviteit in Fryslân, Een analyse van het niveau en de groei van , RuG, Groningen, Exclusief Leeuwarden, inclusief Boarnsterhim. Bron: Rapport Friese streken in beeld. 15

18 en natuur, mooie dorpen en kwalitatief goede stedelijke bebouwing. Tegenover de positieve elementen staat dat de kwaliteit van de woningvoorraad niet altijd goed is te noemen. Over het algemeen zijn de wat oudere woningen te klein en hebben ze te weinig kamers om aan huidige woonwensen te voldoen, zowel in de dorpen als de steden. Het aandeel gebouwen van vóór 1945 is relatief gezien groot. 19 De sociale cohesie kent in Noardwest Fryslân een stevige basis; de gemeenschappen zijn, met name op dorpsniveau, hecht en georganiseerd. In veel dorpen zijn actieve verenigingen van dorpsbelangen die belangrijk zijn voor activiteiten en cohesie in het dorp. De verenigingsdichtheid is groot. Met name sport- en muziekverenigingen zijn er veel. De grotere kernen hebben duidelijk meer verenigingen. In de allerkleinste kernen (minder dan 200 inwoners) is het aantal verenigingen beperkt. 20 Op het gebied van zorg en welzijn (zoals ouderen en jeugd) is het aanbod van voorzieningen in de streek breed en gedifferentieerd. Er is een groot ziekenhuis (in Leeuwarden) met een locatie in de streek (in Harlingen), er is een ruime spreiding van verzorgingshuizen, en voldoende aanbod van opvang voor mensen met een beperking. Alle gemeenten kennen een vorm van jeugdbeleid. Wat betreft voorzieningen kan het volgende worden geconstateerd. 21 Grotere kernen vanaf ongeveer inwoners hebben een breed scala van voorzieningen. Er zijn één of meerdere basisscholen, er zijn voorzieningen als kinderopvang en peuterspeelzaal, er is vaak een huisarts, en er is een supermarkt. Deze kernen worden wel aangeduid als complete kernen. 22 Bij kernen met minder inwoners nemen de voorzieningen af: de huisarts en supermarkt vervalt; school en dorpshuis blijven vaak wel. Publieke voorzieningen zoals dorpshuis, basisschool, busverbinding, de Lytse Bieb en in mindere mate ook peuterspeelzaal en de aanwezigheid van een sportcomplex zijn redelijk goed verspreid over de kernen, ook de kleinere. De spreiding van publieke voorzieningen is beduidend groter dan die van private voorzieningen. Private voorzieningen zoals supermarkt, postagentschap en pinautomaat zijn nauwelijks in de kleinere kernen te vinden, en komen eigenlijk alleen maar in kernen vanaf inwoners voor. Private voorzieningen, zoals winkels, zijn geconcentreerd in de grotere plaatsen, zoals Harlingen, Franeker, Stiens, Grou, St.-Annaparochie, Winsum en Wommels. Voor dergelijke voorzieningen gaan mensen dus naar de grotere kernen, of naar Leeuwarden. Een aantal voorzieningen uit de publieke sfeer zoals voortgezet onderwijs, bibliotheek en verzorgingshuis zijn nu al op een regionaal niveau georganiseerd met alleen vestigingen in de grotere plaatsen. Wat betreft voorzieningen kan geconcludeerd worden dat de grotere kernen op het platteland en de nabije stad Leeuwarden een cruciale rol spelen in het voorzieningenaanbod voor de hele streek. Buiten de grotere kernen zijn er nauwelijks complete dorpen die alle basisvoorzieningen in huis hebben. Het betekent ook dat mobiliteit en de bereikbaarheid van de voorzieningen belangrijke randvoorwaarden zijn voor het wonen buiten de grotere kernen. 2.3 Positie van de streek Samenwerking binnen en buiten streek In de streek wordt al langer samengewerkt op verschillende niveaus en met verschillende partners. 23 Zo is er de Stadsregio Leeuwarden. De stadsregio bestaat uit zes gemeenten, waarvan er vijf binnen Noardwest Fryslân samenwerken: naast Leeuwarden ook Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Boarnsterhim. Er is daarmee een duidelijke overlap tussen streek en stadsregio. De enige gemeente die niet in de streek Noardwest en wel in de stadsregio zit is Tytsjerksteradiel. Gemeenten die wel in de streek, maar niet in de stadsregio zitten, zijn het Bildt, Franekeradeel en 19 Zie rapport Kansen Spreiden. 20 Zie rapport Kansen Spreiden. 21 Zie rapport Friese streken in beeld en Kansen Spreiden. 22 Ze hebben minimaal een basisschool, een huisarts, een supermarkt en een dorpshuis. 23 De stadsregio Leeuwarden en de Westergozone hebben eerder al eens een gezamenlijke regiovisie uitgebracht: Regiovisie Stadsgewest Leeuwarden en Westergo, februari

19 Harlingen. In de Stadsregio Leeuwarden werken gemeenten samen op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling, recreatie en toerisme, kennis en economie. Er was ook ambtelijke samenwerking tussen de gemeenten het Bildt, Menameradiel, Leeuwarderadeel en Ferwerderadiel als de zogenoemde Middelsee-gemeenten. Een deel van de gemeenten valt nu nog binnen de Westergozone, die samen met de A7-zone, de economische kernzones van Fryslân vormt. De zonestructuur vervalt per 1 januari Met Noordoost Fryslân en de Waddeneilanden wordt de relatie met de Waddenzee gedeeld, die onder meer van belang is voor de ontwikkeling van recreatie en toerisme. De streek ten opzichte van andere schaalniveaus Op sommige terreinen deelt de regio uitdagingen en ambities met andere Noord-Nederlandse regio s. Zo functioneert op Noord-Nederlands niveau het SNN om de regionale economie te stimuleren. Recreatieve kansen rond de Waddenzee zijn ook van toepassing op Noord-Groningen (en Ostfriesland in Duitsland). Binnen Nederland wordt het beeld van de streek vooral bepaald door rust en ruimte. Het is het algemene beeld dat er van Fryslân is: vlak land met dorpen met een kerktoren aan de horizon, water en eindeloze luchten. Daarnaast wordt de streek sterk onderscheiden door de Friese cultuur en geschiedenis. De regio mag ten opzichte van de Randstad perifeer liggen, toch is over de Afsluitdijk Amsterdam binnen anderhalf uur te bereiken. De regio is relatief congestievrij en biedt relatief lage woningprijzen. De regio is voor Nederlandse (en buitenlandse) toeristen de toegangspoort tot twee van de Waddeneilanden. Internationaal gezien is met name de erkenning van de Waddenzee als UNESCO Werelderfgoed relevant. Daarnaast zijn er verschillende bedrijven die op hun deelmarkt een internationale positie hebben. Dat geldt voor bedrijven in allerlei marktniches, maar zeker voor de agribusiness (pootaardappelen, zuivel). Vanuit de haven van Harlingen vertrekken schepen naar bestemmingen over de hele wereld. 17

20 3 ANALYSE TRENDS EN SWOT In dit hoofdstuk wordt een analyse gegeven van trends op het gebied van bevolking, economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. Op basis daarvan worden de belangrijkste uitdagingen en opgaven geformuleerd. Het hoofdstuk eindigt met een SWOT-analyse. 3.1 Demografische ontwikkelingen Trends Noardwest Fryslân kent krimp op het platteland, maar niet in de steden. 24 In Harlingen wordt tot 2020 nog bevolkingsgroei verwacht. Daarna vindt slechts een lichte daling plaats; per saldo is het inwonertal in 2030 hoger dan in In Franekeradeel vindt alleen een beperkte daling plaats. De bevolking van Boarnsterhim blijft nagenoeg stabiel. In Littenseradiel vindt een relatief grote bevolkingsdaling pas na 2020 plaats. In het Bildt en met name in Leeuwarderadeel en Menameradiel wordt in de periode tot 2020 en in de periode daarna wél een forse bevolkingsdaling verwacht. De absolute bevolkingsdaling is weliswaar relatief beperkt, de verschillende opgaven door de veranderingen binnen de bevolking zijn relatief groot. 26 De samenstelling van de bevolking verandert sterk door vergrijzing en ontgroening streek. Vooral de plattelandsgebieden vergrijzen en ontgroenen relatief zeer sterk. De bevolking zal meer ouderen kennen en minder jongeren. Het aandeel ouderen (65+) neemt tot 2030 in de meeste gemeenten in Noardwest Fryslân toe van tussen de 15-20% naar 25-30%; in Leeuwarderadeel zelfs meer dan 30%. 27 Het aandeel oudere ouderen (75+; de groep die met name veel zorg vraagt = dubbele vergrijzing) neemt nog sterker toe. 28 Het aantal jongeren (0-14 jaar) in de streek neemt af. Het aantal schoolgaande kinderen (voortgezet en basisonderwijs) neemt daardoor ook af. In de meeste gemeenten wordt een afname van rond de 20% verwacht tussen nu en 2030; ook hier is de positie van Leeuwarderadeel het meest uitgesproken met een daling van het aantal jongeren met ongeveer 30%. 29 In Harlingen neemt het aantal juist minder sterk af: met ruim 10%. De samenstelling van de huishoudens verandert: er zal met name een toename zijn van het aantal eenpersoonshuishoudens. De relatieve dominantie van het huishoudenstype gezin lijkt in de toekomst te worden ingeruild voor die van de (oudere) alleenstaande. Het aantal huishoudens stijgt echter nog wel in de regio. Dit komt door een stevige huishoudensverdunning. Pas na 2030 vindt er een daling plaats van het aantal huishoudens. 30 Op het niveau van de afzonderlijke dorpen en steden kan het beeld nog weer verschillen. Alhoewel bevolkingsprognoses op kernniveau nauwelijks betrouwbaar zijn, wordt wel verwacht dat over het algemeen de trend die de afgelopen tien jaar zichtbaar was, zich doorzet, waarbij de kleinere kernen moeite hebben om het bevolkingsaantal op peil te houden terwijl de grotere kernen (blijven) groeien Echte krimpgebieden zijn bijvoorbeeld de gemeenten in het noordoosten Fryslân, die krimpen met ruim 4% (Achtkarspelen, Dongeradeel), bijna 8% (Dantumadceel, Ferwerderadee) of zelfs 12% (Kollumerland c.a.); bron: Provincie Fryslân. Voor Leeuwarden is de prognose dat de bevolking nog zal groeien (met bijna 12% tot 2030). 25 Bron, Prognoase In de periode na 2030 vindt in Harlingen wel aanzienlijke bevolkingsdaling plaats, maar pas in 2040 is de bevolking in Harlingen lager dan in Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 27 Bron: Provincie Fryslân, Prognoase Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. Er is een groot verschil met Leeuwarden: in Leeuwarden neemt het aandeel 65+ ers toe naar ruim 20%. 29 Ter vergelijking: in Leeuwarden neemt het aantal jongeren juist toe (met bijna 20%). Bron: Provincie Fryslân, Prognoase Bron: Provincie Fryslân, Prognoase Provincie Fryslân, Krimp en Groei, Demografyske feroaring yn de provinsje Fryslân, januari

21 Leeuwarderadeel het Bildt Menameradiel Franekeradeel Littenseradiel Boarnsterhim Harlingen Leeuwarden Ten slotte neemt de beroepsbevolking af een proces dat nu al zichtbaar is. De afname komt door de demografische trend dat de groep tussen 20 en 65 jaar (de potentiële beroepsbevolking) afneemt. In de hele streek gaat het om een afname van de potentiële beroepsbevolking van in 2009 naar iets minder dan in De toename van de vraag naar arbeid (door economische groei) wordt dus niet langer gematcht met een toename van het aanbod. 33 Bevolkingsprognose per gemeente* 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% Bevolkingsprognoses Op gemeenteniveau zijn de prognoses onzeker (de provinciale prognose geeft aan dat de demografische ontwikkelingen per gemeente slechts indicatief zijn). Er zijn bovendien naast de provinciale prognose ook andere prognoses (met name van het CBS het Pearl-model en van Abf Research het Primosmodel). De prognoses verschillen in veronderstellingen over huishoudengrootte en (binnenlandse) migratie. Met name veronderstellingen over de relatieve aantrekkelijkheid van de (grote) steden ten opzichte van het platteland lijken een rol te spelen. Daar komt bij dat prognoses op basis van voortschrijdend inzicht in de loop van de tijd ook veranderen. Een en ander maakt dat een oordeel over de verwachte bevolkingsontwikkeling met enige voorzichtigheid moet worden bepaald. -10% Zie hierover Provincie Fryslân, Prognoase 2013 en bijvoorbeeld het rapport Kansen spreiden. * De prognose voor de gemeente Leeuwarden betreft de gemeente in de huidige vorm, en is hier ter vergelijking opgenomen. Bron: Provincie Fryslân, Prognoase 2013, maart Uitdagingen De demografische ontwikkelingen leiden tot verschillende uitdagingen op het terrein van wonen, zorg, onderwijs, economie en leefbaarheid Exclusief Leeuwarden, inclusief Boarnsterhim. Bron: CBS Statline, Provinsje Fryslân - bewerkingen Partoer. 33 Ter vergelijking: in Leeuwarden blijft de potentiële beroepsbevolking, min of meer even groot (rond de ). 34 Zie voor uitgebreide analyse het Werkdocument anticipeerregio Noardwest Fryslân. 19

22 3.2 Economie Trends Er kan een aantal trends op economisch gebied worden aangegeven. 35 Onder invloed van globalisering kunnen ondernemingen hun activiteiten uitbreiden en nieuwe markten in het buitenland aanboren. Tegelijkertijd krijgen deze bedrijven te maken met concurrenten uit delen van de wereld waar de lonen een stuk lager liggen. Ook de arbeidsmarkt wordt internationaler. Met name de uitbreiding van de EU heeft extra aanbod vanuit Oost-Europese landen op gang gebracht. Aan de andere kant worden met name jongeren steeds mobieler. Het is niet vanzelfsprekend dat men dicht bij huis blijft werken. Een andere trend is de verschuiving naar een kenniseconomie. Bedrijven moeten in technologisch opzicht sneller en innovatiever worden, willen ze succesvol zijn. Daarvoor is onder meer een intensievere samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven nodig. De kenniseconomie gaat gepaard met een verschuiving naar een meer op de diensten gebaseerde economie denk bijvoorbeeld aan de zorgsector of aan de opkomst van call centers. Op sectoraal niveau mogen de volgende veranderingen worden verwacht: In de landbouw zal de schaalvergroting en specialisatie verder doorzetten. Tegelijkertijd liggen in de meer kleinschalige landbouw kansen in combinaties met zorg en recreatie. De landbouw krijgt ook te maken met eisen vanuit waterbeheer en klimaatverandering. In de industrie zal door innovatie en technologische ontwikkeling de productie blijven toenemen, maar zal de werkgelegenheid minder sterk stijgen of blijven dalen. Dat heeft te maken met een relatief sterke arbeidsproductiviteitsstijging. De commerciële diensten en de gezondheidszorg zullen groeien zowel in economisch belang als in werkgelegenheid. In termen van banen zal de economie verder verdienstelijken. De verwachte afname van de bevolking tussen 15 en 65 jaar, leidt tot een stagnatie of mogelijk zelfs daling van het arbeidsaanbod (de beroepsbevolking). Dat betekent dat concurrentie om arbeidskrachten, met name om hoger opgeleide jongeren, toeneemt. Dit is niet alleen een kwantitatief probleem maar raakt ook aan de kwaliteit opleidingsniveau, competenties - van het arbeidsaanbod. 36 Een dalend arbeidsaanbod en een kwalitatieve mismatch op de arbeidsmarkt leiden er toe dat bedrijven moeilijker aan goed geschoold personeel kunnen komen. Dat kan het vestigingsklimaat en de economie in de regio negatief beïnvloeden. 37 Uitdagingen De centrale vraag bij het thema economie is of de streek voldoende aantrekkelijk blijft voor bedrijven om er te blijven, uit te breiden, of zich te vestigen. Daarvoor is nodig dat de regio in verhouding tot andere gebieden goed blijft scoren op een aantal vestigingsfactoren (zie kader). Arbeidsmarkt Een grote uitdaging voor de streek ligt er op het gebied van de arbeidsmarkt. Een goed opgeleide beroepsbevolking en de aanwezigheid van hoger opgeleiden zijn belangrijk voor een kenniseconomie. Het is een uitdaging om voldoende aantrekkingskracht te behouden voor middelbaar en hoger opgeleiden ten opzichte van andere regio s. Het wegtrekken van vooral jongeren is een probleem, omdat het de ontwikkeling van de beroepsbevolking (een voldoende groot arbeidsaanbod) belemmert. Uit onderzoek blijkt dat de brain drain van jongeren, vooral voortkomt uit carrièrevoorkeuren van hoger opgeleiden en uit een tekort aan banen in het Noorden die aansluiten bij de wensen van hoogopgeleiden. 38 Acties om het arbeidsaanbod in de regio toch overeind te houden, zijn het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd (landelijke maatregel) en het verhogen van de arbeidsparticipatie; hier liggen voor de regio kansen, omdat de arbeidsparticipatie (van met name vrouwen) nu nog relatief laag is. Hogere arbeidsparticipatie en doorwerken tot 67 jaar verlichten het probleem enigszins, maar lang niet helemaal. Om de daling verder te compenseren, zijn aanvullende acties 35 Zie rapport Kansen Spreiden. 36 Zie bijvoorbeeld RuG/Cab, Hoofdrapport Noordelijke Arbeidsmarktverkenningen , Groningen, december Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 38 Onderzoek over Westergozone, NHL (2010). 20

23 nodig in de sfeer van langer werken (meer uren maken), werknemers van buiten de regio (of het buitenland) aantrekken, en investeringen in een hogere arbeidsproductiviteit. 39 Daarnaast zal de streek gebruik moeten maken van de arbeidsreserve die nu nog werkloos of (gedeeltelijk) arbeidsongeschikt is. Niet alleen vormen die groepen ook arbeidspotentieel, maar het is voor met name de gemeenten met een relatief hoog aandeel van deze groepen ( de kaartenbak ) van belang om in te zetten op reïntegratie of bijvoorbeeld een instrument als social return. 40 Vestigingsfactoren Min of meer klassieke vestigingsfactoren hebben te maken met de nabijheid van grondstoffen, arbeid (beroepsbevolking) en afzetmarkten. Daarnaast spelen geografische ligging en bereikbaarheid een belangrijke rol. Ook de rol van de overheid (regelgeving, belastingen, subsidies) is een vestigingsfactor. Bedrijven vinden het (soms) prettig om in de nabijheid van soortgelijke bedrijven of instellingen uit de zelfde sector te zitten (clustervorming). Over het algemeen wordt aangenomen dat leef- en woonomgeving (quality of life) steeds meer een belangrijke rol gaat spelen, vooral voor hightech- en kennisintensieve bedrijven. De gedachte is dat er steeds meer bedrijven zijn die de vestigingskeuze laten afhangen van de woonplaats en het leefklimaat voor hun werknemers. Welke factoren van belang zijn, hangt af van: - schaal: op welk ruimtelijk niveau wordt de vestigingskeuze gemaakt: (inter)nationaal, regionaal of lokaal; - sector: sectoren hechten meer of minder belang aan verschillende factoren. In de tabel is een overzicht gegeven van verschillende vestigingsfactoren en het relatieve belang dat ze in het algemeen hebben op verschillende ruimtelijke schaalniveaus. Vestigingsfactoren naar ruimtelijk niveau Internationaal/ Europees Nationaal Regionaal Lokaal (gemeente) Bereikbaarheid (over de weg)* Ligging gebouw Grond/huurprijs Uitstraling gebouw Parkeren Uitbreidingsmogelijkheden vestigingslocatie Dienstverlening gemeente Mogelijkheden woon-/werkcombinatie Personeel Subsidies Nabijheid afnemers/afzetmarkt Overheid (regelgeving, economisch beleid) Lokale heffingen (zoals ozb) Aanwezigheid andere bedrijven (cluster) Leef- en woonklimaat regio Imago van de regio Nabijheid toeleveranciers Onderwijs/kennisklimaat * Bereikbaarheid over water, per spoor en door de lucht zijn vooral op (inter)nationaal niveau van belang. Bron: BBO, Notitie vestigingsfactoren 1. Innovatie en nieuwe dragers De achterstand op het gebied van innovatie en productiviteitsontwikkeling vormt ook een grote uitdaging voor de streek. In elk geval is dit een aspect dat voortdurend aandacht verdient niets doen is in dit geval achteruitgang, omdat de concurrentie in andere regio s niet stil zit. De uitdaging zit in het verhogen van het innovatieve karakter van het bedrijfsleven. Naast het inzetten op het behoud en versterken van het bestaande regionale bedrijfsleven zou gezocht moeten worden naar nieuwe dragers van de regionale economie. Er wordt dan bijvoorbeeld gedacht aan nieuwe ict-toepassingen (waarvoor glasvezelkabel nodig is), mede in relatie tot zorgdiensten voor een vergrijzende bevolking en kansen voor recreatie en toerisme. Verder liggen 39 Zie rapport Kansen spreiden. 40 Reïntegratie betreft allerlei maatregelen op het gebeid van scholing en activering die zorgen voor terugkeer in het arbeidsproces; social return houdt in dat bij overheidsbestedingen werklozen bij een deel van de betreffende werkgelegenheid worden betrokken. 21

24 er belangrijke kansen in de transitie naar nieuwe (decentrale) energiebronnen, mogelijk in relatie tot het relatief grote glastuinbouwcomplex in de regio. 41 Economie en ruimtelijke kwaliteit Een uitdaging is ook dat ontwikkelingen op het gebied van economie en bedrijfsleven druk kunnen leggen op (houdbaarheid van) de ruimtelijke kwaliteit. Tegelijkertijd zijn bedrijventerreinen, landbouw en recreatie belangrijk voor de economie. Een optimale balans hierin (waarbij het één niet ten koste gaat van het ander) is een opgave voor het gebied. Klimaatverandering en landbouw Een uitdaging voor met name de landbouw betreft klimaatverandering. Bij een duurzame ontwikkeling van Noardwest Fryslân is het belangrijk in te spelen op ontwikkelingen zoals klimaatverandering (extremere buien en langere droge perioden), zeespiegelstijging en bodemdaling. Door zeespiegelstijging en bodemdaling zal bovendien de zoute kwel in het gebied toenemen, waardoor de omstandigheden voor de landbouw zullen verslechteren als er geen verdere actie wordt genomen of alternatieven worden gevonden (zoals zilte teelt). Daarnaast ligt er in Noardwest Fryslân een opgave om de ecologische en chemische kwaliteit van het oppervlaktewater te verbeteren. Deze opgave kan ten goede komen aan de kwaliteit van de regionale economie, en vooral de landbouw en de recreatiesector. 3.3 Bereikbaarheid Trends Wanneer mensen mobieler zijn of worden, zullen de afstanden tot voorzieningen relatief verkleinen. Dit geeft een nieuwe kijk op spreidingsbeleid voor voorzieningen. Het verdwijnen van voorzieningen hangt samen met de noodzaak van goede bereikbaarheid. Alhoewel schaalvergroting het draagvlak voor lokale voorzieningen in de kleinere kernen en dorpen vermindert, kan schaalvergroting ook betekenen dat kwalitatief hoogstaande voorzieningen in een sterke stad behouden blijven voor een regio of zelfs nieuw worden ontwikkeld in een regio. Consequentie is wel dat de plattelander vaker en verder moet reizen. De meer (auto)mobiele dorpsbewoners zullen niet direct in termen van leefbaarheid er op achteruit gaan wanneer de lokale voorzieningen verder afnemen. Een goede (auto)bereikbaarheid vanuit het platteland van de voorzieningen in regionale centra en in Leeuwarden geeft voor deze bewoners waarschijnlijk voldoende alternatieven. Voor de minder mobiele bevolking kan het vertrek van voorzieningen uit de dorpen tot verschraling van hun directe leefomgeving leiden. Een grotere kans om tot de niet-mobiele bevolking te behoren, hebben ouderen, jongeren, minder validen, minder draagkrachtigen en sociaal zwakkere groepen. Het openbaar vervoer kan ten dele de geringere mobiliteit van de zwakkere groepen in de dorpen compenseren en is om die reden belangrijk. Maar openbaar vervoer kan het verlies van voorzieningen in de nabijheid nooit helemaal compenseren. 42 Een deel van de oplossing zit in digitale bereikbaarheid: niet-mobiele groepen kunnen wel gebruik maken van de mogelijkheden van internet en internetdiensten. Uitdagingen Infrastructuur De aanwezigheid van infrastructuur is een belangrijke vestigingsfactor. Dan moet die infrastructuur wel op orde zijn. Voor de streek is het met name van belang om een goede aansluiting te hebben op de centrale assen in de streek. Ook gaat het om het benutten van kansen rond infrastructuur(knooppunten). Daarnaast zijn er binnen de streek aandachtspunten bij (gebruik van) infrastructuur zoals verkeersveiligheid, toeristische netwerken en het gebruik van wegen door landbouwverkeer. 41 Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 42 Zie rapport Kansen Spreiden. 22

25 Openbaar vervoer Het wegvallen van voorzieningen houdt in dat openbaar-vervoernetwerken op termijn niet meer renderen. De houdbaarheid van met name de zogenoemde haarvaten in het openbaarvervoernetwerk zal afnemen. Om de noodzakelijke mobiliteit te garanderen voor met name de minder mobiele groepen, betekent dit dat er gezocht moet worden naar alternatieve mogelijkheden en slimme combinaties in bestaande structuren. Digitale bereikbaarheid Verder neemt het gebruik van digitale middelen een grote vlucht. Het is belangrijk om de streek met snel internet te verbinden met de digitale wereld. Internet en social media kunnen behulpzaam zijn bij het bepalen van de vervoersvraag, de manier waarop de vraag expliciet wordt, en hoe vraag en aanbod bij elkaar kunnen worden gebracht. Duurzaamheid Ten slotte ligt er vanuit overwegingen rond energiegebruik en milieu een uitdaging op het gebied van duurzaam vervoer. 3.4 Leefbaarheid Trends Woningmarkt Wat er op de woningmarkt de komende jaren gebeurt, is nog onzeker en in belangrijke mate afhankelijk van (nationaal) beleid ten aanzien van huren, hypotheekrente-aftrek en woningbouw. De groeiende welvaart betekent dat woonwensen verschuiven naar meer kwaliteit en meer ruimte per woning. 43 Verwacht wordt dat het huidige aanbod op het platteland in Noardwest niet aansluit bij de toekomstige vraag. 44 Door vergrijzing komt er verder meer vraag naar woningen voor ouderen. 45 De woonwensen verschuiven voor een deel in de richting van meer vraag naar woonzorgcombinaties, levensloopbestendige woningen en aanleunwoningen. Verder zal door verdere individualisering de vraag naar woningen voor alleenstaanden toenemen. De verwachting is dat vanaf 2016 nauwelijks meer uitbreiding van de woningvoorraad nodig is. Inbreiding (kwalitatieve toevoeging en herstructurering in de kernen) gaat daarbij voor veel gemeenten voor uitbreiding. 46 Ten slotte is ook de aandacht voor energiezuinig en duurzaam bouwen een belangrijk gegeven. Zorg De zorgvraag neemt in de regio de komende jaren toe. Dit komt vooral door de forse stijging van het aantal ouderen (vooral 75-plussers). Zo zal het beroep op de psychogeriatrische zorg toenemen. Het organiseren en faciliteren van zorg op afstand en het benutten van de vrijwillige zorg wordt steeds meer van belang om aan de zorgvraag te kunnen voldoen. 47 De spreiding en concentratie van het zorgaanbod over de verschillende kernen binnen de gemeenten wordt een belangrijke opgave. Er is een dalend aanbod aan zorgpersoneel en ook zullen minder (huis)artsen zich in de perifere krimpregio s vestigen. Daarnaast is het financieel niet rendabel om op veel locaties zorginstellingen te behouden, wat noodzakelijkerwijs tot een concentratie leidt. 48 Transitie sociale domein Op het sociale domein vinden er de komende jaren grote veranderingen plaats. Het gaat om een verandering van de structuur of het stelsel met de daarbij horende wetten en regels. Kern daarvan is meer zelfredzaamheid. Ondersteuning zal meer dan voorheen daarop (moeten) worden afgestemd. De transitie zal grote gevolgen hebben voor de huidige hulp- en zorginstellingen. Nu is alles nog ingericht op doelgroepen passend bij de diverse regelingen waar burgers aanspraak op kunnen 43 Zie J. Rouwendal en W. Vermeulen, Vormt vergrijzing een bedreiging voor de woningmarkt?, Vrije Universiteit/Centraal Plan Bureau, BBO, Enquête woningmarkt Noardwest, Bureau Beleidsonderzoek, Leeuwarden, Zie bijvoorbeeld Stec groep, Vastgoedmarkt en vergrijzing, 2005, D. Brounen en P. Neuteboom, Vergrijzing en de woningmarkt, Erasmus universiteit Rotterdam, en Rigo, Senioren op de woningmarkt, Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 47 Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 48 Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 23

26 maken. Straks wordt de verantwoordelijkheid voor alle regelingen en bijbehorende financiering ondergebracht bij de gemeente. De verkokering die er nu nog vaak is zal moeten worden omgebogen naar een integrale aanpak. Bij de AWBZ-begeleiding gaat het bijvoorbeeld om het organiseren van dagbesteding voor de verschillende doelgroepen en het vervoer van en naar deze dagbesteding. Bij de Participatiewet gaat het bijvoorbeeld om de herstructurering van de Wet sociale werkplaatsen. Bij zorg voor jeugd betreft het onder andere de positie van de jeugdbescherming, de jeugdreclassering en Jeugdzorg. Voorzieningen De beslissing over het wel of niet aanhouden van publieke voorzieningen is vooral een politieke en wordt ingekaderd door de beschikbaarheid van publieke middelen. Het aantal taken van de lokale overheid en de complexiteit ervan neemt toe; echter de financiële middelen om deze goed uit te voeren staan sterk onder druk. Enerzijds komt dit door de lagere uitkeringen vanuit het Rijk; anderzijds nemen de eigen inkomsten van gemeenten als gevolg van de crisis af. Door de forse terugloop in het aantal kinderen zullen kleine scholen verdwijnen of moeten ze gaan samenwerken. Tussen 2010 en 2020 daalt het aantal leerlingen in het basisonderwijs in Noardwest Fryslân met 20%. Hoeveel scholen als gevolg daarvan moeten sluiten, is niet bekend en afhankelijk van een aantal factoren. Binnen de gehele provincie Fryslân wordt geschat dat het aantal basisscholen tot 2020 met 10% zal afnemen. 49 Daarbij moet worden aangetekend dat in Noardwest Fryslân de ontgroening boven het provinciale gemiddelde ligt. Samenwerking en afstemming binnen het basisonderwijs is een manier om het teruglopende aantal leerlingen, en daarmee gepaard gaande dalende inkomsten, te ondervangen. Bovendien is het een manier om het tekort aan geschikt personeel in de regio op te vangen. 50 Ook in het voortgezet onderwijs speelt deze opgave, al is daar al een zekere mate van concentratie van scholen. Bij private voorzieningen zal door demografische ontwikkelingen het draagvlak in de kleinere kernen verder afnemen. Door het wegtrekken van winkels en kleine ondernemingen kunnen dorpen in een negatieve spiraal komen van afnemende voorzieningen en vertrek van bewoners, wat het draagvlak nog verder ondermijnt. 51 Relatie met Leeuwarden Het zal de komende jaren niet eenvoudiger worden het huidige voorzieningenniveau in stand te houden. Het voorzieningenniveau draagt echter bij aan de binding van de gemeenschap en het leefklimaat in het gebied. Toch kan niet worden gesteld dat zonder de voorzieningen een dorp (of wijk) niet leefbaar zou zijn. Met name Leeuwarden zal vanwege het aanbod van grootschalige en gespecialiseerde voorzieningen van grote betekenis blijven voor de leefbaarheid van de regio Noardwest. (Specialistische) winkels en onderwijs- en zorgvoorzieningen zijn in belangrijke mate in Leeuwarden geconcentreerd. Alhoewel schaalvergroting het draagvlak voor lokale voorzieningen in de kleinere kernen en dorpen vermindert, kan schaalvergroting ook betekenen dat kwalitatief hoogstaande voorzieningen in een sterke stad behouden blijven voor een regio of zelfs nieuw worden ontwikkeld in een regio. Uitdagingen Wonen, leegstand en kwaliteit van ruimte Er lijkt bij woningen in het buitengebied in de private sector een tweedeling te zijn in aantrekkelijke, vrijstaande woningen in een mooie omgeving die wel waarde behouden, en verkrotte huisjes die niet gewild zijn en sterk in waarde dalen. 52 In sommige gebieden dreigt leegstand in de woningvoorraad. Leegstand wordt vooral in de dorpen en het buitengebied verwacht; er wordt verwacht dat (veel van) deze woningen gesloopt moeten worden. In de (sociale) woningbouw zijn er (steeds) minder middelen beschikbaar, waardoor geplande projecten niet altijd kunnen worden uitgevoerd. Dit maakt dat de huidige focus met name ligt op herstructurering, verbetering van de huidige woningvoorraad en inbreiding. Zo moet de veranderende vraag leiden tot meer levensloopbestendig bouwen, meer woningen voor alleenstaanden, en voor sommige doelgroepen (bijvoorbeeld dementerende senioren) complexen voor kleinschalig beschermd wonen. In de dorpen is vaak behoefte aan starterswoningen. Samenwerking in de regio draagt bij aan de 49 Bron Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 50 Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 51 Zie rapport Kansen Spreiden. 52 BBO, Enquête woningmarkt Noardwest, Bureau beleidsonderzoek, Leeuwarden,

27 verwezenlijking hiervan: complementariteit van de woningvoorraad, gericht op een goede spreiding die aansluit bij de vraag naar (soorten) woningen. Een andere opgave is om in te spelen op particuliere en/of collectieve wensen rond de kwaliteit van woningen. (Collectief) particulier opdrachtgeverschap en initiatieven rond collectief wonen en zorg kunnen leiden tot een besparing op de woonlasten, clustering van het zorgaanbod, meer variatie in het woningaanbod en grotere sociale cohesie in de kernen. Bij nieuwbouw en herstructurering is aandacht nodig voor de ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid. Sociale domein De toenemende vraag naar zorg door vergrijzing en de groeiende opgave voor het lokaal bestuur als gevolg van de transitie op het sociale domein vragen om een stevige aanpak op lokaal én op bovenlokaal niveau. De gemeenten moeten werken aan efficiënte werkwijzen door onderlinge afstemming en organisatie op regionale schaal. Onderwijs In het onderwijs komt de vraag op naar de bestaanszekerheid van met name kleine basisscholen in de kleinere kernen. Deels gaat het hier om een financiële kwestie, deels gaat het om het waarborgen van de kwaliteit van onderwijs. Hierbij speelt een rol dat het onderwijs niet primair een verantwoordelijkheid is van overheden, maar van schoolbesturen. Gemeenten zijn er wel bij betrokken deels via financiën (groot onderhoud/nieuwbouw schoolgebouwen) en deels via de verwevenheid met leefbaarheid, die vraagt om afgewogen beslissingen over spreiding en concentratie van scholen. Voorzieningen Het wegvallen van bepaalde voorzieningen moet worden opgevangen door andere voorzieningen of door een andere organisatie van voorzieningen. De gevolgen van bedreigingen (en kansen) vallen voor verschillende groepen plattelandsbewoners verschillend uit. De opgave is hier (alternatieve) vormen te vinden waarin het voorzieningenniveau nog steeds een bijdrage levert aan de leefbaarheid in het gebied, maar wel met een optimale spreiding die binnen de kaders van inzet van de gemeenschap, draagvlak en financiën nog haalbaar zijn. 3.5 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen (SWOT) De beschrijving van de streek, trends en de uitdagingen die op de streek afkomen, kan worden samengevat in een overzicht van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen: een SWOT-analyse. In het schema is de stand van de regio weergegeven. Kansen en bedreigingen zijn geformuleerd op basis van het profiel van de regio Noardwest-Fryslân (huidige sterktes en zwaktes van de regio), de maatschappelijke context (zoals de financieel-economische crisis), inhoudelijke trends en ervaringen in andere regio s die anticiperen op een veranderende bevolkingssamenstelling. STERKTES ZWAKTES Leeuwarden heeft sterke werkgelegenheidsfunctie voor de streek Aanwezigheid zeehaven (in Harlingen) en jachthavens Sterke landbouwsector Positieve waarden van natuur, landschap en kustkwaliteiten Historische stads- en dorpsgezichten Redelijk complete infrastructuur; weinig congestie Landelijke kernen bieden aantrekkelijke woonomgevingen Betrokken bewoners, organisaties en bedrijfsleven Sociale cohesie en actief verenigingsleven Nabijheid van stad Leeuwarden met compleet voorzieningenniveau Eigenzinnige en trotse inwoners Gemiddeld laag inkomen van bewoners Kwetsbare economie met weinig kansrijke sectoren Achterstand op het gebeid van innovatie, export en productiviteit Onvoldoende economisch profiel Perifere ligging en aansluiting op centrale assen Weinig bekendheid, promotie en marketing Brain drain Slechte OV-bereikbaarheid op het platteland Kwaliteit woningen blijft achter Relatief veel niet-complete dorpen (weinig voorzieningen) 25

28 KANSEN BEDREIGINGEN Meer aandacht voor onderwijs en kennisinstituten en samenwerking ondernemers-onderwijs-overheid (O3) Ruimte voor uitbreiden bedrijven Benutten landschappelijke en cultuurhistorische waarden, ontwikkeling Waddenkust Digitale bereikbaarheid Toenemende behoefte aan groen, rust en ruimte Aanbieden van nieuwe zorgcombinaties zoals zorgtoerisme en wellness Toenemende vraag naar (biologische) streekproducten Dorpskracht en sociale cohesie Sterke intergemeentelijke en regionale samenwerking voor clusteren van voorzieningen Zilte teelt/aquacultuur landbouw Relatief en absoluut sterke toename van de (dubbele) vergrijzing en ontgroening (daling schoolgaande kinderen) Arbeidsmarkt: afname beroepsbevolking en toekomstig tekort goed opgeleide jongeren Ontwikkeling in twee tempo s binnen de regio: groei vooral in stedelijk gebied Klimaatverandering en verzilting beperken ontwikkeling landbouw Gevolgen bodemdaling door delfstoffenwinning Ontwikkelingen openbaar vervoer op platteland Lange termijn trend van de woningwaarde is negatief Leegstand en verpaupering Positie kleine scholen Beleid en trends trekken een wissel op zorg- en welzijnvoorzieningen Jongeren en jonge gezinnen trekken weg van platteland Aanbod van voorzieningen in kleine kernen; leefbaarheid van de dorpen staat onder druk Financiële positie overheden en maatschappelijke organisaties Bron: Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân, rapport Friese streken in beeld, bewerking BBO. 26

29 4 STREEFBEELDEN EN OPGAVEN STREEK 4.1 Keuze strategie en streefbeeld In de analyse in hoofdstuk 3 is een aantal thema s en uitdagingen benoemd. Het aanpakken van de uitdagingen is urgent. Immers, de trends die de belangrijkste vraagstukken voor de streek oproepen spelen nu en in de nabije toekomst. Inspelen op wat er op de streek afkomt, moet daarom ook zo snel mogelijk gebeuren. De strategie voor de streek is gebaseerd op een aantal uitgangspunten. Samenwerking. De strategie vraagt om de inzet van en samenwerking tussen overheden, bedrijven, onderwijs- en zorginstellingen, en inwoners. In de regio is daarom gekozen voor een strategie van regionale samenwerking om de vraagstukken te kunnen tackelen. Realisme. Er wordt realistisch gekeken naar de demografische trends. Er wordt geaccepteerd dat de demografische trends een gegeven zijn. De regio kiest voor slimme acties waarmee de gevolgen van de demografische ontwikkelingen worden opgevangen. Kansen spreiden. De kern van de samenwerking is kansen spreiden. Daar waar het onvermijdelijk is dat voorzieningen meer geconcentreerd moeten worden, kan dat beter in onderlinge samenwerking en afstemming gebeuren. Met andere woorden, daar waar ontwikkelingen onvermijdelijk zijn, zullen deze moeten worden geaccepteerd, maar wel op een zo efficiënt mogelijke en minst schadelijke wijze. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat op een aantal plaatsen in de streek leegstaande woningen worden gesloopt, voorzieningen worden geconcentreerd, en verhuizing van bedrijven naar andere gemeenten binnen de streek wordt geaccepteerd. Samenhang. In Noardwest Fryslân ligt de focus op de thema s economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. Dat is de kapstok waar de verschillende projecten aan zijn opgehangen. Om effectief antwoord te kunnen geven op de uitdagingen, moet er wel samenhang zijn tussen woning- en voorzieningenbeleid (leefbaarheid), bereikbaarheid en economische beleid. In de praktijk zullen projecten zowel aan economie als aan bereikbaarheid of leefbaarheid raken. SWOT. De SWOT-analyse (uit het voorgaande hoofdstuk) wordt als startpunt gebruikt. Aan de ene kant zal de streek moeten inspelen op de kansen die er liggen en moeten voortbouwen op de aanwezige sterktes. Het gaat bijvoorbeeld om het benutten van kansen die vergrijzing geeft op het terrein van recreatie en zorgdiensten, of die rust en ruimte geven voor de kwaliteit van wonen en recreëren. Denken in kansen betekent bijvoorbeeld ook dat sloop en herstructurering van woningen wordt gebruikt om de kwaliteit van het woningaanbod te vergroten. Aan de andere kant zal de streek zich moeten richten op het versterken van de aanwezige zwaktes en het beperken van de gesignaleerde bedreigingen en risico s voor de streek. Kracht van de streek De kracht van de regio ligt daarbij in de eerste plaats besloten in de bewoners ervan. De samenleving in de dorpen kenmerkt zich, naast een actief gebruik van de Friese taal, door actief burgerschap en ondernemerschap, waardoor initiatieven van de grond komen. Daarnaast werken de gemeenten in de regio, ondersteund door de provincie, samen vanuit het besef dat alleen op die manier de krimpopgave succesvol ter hand genomen kan worden. Het maatschappelijk middenveld (woningcorporaties, onderwijsinstellingen, zorginstellingen, maatschappelijke organisaties) en ondernemers ontplooien eveneens initiatieven en werken daarbij samen met de overheid Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 27

30 De kracht van de regio ligt ook in de ligging ten opzichte van de groeigemeente Leeuwarden. Het versterken van de samenhang tussen de stad (met name Leeuwarden) en het omringende platteland is een opgave voor de streek. Voorzieningen en de werkgelegenheid zullen zich meer in de stad concentreren, tegelijkertijd is het buitengebied een belangrijke plek voor stadsbewoners om hun vrije tijd te besteden. Ook kan de economische relatie tussen bedrijven in de stad en cottage industry op het platteland worden ontwikkeld. Bij cottage industry, waarvoor ook het Friese woord thúsbedriuwen wordt gebruikt, moet worden gedacht aan gespecialiseerde, kleinschalige bedrijven die vanuit woningen op het platteland (vaak boerderijen) produceren. 54 Een en ander vraagt om een goede afstemming tussen en samenwerking van de betreffende gemeenten. Bovendien is er aandacht nodig voor de bereikbaarheid in de regio (auto, langzaam verkeer en openbaar vervoer). 55 Streefbeeld Noardwest Fryslân (2020) Op basis van de analyse hiervoor is voorde streek het volgende streefbeeld opgesteld. Noardwest Fryslân is een gebied waarin het aangenaam wonen is. De streek kent een goede kwaliteit van wonen, werken en leven voor jeugd, gezinnen en ouderen. Werk en een goede bereikbaarheid van voorzieningen zijn daarvoor voorwaarden. Noardwest Fryslân is een streek met een economie die sterk is in meerdere sectoren, die aansluit bij dynamische en innovatieve ontwikkelingen, en die aantrekkelijk is voor bedrijven vanwege relatief goede vestigingsfactoren en voldoende, goed opgeleide arbeidskrachten. Noardwest is een duurzame streek. Waterbeheer, landschapbeheer en landbouw zijn goed op elkaar afgestemd en verweven met economische kansen en duurzaamheid. In Noardwest Fryslân gaat de concentratie en spreiding van voorzieningen samen met versterking van de bereikbaarheid van die voorzieningen. Versterking van de bereikbaarheid gebeurt door slimme mobiliteitsvormen te ontwikkelen en te organiseren. De streek kent grote kernen met een breed aanbod van werkgelegenheid en voorzieningen op gebied van onder meer onderwijs, zorg en welzijn, cultuur, ontspanning en sport. Voor onderwijs en zorg worden slimme oplossingen gevonden voor een efficiënte en effectieve organisatie. De voorzieningen zijn van een goed niveau en voor iedereen bereikbaar. Er zijn voldoende geschikte woningen. Er is een rijk gemeenschapsleven en de dorpen laten een grote organisatiekracht zien. 4.2 Streefbeelden en opgaven per thema Streefbeeld economie Noardwest Fryslân kent een brede, kennisintensieve en duurzame economie met een voldoende en goed opgeleide beroepsbevolking. De streefsituatie in 2020 is een economie in Noardwest Fryslân die sterk is in meerdere sectoren, die aansluit bij dynamische en innovatieve ontwikkelingen, die duurzaam is, en die aantrekkelijk is voor bedrijven vanwege aantrekkelijke vestigingsfactoren en voldoende, goed opgeleide arbeidskrachten. Opgave I: Zorgen voor voldoende arbeidskrachten en een goed opgeleide beroepsbevolking. Het belangrijkste onderwerp binnen het thema economie is de arbeidsmarkt. De opgave is om te zorgen voor de beschikbaarheid van voldoende arbeidskrachten en een goed opgeleide beroepsbevolking. Daarvoor is een aantal veranderingen noodzakelijk. Zo zal de arbeidsparticipatie moeten worden vergroot, onder meer door de beschikbaarheid voor arbeid van ouderen en vrouwen te vergroten. Belangrijk daarbij is onderwijs, omdat opleiding dé sleutel is tot aansluiting op de 54 Cottage Industry kan worden omschreven als kleinschalige bedrijvigheid in perifere gebieden, die hun afzetmarkt (desondanks) vooral bovenlokaal of zelfs internationaal hebben. 55 Zie ook Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 28

31 arbeidsmarkt. Ook moet worden gezocht naar manieren om jongeren te behouden voor de regio. Dat kan door goede opleidingsmogelijkheden en bijvoorbeeld startersfaciliteiten voor jonge ondernemers aan te bieden. Bij acties op dit terrein zal intensieve samenwerking moeten worden gezocht tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid (O3). Opgave II: Behouden en verbreden van bedrijvigheid en werkgelegenheid. Een opgave is verder het behoud en het verbreden van bedrijvigheid. Het gaat om het behoud en de versterking van bestaande bedrijvigheid. Daarvoor zijn goed bereikbare, betaalbare en vergunbare locaties voor uitbreiding en vestiging van bedrijven nodig. Dat moet wel op een slimme manier gebeuren die aansluit bij de versterking van kennis en innovatie. Daarom wordt gekozen voor thematische bedrijfslocaties en kantoorparken met name in Franeker (denk aan agribusiness en duurzame energie), en water gerelateerde en maritieme bedrijvigheid in Harlingen. De ruimte voor nieuwe grootschalige bedrijventerreinen is de komende jaren beperkt: het zal veelal gaan om inbreiding en herstructurering. Een belangrijke voorwaarde voor een evenwichtige ontwikkeling van bedrijfslocaties is samenwerking op regioniveau inclusief Leeuwarden - m.b.t. de uitgifte van bedrijventerreinen. Concurrentie moet worden voorkomen; daarvoor gelden ook al regionale afspraken. Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het stimuleren van sterke economische sectoren en het kwalitatief afstemmen van de arbeidsmarkt hierop. Het gaat om het ontwikkelen van een economische koers voor de regio en het verbinden van de regionale economie met de economische motor van de provincie: Leeuwarden. Ook is het uitrollen van het O3 samenwerkingsconcept van de Campus Het Bildt van belang: het verbinden van de overheid, ondernemers en het onderwijs met het oog op het vroegtijdig afstemmen van onderwijs op de vraag van de regionale arbeidsmarkt. Het gaat ook om verbreding van de economie naar kansrijke sectoren (marktniches), zowel in de stad als op het platteland. Er moet worden geïnvesteerd in kansrijke economische sectoren zoals watertechnologie, agribusiness, zorgeconomie en toerisme. Watertechnologie, waterbeheersopgaven in de streek, én het maritieme cluster in Harlingen sluiten aan bij de topsector water. Op het platteland wordt geïnvesteerd in de koppeling van landbouw en toerisme. Een regionale uitvoeringsstrategie voor toerisme en recreatie voor Noardwest Fryslân moet in samenwerking plaatsvinden met Noordoost Fryslân en Leeuwarden, en moeten aansluiten bij de aanbevelingen uit het toeristisch gebiedsprofiel Noardwest Fryslân (Waddenland van Overvloed). Harlingen haven kan nog meer een recreatieve functie krijgen. Ook is de zogenoemde cottageindustrie van belang voor het platteland. 56 De cottage-industrie kan een belangrijke motor zijn van behoud van werk en innovatie in de regio. Ten slotte kan ook de visserij worden genoemd als een sector die kansen beidt en bovendien van belang is voor lokale gemeenschappen. Opgave III: Stimuleren van kennis en innovatie en valorisatie. Een derde belangrijke opgave is kennis en innovatie. Belangrijk voor innovatie is een goede kennisinfrastructuur. Doel is een bedrijfsleven in Noardwest-Fryslân dat zich kenmerkt door een sterke innovatiekracht. Nieuwe producten, nieuwe methodieken en nieuwe organisaties moeten de bedrijvigheid en de dynamiek op een hoger niveau brengen. De opgave is hier om te zorgen dat kennis en innovatie ook daadwerkelijk tot meer omzet van bedrijven leiden (valorisatie). Op dit terrein zal intensieve samenwerking moeten worden gezocht tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid (O3). Er kan (nog meer) gebruik worden gemaakt van de kennisinstituten zoals University Campus Fryslân, Wetsus en de Dairy Campus in Leeuwarden. Opgave IV: Benutten van kansen rond duurzaamheid. Ook een thema als duurzaamheid kan bijvoorbeeld in de sfeer van landbouw/food en energie sterk worden gestimuleerd. Het aangaan van lokale samenwerkingsverbanden van burgers, bedrijven en/of gemeenten, om gezamenlijk duurzame energie te produceren of aan energiebesparing te doen, kan zowel bijdragen aan het milieu als impulsen geven aan de lokale economie. Dergelijke verbanden kunnen zich bezighouden met productie, levering en beheer van duurzame energie in 56 Cottage Industry kan worden omschreven als kleinschalige bedrijvigheid in perifere gebieden, die hun afzetmarkt (desondanks) vooral bovenlokaal of zelfs internationaal hebben. Bedrijven in de cottage industrie hebben doorgaans minder dan 10 werknemers, zijn gelegen kleinere kernen in het buitengebied en halen een aanzienlijk deel van hun omzet van buiten de regio. 29

32 eigen regio, financiering van en/of participatie in de duurzame energieprojecten, en energiebesparing. Opgave V: Investeren in behoud van de ruimtelijke kwaliteit, waterbeheer en landbouw. Er ligt een opgave op het gebied van waterbeheer, landschapbeheer en landbouw. Naast een goed afstemming tussen deze functies, liggen er kansen in combinaties met bijvoorbeeld recreatie en watertechnologie. Schaalvergroting van de (grondgebonden) landbouw is een randvoorwaarde voor de toekomst van de agrarische sector. Belangrijk daarbij is ruimtelijke inpassing. Zo zal de groei van de glastuinbouw moeten worden afgestemd wat betreft ruimtelijke inpassing en waterbalans. Ook is de verdere verduurzaming van de agrarische bedrijfsvoering een belangrijke opgave. Zeker als de agrarische sector daarbij ook kansen ziet om beheertaken voor natuur, landschap, groen en watergangen op zich te nemen Veel van de wateropgaven voor de komende jaren in Noardwest zijn ondergebracht in de integrale gebiedsontwikkeling Franekeradeel-Harlingen. Daarnaast zijn door Wetterskip Fryslân wateropgaven geformuleerd in het watergebiedsplan Alde Feanen en worden deze in de periode ook voor de Greidhoeke geformuleerd. Met name de KRW-opgave (inrichting natuurvriendelijke oevers, realisering waterberging, aanleg vispassages) biedt kans voor het meeliften van andere doelen (recreatie/toerisme, cultuurhistorie, landschap). Bij een duurzame ontwikkeling van Noardwest Fryslân is het belangrijk in te spelen op ontwikkelingen zoals klimaatverandering (extremere buien en langere droge perioden), zeespiegelstijging en bodemdaling. Door zeespiegelstijging en bodemdaling zal bovendien de zoute kwel in het gebied toenemen, waardoor de omstandigheden voor de landbouw zullen verslechteren wanneer er geen verdere actie ondernomen wordt of alternatieven gevonden worden. Wat betreft natuur is er door de landelijke herijking de komende jaren per saldo minder overheidsgeld beschikbaar. Daardoor ligt er voor de streek een opgave ten aanzien van de continuïteit van het agrarisch natuurbeheer (met name weidevogelgrasland), en zal de koppeling van natuur met andere functies (zoals recreatie) versterkt moeten worden. Het gaat om een duurzame transitie van het landelijk gebied, gericht op het behoud en versterken van de landschapswaarde bij de agrarische productie en het agrarisch beheer. Opgave VI: Stimuleren recreatie en toerisme Er ligt ook een duidelijke opgave om de kansen te benutten die er zijn om recreatie en toerisme verder te ontwikkelen. Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het ontwikkelen van een regionale uitvoeringsstrategie voor toerisme en recreatie voor Noardwest Fryslân in samenwerking met Noordoost Fryslân en Leeuwarden, aansluitend bij de aanbevelingen uit het toeristisch gebiedsprofiel Noardwest Fryslân, Waddenland van Overvloed. Streefbeeld bereikbaarheid De infrastructuur in de streek is op orde en is veilig; slimme mobiliteitsvormen zorgen ervoor dat de balans tussen voorzieningen en bereikbaarheid optimaal is. De infrastructuur in de streek is in 2020 op orde. De streek is optimaal verbonden met de digitale wereld. Verder is er een goede samenhang tussen concentratie en spreiding van voorzieningen aan de ene kant en versterking van de bereikbaarheid door slimme mobiliteitsvormen te ontwikkelen en te organiseren. De leefbaarheid blijft daarmee overeind. Opgave I: Versterken bereikbaarheid voorzieningen door slimme mobiliteitsvormen. Opgaven bij het vervoer in de haarvaten van Fryslân, zijn onder meer het meer integraal maken van openbaar vervoer: het bundelen van alles wat nu apart rijdt, en het verdwijnen van onderscheid tussen publiek en privaat vervoer. 57 Verder zal er gezocht moeten worden naar nieuwe geldstromen, door bijvoorbeeld wat nu kosten zijn (namelijk lege stoelen ) om te zetten in baten (door 57 Ook volgens de Visie Duurzaam OV van de provincie Fryslân. 30

33 capaciteit inzichtelijk te maken en beter te benutten). Burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties kan de ruimte worden geboden om op het gebied van mobiliteit diensten te ontwikkelen en geld te verdienen. Opgave II: Uitrollen digitale bereikbaarheid Hier gaat het om het aansluiten van de streek op snel internet. Opgave III: Versterken bereikbaarheid door infrastructuur De opgave is om te zorgen voor een goede aansluiting op de centrale assen in en rond de streek. Kansen rond infrastructuur(knooppunten) moeten worden benut. Een opgave is ook om knelpunten rond verkeersveiligheid en het gebruik van wegen door landbouwverkeer op te lossen. Opgave IV: Stimuleren en ontwikkelen duurzaam vervoer Ten slotte is er een opgave om het vervoer duurzamer te maken. Streefbeeld leefbaarheid Streefbeeld: in de streek is het aangenaam wonen, met kwalitatief goede en bereikbare voorzieningen en een rijk gemeenschapsleven. De na te streven situatie voor Noardwest Fryslân in 2020 is een gebied waarin het aangenaam wonen is. Werk en een goede bereikbaarheid van voorzieningen zijn daarvoor voorwaarden. De streek kent een sterke stad en andere, grotere kernen met een breed aanbod van werkgelegenheid en voorzieningen op gebied van onderwijs, zorg en welzijn, cultuur, ontspanning, sport en spel, kortom, die zaken die het leven een toegevoegde waarde geven. Het streven van de regio is om een bovengemiddelde kwaliteit van wonen aan te bieden aan huidige bewoners en vooral jonge gezinnen. De voorzieningen zijn van een goed niveau en voor iedereen bereikbaar. Er zijn voldoende geschikte woningen. Er is een rijk gemeenschapsleven en de dorpen laten een grote organisatiekracht zien. Opgave I: Versterken kwaliteit van woningen en wonen en afstemmen aanbod en vraag Op het gebied van wonen en ruimte ligt er een kwalitatieve opgave om de bestaande woningvoorraad te herstructureren. Daarbij gaat het ook om het verhogen van de duurzaamheid, zowel in termen van duurzame energie als levensloopbestendigheid. Leegstand en verpaupering moeten worden voorkómen. Dorpen hoeven niet meer persé meer nieuwbouw, maar willen dat verkrotting wordt voorkómen en een nette openbare ruimte blijft behouden. Ook moet worden ingezet op het verbeteren van openbare en onbebouwde ruimte in dorpen (inbreidingslocaties en niet afgewerkte nieuwbouwlocaties). Daarvoor is een oplossing nodig van de financiële problematiek rond (toekomstige) leegstand. De ruimtelijke opgaven worden uitgevoerd onder borging van de waardevolle landschappelijke, cultuurhistorische en stedenbouwkundige structuren en archeologische en cultuurhistorische elementen in de streek. De ruimtelijke kwaliteit van het gebied moet behouden en versterkt worden. Een bijzondere opgave ligt in het met elkaar verbinden van het buitendijks- en binnendijks gebied langs de Waddenkust. Het kapitaliseren van de relatief verborgen kwaliteiten van landschap en cultuurhistorie is een kans om ruimtelijke, economische en maatschappelijke vitaliteit in de streek te behouden. Daarvoor is het onder meer nodig om samen te werken met andere partijen/functies die ook een beheerprobleem in het buitengebied hebben (zoals Wetterskip Fryslân, natuurorganisaties en gemeenten) en de verdere inschakeling van de inwoners/grondgebruikers. Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het ontwikkelen van een regionaal ontwikkelingsperspectief en een afsprakenkader voor de toekomst van de regionale woningmarkt. Het gaat daarbij niet alleen om de nieuwbouwprogrammering, maar vooral ook om de aanpassing van de bestaande woningvoorraad in de sociale huursector en particuliere sector, in het licht van de bevolkingsverandering. 31

34 Opgave II: Versterken samenhang en integrale ketens in zorg en welzijn De vergrijzing leidt tot een toenemende zorgvraag. Vooral zal het beroep op de psychogeriatrische zorg toenemen. De zelfredzaamheid van deze groep beïnvloedt de aard van de zorgvraag: meer faciliterend en ondersteundend. Zaken als goede informatie (via internet) en het benutten van de potenties van de vrijwillige zorg (vrijwilligers en mantelzorgers) worden daarmee steeds belangrijker. De Stichting Zorgcombinatie Interzorg geeft aan dat het mogelijk is vanuit het maatschappelijk werk een Eigen Kracht Conferentie te organiseren. De opgave is om mensen te stimuleren om samen met hun eigen netwerk oplossingen te vinden voor hun problemen. Het doel is om zelf de regie in het hulpverleningsproces te organiseren. 58 Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het komen tot een Regionale Zorgkaart: het bereikbaar en kwalitatief hoogstaand houden van de verschillende typen zorg voor de bewoners van de kleine(re) kernen door in te zetten op samenwerking en innovatieve diensten. In het sociale domein is de opgave om te komen tot een samenhangende aanpak. De inwoner en zijn leefsituatie moeten centraal staan. Inwoners worden aangesproken op hun zelfoplossend vermogen. In termen van de transitie betekent dit dat de mensen zelf primair verantwoordelijk zijn voor het vinden van een baan, het opvoeden van kinderen, en zelfredzaamheid en regie. Op sommige momenten lukt dat niet op eigen kracht, dan is ondersteuning nodig. Voor sommige inwoners of gezinnen is de kortdurende ondersteuning voldoende. Voor die huishoudens waar kortdurende ondersteuning onvoldoende is, is er een vangnet, bijvoorbeeld voor mensen met een ernstige lichamelijke en/of verstandelijke beperking en anderen die het niet zelf redden. Dat vangnet is geen kwestie van generieke regels of criteria, maar van effectieve aanpak en voorzieningen, oftewel: maatwerk. Dat vraagt om organisatie door een integrale keten van welzijn, wonen en zorg, en een daarbij passende personeelsontwikkeling in de zorg. Het gaat om het slim combineren en afstemmen van sociale en zorgvoorzieningen in de toekomst. Er moet worden ingezet op het verstevigen van sociale steunstructuren. Die organisatie moet worden ontwikkeld dichtbij en samen met de gemeenschap: mienskipssoarch. Een aanpak gericht op welzijn nieuwe stijl is bijvoorbeeld het Amaryllis-project Het gaat om het bereikbaar en kwalitatief hoogstaand houden van de verschillende typen zorg voor de bewoners, met name die van de kleine(re) kernen. Voldoende en voldoende gekwalificeerd personeel (in kader realiseren optimale keten wonen-welzijn- zorg) is daarbij belangrijk. Opgave III: Versterken sociale cohesie en gemeenschapszin Hier gaat het om het versterken van de gemeenschapszin, actief burgerschap, sociale netwerken en verbanden binnen dorpen. De opgave is het bevorderen van de sociale cohesie in de dorpen, onder meer door het faciliteren van verenigingen en aandacht voor ruimte voor sociale ontmoetingen in dorpshuis of café. Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het ontwikkelen van sterke dorpsgemeenschappen door het activeren en faciliteren van actief burgerschap zodat lokaal besef ontstaat voor het betrokken blijven en raken bij leefbare plattelandskernen. Opgave IV: Bevorderen actieve en gezonde levensstijl door sport Projecten die onder deze opgave vallen, zijn gericht op een actieve en gezonde leefstijl en healthy aging gezond ouder worden. Het gaat om investeringen in sportinfrastructuur, maar ook om het stimuleren van actieve sportdeelname, onder meer aan Friese sporten, en ouderen in beweging. Opgave V: Herstructurering onderwijs Uitgangspunt is een betaalbaar, kwalitatief goed en bereikbaar basis- en voortgezet onderwijs op het platteland. De opgave is om, samen met partijen die daar primair verantwoordelijk voor zijn (schoolbesturen en koepels), te komen tot een een verantwoorde herstructurering van het basisonderwijs, waarbij zowel het handhaven van de kwaliteit als voldoende bereikbaarheid voorop staan, in relatie tot leefbaarheid. 58 Zie Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân. 32

35 Bouwsteen uit Werkdocument Anticipeerregio Noardwest Fryslân: Het komen tot een verantwoorde herstructurering van het basisonderwijs, waarbij zowel het handhaven van de kwaliteit als voldoende (eventueel deels digitale) bereikbaarheid voorop staan. Opgave VI: Op peil houden goede en bereikbare voorzieningen De gemeenten willen het voorzieningenniveau zo goed mogelijk op peil houden. Daartoe is het voornemen een actief spreidingsbeleid te voeren, waarbij wordt ingezet op een goede balans tussen aanbod en bereikbaarheid van voorzieningen. Er ligt een opgave specifiek gericht op behoud van jongeren voor de regio. Dat kan door behoud van werkgelegenheid en goede scholings- en studiemogelijkheden. Daar hoort een goed aanbod op het gebied van (jeugd)cultuur bij. Ook is er aandacht nodig voor voorzieningen op het gebied van sport. Doel is het bevordering van een actieve en gezonde leefstijl door het stimuleren van Friese sporten en het verbeteren van de sportinfrastructuur. Opgave VII: Behouden van jongeren voor de streek Er ligt een opgave specifiek gericht op behoud van jongeren, jongvolwassenen en jonge gezinnen voor de streek. Dat kan door de streek voor die groepen leefbaar te houden. Opgave VIII: Behouden en versterken van breed en bereikbaar cultureel aanbod Ten aanzien van voorzieningen is het streven ook om een breed en bereikbaar cultureel aanbod voor alle inwoners te behouden en te versterken. Het gaat dan onder meer om het versterken van de streekculturen, zoals de Friese taal en de streektaal het Bildts. Het gaat om het versterken en verbinden van uitingen van culturele uitingen in de streek, en het afstemmen van gemeentegrens overschrijdende voorzieningen en cultuuraanbod. 33

36 DEEL B: HET UITVOERINGSPROGRAMMA 34

37 5 NAAR PROJECTEN PER THEMA 5.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de thema s uitgewerkt richting concrete projecten: Wat gaan we doen? Het hoofdstuk is (ook weer) ingedeeld naar de thema s economie, bereikbaarheid en leefbaarheid. Bij alle projecten is gekeken naar de volgende vragen: Valt het project binnen het domein van de streekagenda (met andere woorden is het niet alleen lokaal, en is het niet vooral provinciaal/nationaal)? Welke prioriteit heeft het project? (1/hoog, 2/midden; projecten met lage prioriteit zijn voorlopig hier niet opgenomen) Op welke manier draagt een project bij aan het doel/streefbeeld voor de streek? Hierna wordt ingegaan op de projecten per thema en opgave. De Streekagenda is opgesteld vanuit een schets van de streek en van trends en uitdagingen die in de nabije toekomst op de streek afkomen. Op basis daarvan zijn streefbeelden geformuleerd over hoe de streek er in de toekomst uit zou moeten zien. Door het naast elkaar zetten van streefbeelden en de trends en uitdagingen, worden de opgaven voor de streek zichtbaar: de agenda voor de streek. De projecten zijn mede gebaseerd op de bouwstenen uit het Werkdocument anticipeerregio Noardwest Fryslân. Opbouw Streekagenda: streefbeelden, opgaven, acties en projecten De opgaven moeten worden vertaald in acties: wat gaan we er aan doen? Een actie betekent hier het geheel van één of meer projecten die samen bijdragen aan de oplossing van een opgave en het het realiseren van een streefbeeld. Het gaat niet altijd om concreet uitgewerkte projecten. In de meeste gevallen gaat het om projecten die concreet zijn uitgewerkt op uitvoeringsniveau. Het kan daarbij gaan om zowel afzonderlijke concrete projecten, als om clusters van samenhangende (deel)projecten. Soms moeten die deelprojecten nog concreet worden uitgewerkt. Af en toe zijn 35

38 projecten alleen globaal omschreven, waarvan de concrete acties nog ingevuld moeten worden op uitvoerend projectniveau. De Streekagenda geeft op die manier voeding voor zowel de korte termijn de vertaling van het programma in de jaarschijf 2014 als voor de verdere uitwerking in de volgende jaren. De projecten die hierna zijn genoemd zijn daarom niet alle, definitieve projecten voor de hele Streekagenda-periode. Er kunnen nog andere projecten ontwikkeld worden, waarvoor de Streekagenda het kader geeft. Van elk cluster van projecten volgt een korte, globale toelichting, en wordt aangegeven waarom de projecten op streekniveau passend zijn, en wat de prioriteit is. De meeste projecten hangen samen met andere projecten, thema s en programma s; er is per opgave ook aangegeven met welke projecten er een sterke samenhang is. 36

39 THEMA: ECONOMIE Opgave Project Uitvoerder Planning 2014 Middelen U/O Prioritering I: Zorgen voor voldoende arbeidskrachten en een goed opgeleide beroepsbevolking. II Behoud en versterking bestaande bedrijvigheid en werkgelegenheid III Kennis en innovatie IV Benutten van kansen rond duurzaamheid V Investeren in behoud van de ruimtelijke kwaliteit, waterbeheer en landbouw VI Stimuleren recreatie en toerisme Trekker = één van de projectuitvoerders die verantwoordelijk is voor de voortgang (euro) Algemeen 2014 Uitvoering/ Ontwikkeling 1 = hoog (geel) 2 = midden (licht geel) I.1 Samenwerking bedrijfsleven, onderwijs en overheid voor de streek (overlegstructuur) O3 netwerk Noardwest 2014 e.v. ja U 1 I.2 Campus Middelsee en toepassen O3 in Noardwest Fryslân Campus Middelsee 2014 e.v. ja U 1 I.3 Stimuleren ondernemerschap Stuurgroep 2014 ja O 1 I.4 Versterken van de verbinding tussen bedrijven en werknemers O3 netwerk 2014 ja O 1 I.5 Ondersteunen uitvoering Participatiewet door werkgevers- en werknemersbenadering. Gemeenten 2104 e.v. ja U 1 I.6 Behoud jeugd door uitvoeren acties Jonge Friezen Foarút uitvoering) Projectbureau 2014 e.v. (deels in ja U/O 1 II.1 Regionaal plan locaties bedrijfsvestigingen, met thematisering, uniformering provincie 2013 e.v. ja U 2 prijsbeleid. II.2 Ontwikkeling cottage industrie gemeente het Bildt 2014 e.v. ja O 2 II.3 Themapark Duurzaamheid gemeente Leeuwarden 2013 e.v. ja O 2 II.4 Haven gerelateerde positie Harlingen (regiovisie, Monaco van het Noorden) gemeente 2014 e.v. ja U 2 II.5 Ketenversterking industriehaven Harlingen 0 II.6 Aanleg nieuwe kades industriehaven Harlingen 0 II.7 LNG haven Harlingen 0 II.8 Aquacultuur/algenteelt 0 II.9 Uitvoeren Europees visserijprogramma lokale gebiedsplatforms U 1 III.1 Versterking innovatiekracht bedrijven in Noardwest Fryslan provincie/bedrijfsleven 2013 e.v. ja O 1 III.2 Verder ontwikkelen Dairy Campus en cluster Watertechnologie en spin off streek gemeente Leeuwarden/provincie 2013 e.v. ja O 1 IV.1 Zonnepanelen op overheidsgebouwen en groene stroom voor gemalen, bruggen gemeenten/provincie 2014 ja U 2 e.d. Fryslan/Wetterskip Fryslan IV.2 Regionaal uitvoeringsplan voor inzet van duurzame energie en duurzaam provincie 2014 e.v. ja O 2 ondernemen. IV.3 Verbinden van actoren die een bijdrage kunnen leveren aan duurzaam ondernemen. gemeenten 2014 e.v. ja O 2 V.1 Gebiedsontwikkeling Franekeradeel-Harlingen Provincie ja U 1 V.2 uitvoeren provinciaal programma duurzaamheid na 2014 nee O 2 V.3 Ontwikkeling groenblauwe diensten ten gunste van weidevogelbeheer. 2 V.4 Glastuinbouw Berltsum/Sexbierum met innovatie door duurzame energieconcepten 2 V5 Optimaliseren ondergronds waterbeheer kustzone Waddengebied. Provincies Fryslân en Groningen, 2013 e.v. ja ca U 2 Wetterskip Fryslân, bedrijfsleven V6: innovatie en samenwerking in de visketen. Wetterskip Fryslân, bedrijfsleven 2015 e.v. nee O 2 VI.1 Promotie en vermarkting Noardwest Fryslân 2 VI.2 Uitvoeren Toeristisch Actieprogramma Wadden 1 VI.3 Uitvoeren Coast Alive 1 VI.4 Harlingen Haven R&T, Cruise vaart en spin off 1 VI.5 Benutten kansen Noordelijke Elfstedenvaarroute 1 VI.6 Ict-toepassingen toeristische sector 1 VI.7 Tallship Races VI.8 Sloepenroute Ljouwert 1 VI.9 Beleef de Dijk Provincie, Wetterskip Fryslân, 2013 e.v. ja O 1 gemeenten, bedrijfsleven, beherende organisaties rond het Wad 37

40 Samenhang Toelichting Projecten 5.2 Economie De opgaven op het thema economie betreffen de volgende: I. Zorgen voor voldoende arbeidskrachten en een goed opgeleide beroepsbevolking. II. Behouden en verbreden van bedrijvigheid en werkgelegenheid. III. Stimuleren van kennis en innovatie en valorisatie. IV. Benutten van kansen rond duurzaamheid. V. Investeren in behoud van de ruimtelijke kwaliteit, waterbeheer en landbouw. VI. Stimuleren recreatie en toerisme De opgaven en projecten zijn samengevat in de tabel. Toelichting per opgave ECONOMIE Opgave I: Zorgen voor voldoende arbeidskrachten en een goed opgeleide beroepsbevolking. Projecten onder deze opgave zijn: I.1 Samenwerking bedrijfsleven, onderwijs en overheid voor de streek (overlegstructuur). I.2 Campus Middelsee en toepassen O3 in heel Noardwest Fryslân. I.3 Stimuleren ondernemerschap. I.4 Versterken van de verbinding tussen bedrijven en werknemers. I.5 Ondersteunen uitvoering Participatiewet door werkgevers- en werknemersbenadering. I.6 Behoud jeugd door uitvoeren acties Jonge Friezen Foarút Algemene toelichting Dit betreft projecten gericht op de arbeidsmarkt, behoud van jeugd, scholing en met name de samenwerking tussen ondernemers, onderwijs en overheid (O3). Centraal staat de O3-samenwerking tussen ondernemers, onderwijs en overheid, omdat dat als de beste manier wordt gezien om de opgave te tackelen. Bovendien wordt het behoud van jeugd, onder andere door het bieden van goed onderwijs, als een belangrijke oplossing gezien. Prioriteit Omdat deze opgave heel belangrijk wordt gevonden, hebben alle projecten prioriteit 1 (hoog). Streek Er is hier gekeken naar projecten die, omdat de arbeidsmarkt in wezen ook regionaal is, eigenlijk alleen effectief op streekniveau kunnen worden opgepakt. Er zijn bovendien verbindingen met mbo- en hbo-scholen die bovenlokaal georiënteerd zijn. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven II en III, met opgaven op het gebied van bereikbaarheid, en met leefbaarheidsopgave rond jeugd. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Samenwerking Leeuwarden - provincie Fryslân - Stadsregio Leeuwarden - Provinciaal economisch beleid - Actieplan Aansluiting economie en arbeidsmarkt - Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân 38

41 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten ECONOMIE Opgave II: Behouden en verbreden van bedrijvigheid en werkgelegenheid. Projecten onder deze opgave zijn: II.1 Regionaal plan locaties bedrijfsvestigingen, met thematisering, uniformering prijsbeleid. II.2 Ontwikkeling cottage industrie II.3 Themapark Duurzaamheid II.4 Haven gerelateerde positie Harlingen (regio-visie, Monaco van het Noorden) II.5 Ketenversterking industriehaven Harlingen II.6 Aanleg nieuwe kades industriehaven Harlingen II.7 LNG haven Harlingen II.8 Aquacultuur/algenteelt II.9 Uitvoeren Europees visserijprogramma Algemene toelichting Hier gaat het om projecten gericht op ondersteunen van het bestaande bedrijfsleven en aantrekken van nieuwe bedrijven. Ook gaat het om verbreding van de economie naar kansrijke sectoren (marktniches), zoals de cottage-industrie. Het gaat aan de ene kant om het slim afstemmen van bedrijventerreinenbeleid, en aan de ander kant inzetten op niches waar de streek sterk in is of kan worden. Prioriteit De prioritering van deze projecten is aangegeven op niveau 2 (midden). Streek Afstemming op streekniveau is hier logisch en noodzakelijk. De inzet op nieuwe kansrijke sectoren vraagt - ook hier - om samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid, en dat kan het beste op streekniveau. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven I, III, V en VI, met opgaven op het gebied van bereikbaarheid. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Samenwerking Leeuwarden provincie Fryslân - Stadsregio Leeuwarden - Provinciaal economisch beleid - Provinciaal plattelandsbeleid - Duurzame innovatie - Masterplan Toegangspoort Harlingen - Regionaal bedrijventerreinplan Noardwest ECONOMIE Opgave III: Stimuleren van kennis en innovatie en valorisatie. Projecten onder deze opgave zijn: III.1 Versterking innovatiekracht bedrijven in Noardwest Fryslân. III.2 Verder ontwikkelen Dairy-campus en cluster Watertechnologie en spin off. Algemene toelichting Projecten bij deze opgave moeten bijdragen aan een groter kennis- en innovatiegehalte van de regionale economie. Het gaat aan de ene kant om projecten gericht op innovatiekracht van het mkb in brede zin. Daarnaast wordt ingezet op de spin off van specifieke kennisclusters rond watertechnologie en veeteelt. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven I en II. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek De inzet gaat (ook weer) om samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid, wat het beste op streekniveau kan. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Samenwerking Leeuwarden provincie Fryslân - Stadsregio Leeuwarden - Provinciaal economisch beleid - Duurzame innovatie 39

42 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten ECONOMIE Opgave IV: Benutten van kansen rond duurzaamheid. Projecten onder deze opgave zijn: IV.1 Zonnepanelen op overheidsgebouwen en groene stroom voor gemalen, bruggen e.d. IV.2 Regionaal uitvoeringsplan voor inzet van duurzame energie en duurzaam ondernemen. IV.3 Verbinden van actoren die een bijdrage kunnen leveren aan duurzaam ondernemen. Algemene toelichting Hier gaat het om projecten die bijdragen aan een duurzame energiehuishouding bij burgers, bedrijven en publieke sector. Het gaat in belangrijke mate om het uitvoeren op streekniveau van duurzaamheidsprogramma s die door de provincie en door Wetterskip Fryslân zijn ingezet. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 2 (midden). Streek Afstemming op streekniveau is hier logisch en noodzakelijk. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven III en V, en met duurzame mobiliteit. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als Duurzame mobiliteit. ECONOMIE Opgave V: Investeren in behoud van de ruimtelijke kwaliteit, waterbeheer en landbouw. Projecten onder deze opgave zijn: V.1 Gebiedsontwikkeling Franekeradeel-Harlingen. V.2 Uitvoeren programma duurzaamheid gericht op transitie landelijk gebied. V.3 Ontwikkeling groenblauwe diensten ten gunste van weidevogelbeheer. V.4 Glastuinbouw Berltsum/Sexbierum met innovatie door duurzame energieconcepten. V.5 Optimaliseren ondergronds waterbeheer kustzone Waddengebied. V.6 innovatie en samenwerking in de visketen. Algemene toelichting Dit betreft projecten die bijdragen een ruimtelijke kwaliteit, agrarisch natuurbeheer, efficiënt waterbeheer en een sterke landbouw. Het gaat met name om projecten die ruimtelijke functies op een slimme manier combineren. Centraal staat een levensvatbare landbouwsector die hand in hand gaat met waterbeheer en ruimtelijke kwaliteit. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 2 (midden), behalve voor de Gebiedsontwikkeling Franekeradeel- Harlingen waarvan de prioriteit 1 (hoog) is. Streek Het gaat hier om gebiedsgerichte projecten die per definitie op streekniveau worden uitgevoerd. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven II en III. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Waterhuishoudingsplan provincie en Waterbeheerplan Wetterskip Fryslân - Programma ruimtelijke kwaliteit - Deltaplan Agrarisch Waterbeheer - Duurzame innovatie 40

43 Samenhang Toelichting Projecten ECONOMIE Opgave VI: Stimuleren recreatie en toerisme Projecten onder deze opgave zijn: VI.1 Promotie en vermarkting Noardwest Fryslân VI.2 Uitvoeren Toeristisch Actieprogramma Wadden VI.3 Uitvoeren Coast Alive VI.4 Harlingen Haven R&T, Cruisevaart en spin off VI.5 Benutten kansen Noordelijke Elfstedenvaarroute VI.6 Ict-toepassingen toeristische sector VI.7 Tallship Races 2014 VI.8 Sloepenroute Ljouwert VI.9 Beleef de Dijk Algemene toelichting Projecten bij deze opgave gaan over het versterken van de recreatieve sector en het aantrekken van meer toeristen naar de streek. Het gaat om een bredere set projecten die gaan over promotie, over productontwikkeling en over kwaliteitsverbetering. Het gaat deels om projecten die in de streek worden uitgevoerd en deels om uitvoering van toeristisch-recreatieve programma s. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgave II. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog), behalve voor promotie en vermarkting waarvan de prioriteit 2 (midden) is. Streek Het gaat hier om grootschalige projecten die veelal gemeentegrensoverschrijdend zijn, of waarvan de impact de hele streek betreft. Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Provinciaal economisch beleid - Toerisme en recreatie - Masterplan Toegangspoort Harlingen 41

44 THEMA: BEREIKBAARHEID Opgave Project Uitvoerder Planning 2014 Middelen U/O Prioritering I: Versterken bereikbaarheid voorzieningen door slimme mobiliteitsvormen Uitrollen digitale II bereikbaarheid III Versterken bereikbaarheid door infrastructuur IV Stimuleren en ontwikkelen duurzaam vervoer Trekker = één van de projectuitvoerders die verantwoordelijk is voor de voortgang I.1 Pilot Bildtdijken en Oude Leije (Kansen spreiden) vervoerder i.s.m. gemeente en (euro) Algemeen 2014 Uitvoering/ Ontwikkeling 2014 e.v. ja O 1 lokale partijen I.2 Pilot Easterein (Kansen spreiden) lokale partijen (dorpsbelangen) 2014 e.v. ja O 1 I.3 Verbindingen personenvervoer (o.b.v. provinciale inventarisatie knelpunten) provincie 2014 ja O 1 I.4 Stimuleren alternatief vervoer provincie 2014 ja O 1 II.1 Aansluiten van de streek op snelle internetverbinding provincie 2014 e.v. ja U 1 III.1 Verbetering N393 in samenhang met maatregelen aanliggende kernen provincie U 1 III.2 Benutten kansen aanleg Traverse N31 in relatie tot inrichting aanliggend gemeenten O 1 gebied. III.3 Benutten kansen van aanleg Haak om Leeuwarden in relatie tot inrichting gemeenten O 1 aanliggend gebied III.4 Verbreding/verdieping/opwaardering vaarklasse tussen Harlingen en Franeker III.5 Benutten kansen verbreding Van Harinxmakanaal in relatie tot inrichting gemeenten O 1 aanliggend gebied. III.6 Uitbreiden recreatieve en utilitaire routenetwerken in samenhang met gemeenten O 1 andere functies III.7 Oplossen problematiek landbouw- en vrachtverkeer op binnenwegen provincie O 1 IV.1 Verduurzamen mobiliteit provincie U 1 1 = hoog (geel) 2 = midden (licht geel) 42

45 Samenhang Toelichting Projecten 5.3 Bereikbaarheid De opgaven op het thema bereikbaarheid betreffen (samengevat) de volgende: I. Versterken bereikbaarheid voorzieningen door slimme mobiliteitsvormen. II. Uitrollen digitale bereikbaarheid III. Versterken bereikbaarheid door infrastructuur IV. Stimuleren en ontwikkelen duurzaam vervoer De opgaven en projecten zijn samengevat in de tabel. Toelichting per opgave BEREIKBAARHEID Opgave I: Versterken bereikbaarheid voorzieningen door slimme mobiliteitsvormen. Projecten onder deze opgave zijn: I.1 Pilot Bildtdijken en Oude Leije (pilot Kansen spreiden). I.2 Pilot Easterein (pilot Kansen spreiden). I.3 Verbindingen tussen ov en personenvervoer, o.b.v. provinciale inventarisatie knelpunten. I.4 Stimuleren alternatief vervoer. Algemene toelichting Dit betreft nieuwe concepten en maatwerk voor bereikbaarheid van voorzieningen in de stad en op platteland. Het gaat om mobiliteitsvormen naast en aanvullend op het reguliere openbaar vervoer dat zich vooral concentreert op de zogenoemde dikke lijnen. Daarnaast gaat het ook om alternatieve vromen van vervoer, meer fietsgebruik, carpoolen, en bijvoorbeeld ook om verandering van werktijden. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek Het gaat hier om deels om pilotprojecten die een uitwerking naar de hele streek (en provincie) kunnen krijgen. Deels gaat het om de uitvoering op streekniveau van provinciale ontwikkelingen rond openbaar vervoer. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die voor de opgaven II en III, met leefbaarheid (voorzieningen), en met economie (met name arbeidsmarkt). Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Provinciaal plattelandsbeleid - Burgerparticipatie/Koöperaasje Fryslân - Provinciaal economisch beleid 43

46 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten BEREIKBAARHEID Opgave II: Uitrollen digitale bereikbaarheid Het project onder deze opgave is: II.1 Aansluiten van de streek op snelle internetverbinding. Algemene toelichting Dit betreft het aansluiten van de streek op een snelle internetverbinding. Dit wordt breed gezien als een belangrijke voorwaarde voor economische ontwikkeling en leefbaarheid. Prioriteit De prioritering van dit project is 1 (hoog). Streek Het gaat hier om een project dat zonder meer gemeentegrensoverschrijdend is. Samenhang met andere opgaven Het project in deze opgave hangt sterk samen met die onder opgave I en met opgaven binnen de thema s leefbaarheid (voorzieningen), en met economie (met name bedrijvigheid en arbeidsmarkt). Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Provinciaal plattelandsbeleid - Provinciaal economisch beleid BEREIKBAARHEID Opgave III: Versterken bereikbaarheid door infrastructuur Projecten onder deze opgave zijn: III.1 Verbetering N393 in samenhang met maatregelen aanliggende kernen III.2 Benutten kansen aanleg Traverse N31 in relatie tot inrichting aanliggend gebied. III.3 Benutten kansen van aanleg Haak om Leeuwarden in relatie tot inrichting aanliggend gebied III.4 Verbreding/verdieping/opwaardering vaarklasse tussen Harlingen en Franeker III.5 Benutten kansen verbreding Van Harinxmakanaal in relatie tot inrichting aanliggend gebied. III.6 Uitbreiden recreatieve en utilitaire routenetwerken in samenhang met andere functies III.7 Oplossen problematiek landbouw- en vrachtverkeer op binnenwegen Algemene toelichting Deze opgave omvat ten eerste infrastructurele projecten die een veilige en vlotte bereikbaarheid en doorstroming waarborgen. Ten tweede gaat het om het benutten van kansen rond aanleg of aanpassingen van infrastructuur(knooppunten). Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek Projecten horen gezien de aard van infrastructuur minimaal op streekniveau thuis. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave I en met opgaven binnen het thema economie (met name bedrijvigheid en arbeidsmarkt). Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met beleidsprogramma s als: - Provinciaal plattelandsbeleid - Stadsregio Leeuwarden - Regionaal bedrijventerreinenplan 44

47 Samenhang Toelichting Projecten BEREIKBAARHEID Opgave IV: Stimuleren en ontwikkelen duurzaam vervoer Het project onder deze opgave is: IV.1 Verduurzamen mobiliteit. Algemene toelichting Dit betreft een bijdrage aan duurzaamheid van het vervoer. Het gaat om het uitvoeren van het provinciale programma duurzaamheid op streekniveau. Prioriteit De prioritering van dit project is 1 (hoog). Streek Het gaat hier om uitvoering op streekniveau. Samenhang met andere opgaven Het project in deze opgave hangt sterk samen met die binnen het thema economie (duurzaamheid). Samenhang met andere beleidsprogramma s Er is een sterke samenhang met het beleidsprogramma Duurzame innovatie. 45

48 THEMA: LEEFBAARHEID Opgave Project Uitvoerder Planning 2014 Middelen U/O Prioritering I: Versterken kwaliteit van woningen en wonen en afstemmen aanbod en vraag II: Versterken samenhang en integrale ketens in zorg en welzijn III Versterken sociale cohesie en gemeenschapszin IV Bevorderen actieve en gezonde leefstijl door sport V Herstructurering onderwijs VI Op peil houden goede en bereikbare voorzieningen VII Behouden van jongeren voor de streek VIII Behouden en versterken van breed en bereikbaar cultureel aanbod Trekker = één van de projectuitvoerders die verantwoordelijk is voor de voortgang (euro) Algemeen 2014 Uitvoering/ Ontwikkeling I.1 Toepassen uitkomsten onderzoek verhuismotieven 60-plus Partoer ja U 1 I.2 Herstructurering woningvoorraad (inzet ISV-III i.s.v. corporaties en Gemeente/corporatie/provincie 2014 e.v. 0 U 1 gemeenten) I.3 Uitvoering woonvisies, afstemming volkshuisvesting stadsregio/noardwest Gemeente/stadsregio/corporatie 0 U 1 Fryslân I.4. Pilot fondsvorming t.b.v. herstructurering private woningen Volkshuisvestingsregio's 0 O 1 I.5. Toepassen uitkomsten inventarisatie opgaven private sector en rapport Volkshuisvestingsregio's 2014 ja U 1 'Goed wonen' I.6 Inventarisatie toekomstige leegstand en verkrotting, en opstarten aanpak Volkshuisvestingsregio's, 2014 ja O 1 verkrotting gemeenten, provincie I.7 Transformatie leegstaande monumentale panden/stadskern Harlingen I.8 Transformatie leegstand gemeentelijk vastgoed Harlingen I.9 Nieuwe financiële structuren (best practices woningverenigingen en Volkshuisvestingsregio's, 2014 ja O 1 banken). gemeenten, provincie I.10 Toepassen van Grutsk/Handboek Landschap op cultuurhistorische en Gemeenten 2014 ja U 1 landschapselementen. I.11 Uitvoeren vervolg Waddenfondsproject 'Terpen en Wierdenlandschap in Gemeenten 2014 ja U 1 ontwikkeling' I.12 Ontwikkelen gemeentelijke monumentenlijsten en financiële regelingen Gemeenten 2014 ja O 1 II.1 Benutten ervaringen Mienskipssoarch en Amaryllisproject in Noardwest U 1 Fryslân II.2 Bewustwording veranderingen zorgaanbod (campagne) U 1 II.3 Onderzoek gevolgen rijksbeleid zorg-en welzijnsinfrastructuur 2014 ja O 1 II.4 Maatwerk om voldoende gekwalificeerd personeel te houden na 2014 nee O 1 II.5 Project i.s.m. Venturaplus en de 3 O's 1 II.6 Ontwikkelen pilotproject in kader van anticipeerregio Noordwest O 1 III.1 Faciliteren vrijwilligersnetwerken Gemeenten 2014 e.v. ja U 1 III.2 Verzamelen en uitwisselen best practices wijken en dorpen Gemeenten 2014 e.v. ja O 1 III.3 Bevorderen informele buurtnetwerken en mantelzorg Gemeenten 2014 e.v. ja U 1 III.4 Ondersteunen fysieke maatregelen met sociale component Gemeenten 2014 e.v. ja U 1 (leefbaarhedisprojecten) IV.1 Uitvoering van projecten gericht op actieve en gezonde leefstijl en gezond Gemeenten na 2014 nee O 2 ouder worden V.1 Uitvoeren plan van aanpak anticiperen leerlingenkrimp basisonderwijs gelden Besturen onderwijskoepels 2013 e.v. ja provinciale U 2 V.2 Uitvoeren agenda voor de toekomst voortgezet onderwijs Besturen onderwijskoepels 2013 e.v. ja U 2 I.1 Realiseren en afstemmen regionaal voorzieningenplan Gemeenten 2014 ja O 1 VI.2 Actie herbestemming leegkomende publieke gebouwen. Gemeenten 2014 ja O 2 VII.1 Uitvoeren agenda Jonge Friezen Foarút Projectbureau 2013 e.v. ja U 2 VIII.1 Benutten kansen van inhoud Kulturele Haadstêd 2018 Gemeenten 2013 e.v. ja U 2 VIII.2 Versterken en verbinden uitingen van de lokale cultuur (muziek, toneel) Gemeenten 2014 e.v. ja U 2 VIII.3 Afstemmen gemeenteoverschrijdende voorzieningen culturele aanbod Gemeenten 2014 e.v. ja O 2 VIII.4 Uitvoeren resultaten onderzoek Meertaligheid als kans (Fries en Bildts) Gemeenten 2013 e.v. ja U 2 VIII.5 Uitvoeren en versterken bestaand taalbeleid Gemeenten i.s.m. provincie 2013 e.v. ja U = hoog (geel) 2 = midden (licht geel)

49 Samenhang Toelichting Projecten 5.4 Leefbaarheid De opgaven op het thema leefbaarheid betreffen (samengevat) de volgende: I. Versterken kwaliteit van woningen en wonen en afstemmen aanbod en vraag II. Versterken samenhang en integrale ketens in zorg en welzijn III. Versterken sociale cohesie en gemeenschapszin IV. Bevorderen actieve en gezonde levensstijl door sport V. Herstructurering onderwijs VI. Op peil houden goede en bereikbare voorzieningen VII. Behouden van jongeren voor de streek VIII. Behouden en versterken van breed en bereikbaar cultureel aanbod De opgaven en projecten zijn samengevat in de tabel. Toelichting per opgave LEEFBAARHEID Opgave I: Versterken kwaliteit van woningen en wonen en afstemmen aanbod en vraag Projecten onder deze opgave zijn: I.1 Toepassen uitkomsten onderzoek verhuismotieven 60-plus I.2 Herstructurering woningvoorraad (inzet ISV-III i.s.v. corporaties en gemeenten) I.3 Uitvoering woonvisies, afstemming volkshuisvesting stadsregio/noardwest Fryslân I.4 Pilot fondsvorming t.b.v. herstructurering private woningen I.5 Toepassen uitkomsten inventarisatie opgaven private sector en rapport 'Goed wonen' I.6 Inventarisatie toekomstige leegstand en verkrotting, en opstarten aanpak verkrotting I.7 Transformatie leegstaande monumentale panden/stadskern Harlingen I.8 Transformatie leegstand gemeentelijk vastgoed Harlingen I.9 Nieuwe financiële structuren (best practices woningverenigingen en banken). I.10 Toepassen van Grutsk/Handboek Landschap op cultuurhistorische en landschapselementen. I.11 Uitvoeren vervolg Waddenfondsproject 'Terpen en Wierdenlandschap in ontwikkeling' I.12 Ontwikkelen gemeentelijke monumentenlijsten en financiële regelingen Algemene toelichting Op het gebied van wonen en ruimte ligt er een kwalitatieve opgave om de bestaande woningvoorraad te herstructureren. Daarbij gaat het ook om het verhogen van de duurzaamheid, zowel in termen van duurzame energie als levensloopbestendigheid, en om ruimtelijke kwaliteit. Leegstand en verpaupering moeten worden voorkómen. Er moet ook een oplossing komen van de financiële problematiek rond (toekomstige) leegstand. Het gaat bij deze opgave ook om ruimtelijke kwaliteit. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek Deze projecten horen gezien de aard van de woningmarkt op streekniveau thuis. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave VI. Samenhang met andere beleidsprogramma s - Stadsregio Leeuwarden - Woonregio Noardwest - Provinciaal plattelandsbeleid - Programma ruimtelijke kwaliteit - ISV-III (Integrale Stedelijke Vernieuwing) - Duurzame innovatie 47

50 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten LEEFBAARHEID Opgave II: Versterken samenhang en integrale ketens in zorg en welzijn Projecten onder deze opgave zijn: II.1 Benutten ervaringen Mienskipssoarch en Amaryllis-project in Noardwest Fryslân. II.2 Bewustwording veranderingen zorgaanbod (campagne). II.3 Onderzoek gevolgen rijksbeleid zorg- en welzijnsinfrastructuur. II.4 Maatwerk om voldoende gekwalificeerd personeel te houden II.5 Project i.s.m. Venturaplus en de 3 O's II.6 Ontwikkelen pilotproject in kader van anticipeerregio Noordwest Algemene toelichting Hier gaat het om projecten die bijdragen aan een samenhangende aanpak en organisatie van een integrale keten van welzijn, wonen en zorg. Een belangrijk aspect is een daarbij passende personeelsontwikkeling in de zorg. Het gaat om het slim combineren en afstemmen van sociale en zorgvoorzieningen in de toekomst. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek Projecten passen gezien de schaal van zorg- en welzijnsinstellingen en het regionale karakter van de arbeidsmarkt logisch bij het streekniveau. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave III, IV en VI, en met opgaven binnen economie (arbeidsmarkt). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Actieplan Aansluiting economie en arbeidsmarkt - Naar een veerkrachtig sociaal domein (Gemeenten Súdwest Fryslân/Littenseradiel) LEEFBAARHEID Opgave III: Versterken sociale cohesie en gemeenschapszin Projecten onder deze opgave zijn: III.1 Faciliteren vrijwilligersnetwerken. III.2 Verzamelen en uitwisselen best practices wijken en dorpen. III.3 Bevorderen informele buurtnetwerken en mantelzorg. III.4 Ondersteunen fysieke maatregelen met sociale component (leefbaarheidsprojecten) Algemene toelichting Hier gaat het om het versterken van de gemeenschapszin, actief burgerschap, sociale netwerken en verbanden binnen dorpen. De opgave is het bevorderen van de sociale cohesie in de dorpen, onder meer door het faciliteren van verenigingen en aandacht voor ruimte voor sociale ontmoetingen in dorpshuis of café. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 1 (hoog). Streek Het betreft projecten die een werking en zeggingskracht hebben voor de hele streek of voor samenwerkende dorpen. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave II en VI, en onder het thema bereikbaarheid (slimme mobiliteitsvormen en digitale bereikbaarheid). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Provinciaal plattelandsbeleid - Burgerparticipatie/Koöperaasje Fryslân - Naar een veerkrachtig sociaal domein (Gemeenten Súdwest Fryslân/Littenseradiel) - Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân - 48

51 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten LEEFBAARHEID Opgave IV: Bevorderen actieve en gezonde levensstijl door sport Projecten onder deze opgave zijn: IV.5 Uitvoering van projecten gericht op actieve en gezonde leefstijl en gezond ouder worden. Algemene toelichting Het gaat hier om een actieve en gezonde leefstijl en healthy aging (gezond ouder worden). Prioriteit Het project betreft alle inwoners van de streek en is van invloed zijn op het toekomstige gebruik van zorgvoorzieningen in de hele streek. Samenhang met andere opgaven Het project in deze opgave hangt sterk samen met die onder opgave II, III en VI. Streek De prioritering van dit project is 2 (midden). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Naar een veerkrachtig sociaal domein (Gemeenten Súdwest Fryslân/Littenseradiel) LEEFBAARHEID Opgave V: Herstructurering onderwijs Projecten onder deze opgave zijn: V.1 Uitvoeren plan van aanpak anticiperen leerlingenkrimp basisonderwijs. V.2 Uitvoeren agenda voor de toekomst voortgezet onderwijs. Algemene toelichting De opgave is om, samen met partijen die daar primair verantwoordelijk voor zijn (schoolbesturen en koepels), te komen tot een verantwoorde herstructurering van het basisonderwijs, waarbij zowel het handhaven van de kwaliteit als voldoende bereikbaarheid voorop staan, in relatie tot leefbaarheid. Prioriteit De prioritering van deze projecten is 2 (midden), omdat bevoegdheid primair bij schoolbesturen ligt. Streek Het gaat hier om projecten die een werking en zeggingskracht hebben voor de hele streek en betreft een gedeelde problematiek. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave VI, en onder het thema bereikbaarheid (slimme mobiliteitsvormen). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Provinciaal plattelandsbeleid - Fan mear nei better (project Demografische ontwikkelingen ) - Burgerparticipatie/Koöperaasje Fryslân. 49

52 Samenhang Toelichting Projecten Samenhang Toelichting Projecten LEEFBAARHEID Opgave VI: Op peil houden goede en bereikbare voorzieningen Projecten onder deze opgave zijn: VI.1 Realiseren en afstemmen regionaal voorzieningenplan. VI.II Actie herbestemming leegkomende publieke gebouwen. Algemene toelichting Hieronder vallen projecten die bijdragen aan het zo goed mogelijk op peil houden van het voorzieningenniveau. Het gaat om een actief spreidingsbeleid te voeren, waarbij wordt ingezet op een goede balans tussen aanbod en bereikbaarheid van voorzieningen. Daarnaast gaat het specifiek om de problematiek van het leegkomen van publieke gebouwen, zoals schoolgebouwen, kerken, gemeentehuizen, die een nieuwe (maatschappelijke) functie zouden moeten krijgen. Prioriteit De prioritering van een regionaal voorzieningenplan is 1 (hoog); die van herbestemming publieke gebouwen 2 (midden). Streek Het betreft projecten die de hele streek aangaan en een gedeelde problematiek. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave I, II, III, V, VII en VIII en onder het thema bereikbaarheid (slimme mobiliteitsvormen en infrastructuur en digitale bereikbaarheid). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Provinciaal plattelandsbeleid LEEFBAARHEID Opgave VII: Behouden van jongeren voor de streek Projecten onder deze opgave zijn: VII.1 Uitvoeren agenda Jonge Friezen Foarút Algemene toelichting Er ligt een opgave specifiek gericht op behoud van jongeren, jongvolwassenen en jonge gezinnen voor de streek. Dat kan door de streek voor die groepen leefbaar te houden. De projecten betreffen verschillende acties rond onder meer woningen voor starters, voorzieningen, mobiliteit en sociale veiligheid. Prioriteit De prioritering is 2 (midden). Streek Het gaat hier om een project dat in de hele streek speelt. Samenhang met andere opgaven Het project in deze opgave hangt sterk samen met die onder opgave I, III, IV, V, VI en VIII, en met die onder het thema bereikbaarheid (slimme mobiliteitsvormen en digitale bereikbaarheid) en onder economie (met name arbeidsmarkt). Samenhang met andere beleidsprogramma s - Provinciaal plattelandsbeleid - Provinciaal economisch beleid - Fan mear nei better (project Demografische ontwikkelingen ) - Actieplan Aansluiting economie en arbeidsmarkt 50

53 Samenhang Toelichting Projecten LEEFBAARHEID Opgave VIII: Behouden en versterken van breed en bereikbaar cultureel aanbod Projecten onder deze opgave zijn: VIII.1 Benutten kansen van inhoud Kulturele Haadstêd VIII.2 Versterken en verbinden uitingen van de lokale cultuur (muziek, toneel). VIII.3 Afstemmen gemeenteoverschrijdende voorzieningen culturele aanbod VIII.4 Uitvoeren resultaten onderzoek Meertaligheid als kans (Fries en Bildts). VIII.5 Uitvoeren en versterken bestaand taalbeleid. Algemene toelichting Ten aanzien van voorzieningen is het streven ook om een breed en bereikbaar cultureel aanbod voor alle inwoners te behouden en te versterken. Hier vallen verschillende projecten onder die vooral gaan over het samenbrengen en afstemmen van culturele uitingen van onderop. Ook taal als onderdeel van cultuur valt hier onder. Prioriteit Prioriteit is 2 (midden). Streek Het gaat hier om projecten die samenwerking binnen de streek vergen. Samenhang met andere opgaven De projecten in deze opgave hangen sterk samen met die onder opgave III, VI en VII. Samenhang met andere beleidsprogramma s - Provinciaal plattelandsbeleid 51

54 DEEL C: ORGANISATIE 52

55 6 ORGANISATIE: UITGANGSPUNTEN EN OPZET Doel van de organisatie is het efficiënt en effectief uitvoeren van de projecten uit de Streekagenda. Nevendoel is het verminderen van de bestuurlijke en ambtelijke drukte in de streek. Uitgangspunten Bestuurlijke/ambtelijke drukte Er wordt zoveel mogelijk aangesloten bij bestaande structuren, er worden geen nieuwe grote structuren opgezet en de organisatie wordt zo licht mogelijk en zo veel mogelijk tijdelijk (ad hoc) gehouden. Daarmee wordt de bestuurlijke en ambtelijk drukte in elk geval niet vergroot. Omdat wordt gestreefd naar een integrale aanpak en meer samenhang is er al winst ten aanzien van de huidige situatie te verwachten. Wanneer in de toekomst ook andere projecten of programma s onder het raamwerk van de Streekagenda kunnen worden gebracht, wordt expliciet winst geboekt. De uitgangspunten voor het vormgeven van de samenwerking in Noardwest zijn: 1. Samenwerking in de regio is noodzakelijk om opgaven te kunnen oplossen. 2. Er wordt gestreefd naar een integrale aanpak en samenhang bij de uitvoering (tussen projecten onderling én tussen projecten en bestaande beleidsprogramma s). 3. Er wordt zoveel mogelijk aangehaakt bij wat er al is (geen nieuwe structuren). 4. Er wordt gekozen voor een pragmatische insteek in verband met onzekerheid over de bestuurlijke inrichting van Noardwest; daardoor is er ook een voorkeur voor tijdelijke samenwerkingsverbanden. 5. Inbreng vanuit de maatschappij en van stakeholders uit de streek ( van onderop ) is nodig en moet geborgd worden in de organisatie. De Streekagenda wordt opgesteld vanuit de gedachte dat de rol van inwoners, ondernemers en andere maatschappelijke actoren toeneemt. Het gaat om het benutten van het zelforganiserend vermogen van de streek. Samenwerken vergroot de kans dat resultaten beklijven, en leidt tot op lokaal en streekniveau passende oplossingen. 6. Keuze bij voorkeur voor een lichte organisatiestructuur: in beginsel een projectorganisatie en niet een vaste (lijn)organisatie. Een zware structuur zoals een gemeenschappelijke regeling heeft niet de voorkeur, onder meer vanwege de complexiteit rond fiscale zaken (BTW). Stadsregio Vooralsnog wordt een eigen organisatie voor de Streekagenda opgezet, om in elk geval in 2014 een vliegende start te kunnen maken. Er is echter overlap met de Stadsregio: het samenwerkingsverband Stadsregio Leeuwarden is voor vijf van de acht Noardwest gemeenten de vorm waarin over belangrijke maatschappelijke beleidsthema s als wonen, recreatie en toerisme, en landschap afstemming wordt bereikt. De opzet van de organisatie zoals die hiervoor is geschetst, vertoont overeenkomsten met die van de Stadsregio Leeuwarden. Bij de Stadsregio is er een bestuur (stuurgroep) en voor een deel van de activiteiten een eigen fonds. Er wordt door de Werkgroep Financiële en Juridische Zaken een verkenning gedaan naar de mogelijkheid om de samenwerkingsvorm Stadsregio te verbouwen tot, dan wel samen te voegen met, de bestuurlijke en ambtelijke aansturing van de Streekagenda. 59 Verantwoordelijkheden Verantwoordelijkheid voor de uitvoering van projecten (inhoud, proces en financiën) ligt bij de meest gerede partij, benoemd als projecttrekker. Deze draagt zorg voor het tijdig en zorgvuldig betrekken van de andere partners en direct betrokkenen, voor een voortvarende afhandeling van te doorlopen procedures (vergunningen), en voor een tijdige uitvoerbaarheid van projecten. Kortom, de individuele partners blijven verantwoordelijk voor de individuele projecten. Verantwoordelijk voor de programmasturing, het proces van de Streekagenda Noardwest en de inhoudelijke kaders voor de uitvoering van de projecten is de Stuurgroep. 59 De Stadsregio Leeuwarden heeft in 2013 geconstateerd dat zij tot 1 januari 2015 in huidige vorm kan door gaan. In loop van 2014 vindt weer een evaluatie plaats. 53

56 Ondersteunend aan het proces en de uitvoering van de projecten door de projecttrekkers, is een op te richten streekhuis Noardwest. Basisorganisatiestructuur De organisatie betreft in wezen een projectorganisatie. Het uitgangspunt is dat de formele besluitvorming plaats vindt middels de reguliere Planning&Control-instrumenten van de daartoe bevoegde bestuurlijke organen: gemeenteraden, Provinciale Staten en het Algemeen Bestuur van Wetterskip Fryslân. De Stuurgroep bereidt deze besluitvorming voor en zorgt na vaststelling voor de uitvoering van het programma. Hiervoor kan de Stuurgroep rekenen op ondersteuning door het streekhuis. Colleges/gemeenteraden, Gedeputeerde/Provinciale Staten, bestuur Wetterskip Fryslân Taken Wat betreft besluitvorming wordt uitgegaan van de bestaande bestuurlijke kaders. Dat betekent dat besluitvorming over programma en projecten uiteindelijk ligt bij Colleges/gemeenteraden, Gedeputeerde/Provinciale staten, bestuur Wetterskip Fryslân, en andere besturen voor zover die financieel betrokken zijn. Primair gaat het hier om het budgetrecht van de genoemde organen. De Streekagenda zal dus een nadrukkelijk punt zijn bij de Kadernota s en begrotingsbehandelingen. Het wordt aan de betrokken partijen zelf overgelaten in welke mate besluitvorming alleen in Colleges/DB of ook in raden/staten/ab plaatsvindt. Taken colleges/raden/staten/bestuur: - besluit over Streekagenda (programmaniveau); - besluit over jaarschijven (uitvoering projecten per jaar); - besluit over ontwikkelingsbudget voor stuurgroep. Stuurgroep Streekagenda Noardwest Taken De Stuurgroep is verantwoordelijk voor de voortgang van de uitvoering van de Streekagenda. Omdat de uitvoering per project zal verschillen en er verschillende partners bij betrokken zijn, 54