Verbonden toekomst. Perspectief voor Grevelingen-Volkerak Zoommeer

Transcriptie

1 Verbonden toekomst Perspectief voor Grevelingen-Volkerak Zoommeer Zeeuwse visser op de inlagen. Schouwen. Cas Oorthuys, de schoonheid van ons land deel water perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 1

2 2 verbonden toekomst

3 inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Inzicht in bestaande en lopende visies 3 Positie in groter verband 3.1 Omgeven door stedelijk gebied 3.2 Zout, estuarien, verbondenheid met het water 3.3 Onderscheidend delta-water 4 Ambities Grevelingen/Volkerak-Zoommeer Beleef, benut en proef het water 4.1 Scenic route / promenades / modern times / Delta Dot 4.2 Watertuin Grevelingen / Volkerak-Zoommeer 4.3 Verblijfsrecreatie geïnspireerd op de kracht van de delta 4.4 Proef het water 4.5 Waterweelde 4.6 Beroepsvaart 4.7 Poorten 4.8 Land van linies en forten 4.9 Onderscheidende kernen 4.10 Duurzaam en innovatief 5. Toelichting op de ambitiekaart 5.1 Recreatie 5.2 Natuur 5.3 Visserij en schelpdieren 5.4 Landbouw 5.5 Beroepsvaart 5.6 Toonzaal van delta innovatie Colofon Opgesteld november Verbonden Toekomst is een gezamenlijke ruimtelijke visie op het gebied rond Grevelingen en Volkerak-Zoommeer in opdracht van de Adviesgroep+. De Adviesgroep+ bestaat uit de 7 gemeenten rond Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en maatschappelijke partijen. De gezamenlijke visie draagt bij aan de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en het Programma Gebiedsontwikkeling rond beide wateren. Tekst en opmaak; Bosch Slabbers Foto s; Loes de Jong; Historische foto s; internet Kaft; Cas Oorthuys Illustraties/kaartmateriaal; Bosch Slabbers, behalve getijdecentrale pag 28 boven; internet perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 3

4 4 verbonden toekomst

5 1 Inleiding Aanleiding en doel Voor de ontwikkeling van de Rijksstructuurvisie Grevelingen / Volkerak-Zoommeer en het Programma Gebiedsontwikkeling is het noodzakelijk meer inzicht te verkrijgen in het perspectief dat een gezamenlijke benadering van Grevelingen en Volkerak-Zoommeer genereert. Het gaat daarbij niet alleen om het perspectief van de watercomponent, maar ook om de kansen van een gecombineerde aanpak voor de aanliggende gebiedsregio s. Onderhavige verkenning heeft tot doel bestaande en lopende visies te integreren in een sterke samenbindend perspectief, als input voor de Rijksstructuurvisie en het Programma Gebiedsontwikkeling. De Rijksstructuurvisie legt vast wat voor de lange termijn (2035) de keuzes van het Rijk ten aanzien van de het waterbeheer van het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer zijn. Daarmee is de Rijksstructuurvisie direct van invloed op het ontwikkelingspotentieel van de regio. In de actuele situatie belemmert de onzekerheid over de mogelijke toekomst van dit gebied de ontwikkeling. Door duidelijkheid voor de lange termijn te bieden neemt de Rijksstructuurvisie een deel van die onzekerheid weg. De Rijksstructuurvisie onderzoekt verschillende alternatieven bij verschillende waterkwaliteiten. Hoe meer kwaliteit aan het gebied kan worden toegevoegd, des te groter het ontwikkelingspotentieel zal zijn. Het Programma Gebiedsontwikkeling focust op de concrete ontwikkeling van projecten teneinde het economisch potentieel dat direct is verbonden aan het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer op korte termijn te exploiteren. Daartoe worden diverse business-cases ontwikkeld en worden concrete gebiedsplannen voor Grevelingen, Krammer-Volkerak en Zoommeer opgesteld. Deze drie gebiedsplannen krijgen in de loop van 2014 hun beslag. Uiteraard zullen deze concrete gebiedsplannen voor de korte termijn moeten passen binnen het ontwikkelperspectief voor het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer gebied als geheel. In het zout verbonden In het Deltaprogramma 2015 worden besluiten genomen aangaande de toekomst van zowel het Grevelingen als van het Volkerak-Zoommeer. In de huidige situatie vormt de waterkwaliteit van het zoete Volkerak-Zoommeer een ernstig knelpunt. Het Volkerak- Zoommeer kampt periodiek met overlast van blauwalg, waarbij de zoetwaterkwaliteit dermate achteruit gaat dat de inlaat van zoet water voor de landbouw tijdelijk moet worden gestaakt. De blauwalg leidt ook tot vermindering van de recreatieve kwaliteit van het gebied. Onderzoek wijst uit dat het probleem van de blauwalg alleen structureel kan worden opgelost door het Volkerak-Zoommeer weer zout te maken. Eén van de opties die worden verkend is dan ook het opnieuw zout maken van het Volkerak-Zoommeer. Dat vergt een ingrijpende wijziging in de zoet-zout waterhuishouding van het gebied: zoetwater moet worden onttrokken aan Haringvliet en Hollands Diep en naar het gebied worden geleid, zoetwaterinlaten voor de landbouw moeten worden verplaatst, zoutlekken via sluizen moeten worden beperkt. Ook in het zoute Grevelingen is in de actuele situatie de waterkwaliteit een knelpunt. Dat komt met name doordat het water in de diepere lagen zich onvoldoende mengt waardoor daar een structureel zuurstofgebrek optreedt. Eén van de opties die worden onderzocht is dan ook het terugbrengen van getij op het Grevelingen. Een andere optie die wordt verkend is om het Grevelingenbekken in de toekomst meer te benutten voor waterberging. Een zout Volkerak-Zoommeer biedt de mogelijkheid dit bekken opnieuw in open verbinding met het Grevelingen te stellen, waarbij het Grevelingen en het Volkerak- Zoommeer weer als samenhangend systeem kunnen gaan functioneren. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 5

6 6 verbonden toekomst l a n d

7 w a t e r perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 7

8 Werken vanuit de driehoek Aan veranderingen zitten doorgaans twee kanten; men neemt afscheid van een deel van de kwaliteiten waarvan men gewoon is dat die voorhanden zijn, tegelijkertijd bieden zij vaak kansen om nieuwe kwaliteit tot ontwikkeling te brengen. Om van te voren te kunnen bepalen in welke richting de balans doorslaat is een nadere verkenning van de balansposten gewenst. Deze verkenning richt zich op de ruimtelijke, economische en ecologische kansen die ontstaan wanneer het Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer weer in het zout met elkaar worden verbonden. Het betreft een eerste verbeelding van de mogelijke synergie die deze verbondenheid voor de regio kan genereren. Daarmee wordt aangesloten bij het vertrekpunt van het programma Gebiedsontwikkeling van de drie betrokken provincies. Dit perspectief is een van de alternatieven, die in het kader van de Rijksstructuurvisie worden onderzocht. Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer maakt deel uit van het DP Zuidwestelijke Delta. In de Zuidwestelijke Delta werken rijksoverheid, provincies, gemeenten en waterschappen samen met maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven aan een klimaatbestendig veilige, economisch vitale en ecologisch veerkrachtige delta. Waterveiligheid, economie en ecologie hangen nauw met elkaar samen. Uitgangspunt bij deze verkenning is dat waterveiligheid en beschikbaarheid van zoetwater, tezamen met een gezonde ecologische kwaliteit, randvoorwaarden zijn voor een economisch vitale ontwikkeling. 8 verbonden toekomst

9 Land en water Deze verkenning heeft de ambitie om de toekomst van de land- en watercomponent in hun onderlinge samenhang te bezien. Wat biedt een eventuele gezamenlijke zoute toekomst van Grevelingen en Volkerak Zoommeer aan perspectieven voor de aanliggende land-regio s Waterpoort, Schouwen Duiveland en Goeree Overflakkee? In de regel denken we na over het land of het water. We zien kansen voor of het land, of het water. De uitdaging van deze verkenning is om op de positieve wederkerigheid tussen land en water te focussen, om te verkennen welke kansen het een voor de ander genereert. Verbonden toekomst Verbonden toekomst gaat over meer dan alleen de herstelde verbinding van Grevelingen en Volkerak- Zoommeer. Het gaat ook over de verbinding tussen de verschillende kernen die aan deze wateren liggen, over het verbinden van doelen en ambities, over het verbinden van bestuurlijke agenda s en last, but not least, over de verbinding tussen land en water. Land en Water perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 9

10 10 verbonden toekomst

11 2 Inzicht in bestaande en lopende visies Als gezegd, het primaire doel van deze verkenning is om tot een (ruimtelijke) synthese te komen van bestaande en lopende visies. Daartoe is, in nauwe samenwerking met gemeentelijke en provinciale ruimtelijke ordenaars, het vigerend beleid geïnventariseerd en geanalyseerd. Daarbij lag aanvankelijk het accent op de grotere gebiedsvisies geïnventariseerd, met name de door GS en /of B&W vastgestelde plannen. Gedurende dit proces bleek dat met uitsluitend die plannen een aantal belangwekkende thema s onbelicht bleef. Om die reden is een aantal plandocumenten toegevoegd die weliswaar geen vastgestelde status hebben, maar voor het denken over de mogelijke toekomst van het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer essentiële informatie bevatten. De volgende visies zijn in ogenschouw genomen: Grevelingen De MIRT verkenning Grevelingen Goeree-Overflakkee Regionale structuurvisie Goeree-Overflakkee Waterpoort Toekomstvisie Tholen Toeristisch ontwikkelingsplan Tholen Structuurvisie Bergen op Zoom Structuurvisie Moerdijk Structuurvisie Steenbergen Structuurvisie Buitengebied Reimerswaal Visie Waterpoort Steenbergen Van defensie tot retentie Dit is Waterpoort! Schouwen-Duiveland Tij van de Toekomst Provinciale visies Provinciale structuurvisie Zuid Holland Provinciale Structuurvisie Noord-Brabant Omgevingsplan Zeeland perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 11

12 12 verbonden toekomst

13 Conclusies De planologie van het water blijft achter De onderzochte plannen focussen op de ontwikkeling van het land en in minder mate op de ontwikkelingen langs de randen van het land. Ze zijn overwegend ontwikkeld vanuit het landdenken, de planologie van het water blijkt minder ontwikkeld. Uitzonderingen hierop zijn de MIRT-verkenning Grevelingen, die primair vanuit het water denkt en de strategische visie Tij van de Toekomst dat uitgaat van de kracht van en de verbondenheid met het water. Contact met het water Er is onderscheid tussen de (voormalige) eilanden en het vaste land van West-Brabant. Schouwen-Duiveland, Goeree Overflakkee en Tholen zijn zich bewust van de betekenis van de dijken en van de primaire waterkeringen in het bijzonder. Zij betrekken deze nadrukkelijk in hun visie. West Brabant spreekt zich minder over de dijken uit, kijkt meer tot aan de dijk dan over de dijk. Verschil in bekken Grevelingen, Volkerak, Krammer en Zoommeer zijn zeer verschillend in omvang, historie, gebruik en sfeer. Daarmee verschillen zij ook essentieel in potentie. Gebiedsoverschrijdende aspecten De meeste plannen hadden betrekking op een uitsnede van het gebied. Inherent aan het werken met uitsneden is dat de gebiedsoverschrijdende aspecten minder voor het voetlicht komen. Voorbeelden hiervan zijn de dijken, de beken en kanalen, de EHS / natura 2000, de liniestructuren. Positie Bergen op Zoom Bergen op Zoom is de grootste verzorgingskern uit het gebied en is daarbij stad aan het water. Maar de vraag is aan welk water? Bergen op Zoom ligt weliswaar aan het Volkerak-Zoommeer, maar hoorde tot de aanleg van de Markiezaatskade (1983) bij de Oosterschelde. In die zin heeft de aanleg van de Deltawerken de positie van Bergen op Zoom getroffen, daarmee is haar oorspronkelijke ligging aan zee ernstig gemankeerd geraakt. Kaderstellend / ontwikkelingsgericht De provinciale visies zijn primair kaderstellend, waar de gemeentelijke visies meer ontwikkelingsgericht zijn. De MIRT verkenning en de studie Van defensie tot retentie nemen hierin een bijzondere positie in, deze zijn uitsluitend ontwikkelingsgericht. Drie accenten De belangrijkste conclusie die we uit de analyse van het beleid kunnen trekken is dat er een verschil in sferen is, waaraan beleidsmatig een zonering van het gebruik is gekoppeld: - de natuurlijke kuststrook aan de zeezijde - het militair landschap aan de Brabantse zijde - met daartussen een rustgebied van landbouwpolders en watertuin. Ten aanzien van het recreatief gebruik zijn er vier hot-spots te duiden, die samenvallen met de poorten tot het gebied: - Brouwersdam - Volkerakdam - Grevelingendam - Oesterdam perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 13

14 14 verbonden toekomst

15 3 positie In groter verband 3.1 Omgeven door stedelijk gebied Grevelingen en Volkerak-Zoommeer maken deel uit van een Zuidwestelijke Delta die wordt omsloten door, en is verbonden met, stedelijk gebied: de Zuidvleugel van de Randstad, het gebied van Rijnmond Drechtsteden de Brabantse stedenrij de agglomeratie Antwerpen De Zuidwestelijke Delta vormt in potentie de veelzijdige en gevarieerde voortuin van deze steden, het is naast productiegebied ook in toenemende mate uitloop-, uitfiets-, uitwaai- en uitvaargebied voor de stedeling. De Zuidwestelijke Delta en de omliggende steden vertegenwoordigen sterk complementaire kwaliteiten. Idealiter gaan beiden in de toekomst meer van elkaars nabijheid profiteren, ontwikkelt zich meer dan thans positieve wederkerigheid: profiteert de stad van de nabijheid van een uitgestrekt en gevarieerd groenblauw hart, waar rust en ruimte domineren, waar men ver van zich af kan kijken, waar de akkers groener en de wolkenluchten scherper en hoger lijken. profiteert de delta van de nabijheid van een kapitaalkrachtige en kritische markt met een hoog aanbod aan voorzieningen. 3.2 Zout, estuarien, verbondenheid met het water Essentieel voor de eigen identiteit van de Zuidwestelijke Delta, voor het DNA van dit gebied, zijn drie kenmerken: zout, getijden een algehele (ecologie, economie, ruimtelijk) verbondenheid met het water. Het zoute, estuariene karakter maakt de Zuidwestelijke Delta tot een onderscheidend gebied, totaal anders dan bijvoorbeeld de Friese meren of de Zuid-Hollandse plassen. Je proeft het zout; op je bord, op je huid, in de eigenheid van het land. 3.3 Onderscheidend delta-water Binnen die delta-tuin is sprake van verscheidenheid, ieder van de grote deltawateren beschikt over zijn eigen karakteristieke kwaliteiten: Haringvliet / Hollandsch Diep is de gradiëntrijke riviermond; Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer is watertuin en corridor tegelijk, enerzijds het gebied waar aan en op het water tal van recreatieve mogelijkheden zijn, anderzijds maakt het deel uit van de drukste vaarroute van Europa. De Oosterschelde staat in het teken van natuur en schelpdierkwekerij. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 15

16 16 verbonden toekomst

17 4 Ambities Grevelingen / Volkerak-Zoommeer Beleef, benut en proef het water 4.1 Scenic route / promenades / modern times Onderscheidend voor het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer is de verscheidenheid aan overgangen, dit betreft niet alleen de overgangen van land naar water, maar ook de overgangen van het ene water naar het andere water, denk aan de overgang van Noordzee naar Grevelingenbekken, of van Krammer-Volkerak naar Haringvliet. Een eerste aanbeveling is om de beleving van de water/ water en de water/land relatie op de verschillende schaalniveaus te versterken. Op het hoogste schaalniveau maakt de Brouwersdam deel uit van de enige scenic route die West Europa rijk is; de Dammenroute is in potentie de Ocean Drive van de lage landen. Ontwikkel de dammenroute tot een internationale scenic route die de boulevard van Knokke met de vernieuwde boulevard van Scheveningen verbindt. Deze route staat ook voor innovatiekracht, toont de parade aan delta-innovaties, van Oosterscheldekering tot getijcentrale tot Maeslantkering tot dijk in boulevard. Een schaalniveau lager vormen aan de noordzijde van Schouwen-Duiveland en de zuidzijde van Goeree Overflakkee de dijken langs de Grevelingen in potentie verheven routes. Deze routes maken deel uit van het historisch bepaalde DNA van het gebied, sluiten aan bij de beleving van de traditie. Dankzij de verhoogde ligging geniet men prachtige vergezichten over zowel het land als het water. Ontwikkel deze historische structuurlijnen als promenades, als recreatieve fiets- en wandelroutes. De Eendracht / het Rijn-Scheldekanaal staat voor de nieuwe tijd, voor transport en mondialisering. Het Rijn-Scheldekanaal maakt deel uit van de hoofdtransportas tussen het havencomplex van Rotterdam en dat van Antwerpen en legt de verbinding met een diep achterland. Eendracht / Rijn- Scheldekanaal is een route met een eigen gezicht; hier passeren grote schepen, staan windturbines strak in het gelid, ligt het grootste sluizencomplex (Volkeraksluizen) van Europa. Hier beleeft men modern times. Waar mensen in grote getalen naar de Nieuwe Waterweg komen om de zeekastelen voorbij te zien varen, zijn de kaden langs De Eendracht goeddeels ontoegankelijk en onbereikbaar en wordt inwoners en toeristen een schouwspel, dat deel uitmaakt van het hedendaags verhaal van de delta, onthouden. Benut de vaarroute meer als onderscheidende kwaliteit en attractief element, als een bestemming, als een lijn waar men langs kan fietsen en wandelen, vanwaar men naar de passerende schepen kan kijken. Maak de kaden langs De Eendracht toegankelijk als boulevard langs de moderne tijden. Bij de Volkeraksluizen passeert men welhaast ongemerkt het kruispunt van drie wateren: Krammer Volkerak, Hollands Diep en Haringvliet. Maak dit drie waterenpunt expliciet beleefbaar, ontwikkel hier het panorama van de Zuidwestelijke delta. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 17

18 Havens Zeehavens Vaarroutes Werkhavens Waterfront 18 verbonden toekomst

19 4.2 Watertuin Grevelingen / Volkerak-Zoommeer Een samenvoegen van het Grevelingen met het Volkerak- Zoommeer en het weer gezond (zout) maken van de waterkwaliteit van het Volkerak-Zoommeer genereert nieuwe kansen voor de watersport en voor een breed palet aan havens en haventjes aan deze wateren. Hieruit volgt de tweede aanbeveling: Versterk de onderscheidende kwaliteit van het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer als watertuin van de Zuidwestelijke Delta, waar het goed toeven is op en aan het water, met blauwe pistes, trotste waterfronten en aansprekende verblijfsmogelijkheden. Door wateren met elkaar te verbinden ontstaan voor de watersporter nieuwe vaarroutes, kan men van Scharendijke tot aan of zelfs in Bergen op Zoom varen. Dit maakt het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer tot een nog interessantere watersportomgeving. Op dit moment wordt het Krammer-Volkerak door een gebrek aan aanlegmogelijkheden door de recreant als minder interessant vaarwater ervaren. Dit kan worden ondervangen door, als in het Grevelingen, kleine eilanden met aanlegmogelijkheden te ontwikkelen. Zodra het Volkerak-Zoommeer weer zout is zal de waterkwaliteit zich snel herstellen. Dit geeft een boost aan de ontwikkeling van de havens aan het Volkerak- Zoommeer, hetgeen zijn uitstraling heeft naar de algehele havenomgeving. Havens worden zo ook voor de nietwatersporter weer interessante plekken om te vertoeven, op het terras een hapje te eten of een drankje te nemen. Het gebied van de Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer is rijk aan havens, met daarbij een grote verscheidenheid aan type en sfeer. De historische havens liggen vaak meer landinwaarts, zij vormen daar een kenmerkend en integraal onderdeel van het bijbehorende stadje of dorp. Voorbeelden hiervan zijn Bruinisse, Brouwershaven, Ouddorp, Oude Tonge, Tholen, Bergen op Zoom, Dintelsas, Ooltgensplaat Naast havens met een eeuwenoude geschiedenis zijn er de werkhavens die dateren uit de tijd van de aanleg van de Deltawerken, denk aan Bommenede, Galatheahaven, Battenoord, Vossehaven. Tot slot zijn er de nieuwe, ultramoderne marina s die direct aan het water liggen, zoals Port Zeelande Daarmee biedt de Zuidwestelijke Delta iedere watersporter wat wils. Die verscheidenheid is een te koesteren kwaliteit. Bij de historische havens is de opgave enerzijds aan de moderne eisen te voldoen, anderzijds het authentieke karakter niet te verloochenen, met nieuwe ontwikkelingen aan te sluiten op de historische atmosfeer. De voormalige werkhavens zijn vaak interessante plekken, die mogelijkheden tot herontwikkeling lijken te bieden ten behoeve van de recreant die op zoek is naar kleinschaligheid, naar meer ecologisch georiënteerde voorzieningen. Een deel van de kernen presenteert zich welhaast besmuikt aan het water. Veel kernen die eertijds aan het water zijn ontwikkeld kennen thans, als gevolg van inpolderingen welke nadien hebben plaats gehad, een meer landinwaartse situering waarbij zij door een havenkanaal met de oorspronkelijke delta-arm zijn verbonden. Ontwikkel, waar steden / dorpen direct aan het water grenzen, trotse waterfronten. Ontwikkel de havenkernen om zo meer joie de vivre toe te voegen en de gebiedseconomie te verbreden. Betrek bij de meer landinwaarts gelegen havens de havenkanalen nadrukkelijk in de beeldvorming. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 19

20 4.3 Verblijfsrecreatie geïnspireerd op de kracht van de delta Als gezegd, het weer verbinden van de verschillende wateren en het weer gezond maken van de waterkwaliteit biedt, in combinatie met branding van het gebied als recreatieve watertuin, kansen voor een versterkte recreatieve ontwikkeling van het gebied. Dat geeft ook een nieuwe impuls aan de verblijfsrecreatie, zowel op het gebied van herontwikkeling van verouderde complexen als op het gebied van uitbreiding. Die ontwikkeling kan worden aangewend om de deltabeleving en de estuariene identiteit nieuwe kracht bij te zetten. Dat leidt tot de derde aanbeveling: Laat de vormgeving / uitstraling van de verblijfsrecreatieve ontwikkeling zijn inspiratie vinden in de delta, in de kracht van de eigen specifieke gebiedskwaliteit: een zekere (ofschoon beperkte) getijslag en een rijkdom aan intergetijdenatuur in de vorm van slikken, schorren en platen. Onderzoek de kansen voor sterk aan de delta gerelateerde recreatieconcepten, waarbij de aanwezigheid van het (beperkte) getij zoveel als mogelijk in de beeldvorming wordt benut; van woningen op palen tot drijvende wateren ecolodges. Van rijkswege is het natuurbeleid steeds meer gericht op beleefbare en toegankelijke natuur. In het verlengde daarvan kan met de terreinbeherende instanties worden onderzocht waar mogelijkheden zijn om in de natuurgebieden aan de randen van de Grevelingen, het Krammer-Volkerak en het Zoommeer kleinschalige verblijfsrecreatieve ontwikkelingen te entameren. Kleinschalige ontwikkeling, op een meer individuele leest geschoeid, met een sterk appel op de natuurbeleving, vormt een aanvulling op het bestaande aanbod. Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen 20 verbonden toekomst

21 4.4 Proef het water Een zout Volkerak-Zoommeer biedt nieuwe kansen voor de visserij en de teelt van schaal- en schelpdieren, voor aquacultures, voor mosselzaadinvanginstallaties en oesterbanken. Ook die activiteiten kunnen identiteit en kwaliteit aan het gebied toevoegen. Proef de delta! Tegelijkertijd moet worden bedacht dat uitbreiding van visserij en schaal- en schelpdierteelt op gespannen voet kan staan met de recreatieve en ecologische potenties van het gebied. Anderzijds biedt uitbreiding van de visserijrechten / schelpdierenteelt in het Krammer-Volkerak wellicht mogelijkheden de druk elders, denk aan de Oosterschelde, te verlichten. Geadviseerd wordt om de mogelijkheden tot uitbreiding van de visserij en schaal- en schelpdierenteelt voor een zout Volkerak-Zoommeer op haar economische potenties te onderzoeken, en daarbij tevens de mogelijkheden tot afstemming met de overige functies gedetailleerd in kaart te brengen. Bodemcultures Hangcultures perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 21

22 Bodemcultures Slikken en schorren Hangcultures 22 verbonden toekomst

23 4.5 Ecologisch kapitaal De soortenrijkdom en biodiversiteit van de Zuidwestelijke Delta, ook die van Grevelingen en Krammer-Volkerak, neemt structureel af. Veel kritische soorten, met name de verstoringsgevoelige soorten, vertonen een langjarige neerwaartse trend die zorgen baart. Verbetering van de waterkwaliteit in beide bekkens moet, in combinatie met toekomstig ruimtegebruik, deze trend keren. Daarbij kan natuur een waardevolle bijdrage leveren aan de oplossing van de actuele veiligheids- en waterkwaliteitsopgaven: building with nature, klimaatbuffers. Bij de meer concrete uitwerking van de ruimtelijke inrichting van beide bekkens moet optimaal gebruik worden gemaakt van deze ecosysteemdiensten van de natuur. Illustraties zijn, bijvoorbeeld, het versterken van voorland als bijdrage aan duurzaam dijkbeheer en/ of het in de toekomst inrichten van water uit de wal voor de Reigersbersche polder in combinatie met natuurontwikkeling. Het weer verbinden van de Grevelingen met het Krammer, Volkerak en Zoommeer, en het weer zout maken van het Volkerak-Zoommeer leidt tot een groter samenhangend en daarmee uit het oogpunt van ecologie robuuster systeem. Nu nog gescheiden wateren worden met elkaar verbonden; van aquarium tot estuarium. Dit biedt mogelijkheden om de gevarieerde watertuin in een sterk natuurlijke setting te ontwikkelen en de estuariene delta-identiteit nieuwe kracht bij te zetten. Het terugbrengen van gedempt getij biedt daarbij de mogelijkheid om de statische platennatuur met veel struweelopslag te transformeren naar een meer dynamische en daarbij gevarieerde natuur. Er is in de water-land overgang onderscheid tussen de Grevelingen en het Krammer-Volkerak. Waar in de Grevelingen de overgangen veelal abrupt zijn en worden bepaald door dijken, zijn in het Krammer-Volkerak de overgangen, door het talrijk voorkomen van slikken en schorren voor de dijk, veelal gradueel. In het Krammer- Volkerak doen deze buitendijkse slikken en schorren ook mee in de veiligheid, zij reduceren de energie van de golfoploop. Vanaf het water bezien geven deze groene dijken het Krammer-Volkerak een aanmerkelijk groener en meer natuurlijk aanzien. Deze slikken en schorren, deze periodiek droogvallende platen zijn van een essentiële betekenis als rust- en foerageergebied voor de vogels op hun jaarlijkse trek van noord naar zuid visa versa. Dit leidt tot de volgende aanbeveling: Ontwikkel buitendijkse, estuariene deltanatuur, die voor mensen bereikbaar en beleefbaar is; slikken, schorren en platen tekenen het landschap van het Grevelingen/ Volkerak- Zoommeer, geven kleur aan het land en water. Zet de getijdewerking in om deze platen weer dynamisch te ontwikkelen. Deze buitendijkse natuurgebieden versterken de onderscheidende identiteit van het gebied en daarmee ook de recreatieve kracht van het gebied. Waar in de toekomst uit het oogpunt van waterveiligheid dijkversterking noodzakelijk is moet worden onderzocht of dijken met buitendijkse maatregelen (groene dijken) weer aan de norm kunnen voldoen. Het water van de regio omvat niet alleen de grote, voormalige zeearmen, maar ook de beken en kreken. Waar op de Eendracht / Rijn-Scheldekanaal druk door grote schepen wordt gevaren en Grevelingen / Krammer-Volkerak populair zijn voor de recreatievaart, bieden de beken en kreken mogelijkheden voor de kleine watersport. Zij maken ook letterlijk dat steden en dorpen als Breda, Steenbergen, Dinteloord of Stampersgat op het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer zijn aangetakt. Vanuit de binnenstad van Breda kan men over de Mark naar Grevelingen / Volkerak-Zoommeer kanoën. Ook kleine kernen als de Heen ontlenen een belangrijk deel van hun kwaliteit aan hun ligging aan een dergelijke beek. Dat leidt tot de aanbeveling de beken en kreken te benutten om de verbinding land- water te versterken en voor versterking van de mogelijkheden voor de kleine watersport en de overige recreatie. Aan de monding van de Dintel en bij De Heen lijken mogelijkheden voor uitbreiding van de (verblijfs)recreatieve mogelijkheden, gericht op de (kleine) watersport. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 23

24 4.6 Beroepsvaart Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer is van grote betekenis voor de beroepsvaart, als bestemming en voor de doorvaart. Verspreid over het gebied komen loswallen en rust- en vluchthavens voor. Het is voor de bestemmingsvaart van belang dat deze behouden blijven. Eendracht / Krammer-Volkerak vormt de drukste vaarroute van Europa, deze verbindt de haven van Antwerpen met die van Rotterdam en met het Ruhrgebied. Tegelijkertijd vormt het Rijn-Scheldekanaal ook voor de watersporter een verbinding. Een versterkte recreatieve ontwikkeling van Grevelingen / Volkerak-Zoommeer en een versterkte recreatieve aantrekkelijkheid van Tholen en Bergen op Zoom zullen leiden tot een toename van de recreatievaart op de Rijn-Scheldeverbinding. Onderzoek hoe beroepsvaart en recreatievaart deze smalle corridor veilig en effectief kunnen delen. Dit is dringend noodzakelijk, te meer omdat de verbinding te smal is om zogenaamde zijpaden voor de recreatievaart in te voeren en met het groter worden van de beroepsschepen het passeren in de bochten (het uitwaaieren ) steeds vaker tot problemen leidt. Routes beroepsvaart 24 verbonden toekomst

25 4.7 Poorten Alle beleidsnota s gaan uit van een zonering van het recreatief gebruik, met een intensiever gebruik aan en langs de dammen, overgaand naar een extensiever gebruik in het tussengelegen gebied. De dammen vormen letterlijk de entree tot het gebied. De aanbeveling is om de dammen sterker als veelzijdige poorten tot het gebied te profileren en te afficheren. Koppel aan deze entrees een gevarieerd aanbod, ook voor hen die het gebied niet op de eerste plaats vanwege de watersportmogelijkheden bezoeken. Ontwikkel Brouwersdam, Grevelingendam, Zoommeer en de Brabantpoort als hot-spots waar festivals en evenementen hun thuisbasis vinden. De Brouwersdam neemt hierin een bijzondere positie in, omdat deze tevens deel uitmaakt van de internationale scenic route. Hier is plaats voor een bijzondere delta-voorziening, waar Antwerpen het Museum aan de Stroom (MAS) kent als icoon van de Scheldestad, is hier ruimte voor het Huis van de Delta, als icoon van de Zuidwestelijke delta en eyecatcher aan / op de Brouwersdam. Het inspiratiecentrum Grevelingen-Voordelta kan die rol gaan vervullen. Aan de Brouwersdam lijkt ook ruimte voor de ontwikkeling van een nieuwe Marina ; de Duurzame Jachthaven van de Toekomst geeft hier invulling aan. Op de Brouwersdam worden nu al festivals gehouden, denk aan Concert at Sea. Wellicht zijn er naar de toekomst mogelijkheden deze festivalfunctie uit te breiden, waarbij wordt geprofiteerd van de nabijheid van sterk stedelijke gebieden als Zuidvleugel en Vlaamse Ruit, en van het bijzondere decor dat de Deltawerken biedt. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 25

26 4.8 Land van linies en forten Waar het Zeeuwse deel van het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer vooral wordt gekenmerkt door het estuariene karakter, wordt het Brabantse hiervan met name getekend door het militair verleden; dit is het land van linies en forten. Dit leidt tot de aanbeveling de Zuiderwaterlinie te ontwikkelen zoals ook de Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam zijn ontwikkeld. Maak het verhaal van de Zuiderwaterlinie zichtbaar en vermarkt het. Het verhaal van de Zuiderwaterlinie (met de vooraanstaande Oranjestad Bergen op Zoom, met Steenbergen, Tholen en Willemstad als kleurrijke vestingen) is minstens zo interessant als het verhaal van de Hollandse Waterlinie, echter onbekend maakt onbemind. Fort/vestingstad Inundatiepolder 26 verbonden toekomst

27 4.9 Onderscheidende kernen Grevelingen / Volkerak-Zoommeer kent een verscheidenheid aan kernen, ieder met zijn eigen aardigheden, zijn eigen onderscheidende kenmerken en kwaliteiten. Voor vrijwel iedere kern geldt dat de relatie met het water bepalend is geweest voor de ontwikkeling van de kern. Alle kernen zijn, ieder op hun eigen wijze, aan het water verbonden of verbonden geweest. Definieer per kern de eigenheid, het DNA, en ga vervolgens die onderscheidende kwaliteit verder aanzetten. Kijk minder naar waar een ander beter in is, maar benut je eigen sterke punten en maak die sterker. Onderzoek hoe je de oorspronkelijke verbondenheid met het water weer sterker manifest kunt maken. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 27

28 28 verbonden toekomst

29 4.10 Duurzaam en innovatief De Zuidwestelijke Delta voegt complementaire kwaliteit aan het omliggend stedelijk gebied toe. Hier kan men ver van zich afkijken, vindt men rust en ruimte, ziet men de wolkenluchten hoog overdrijven. Hier is de lucht zuiver. De Zuidwestelijke Delta wordt in meerdere opzichten als een schone regio ervaren. Daarnaast staat de delta voor innovatie, voor het slim omgaan met waterkwaliteit, waterkwantiteit en waterveiligheid. Dit beeld dankt het vooral aan de deltawerken die na 1953 ten uitvoer zijn gebracht. Tegelijkertijd kan het beeld van een innovatieve regio wel een impuls gebruiken. De kleur van de vernieuwing dreigt wat vaal te worden. Versterk het beeld van een schone en innovatieve regio. Voor het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer moeten duurzaam & innovatief samen de basis leggen voor een klimaatneutrale ontwikkeling, met energieleverende dijken, windenergie, biobased energy en een getijcentrale. Teneinde het imago technisch hoogwaardige regio te behouden zijn nieuwe innovaties dringend gewenst. In de Brouwersdam wordt een getijdecentrale ontwikkeld, als producent van energie, icoon van innovatie en showcase ten behoeve van de export van delta-technologie. De ontwikkeling van een getijcentrale in een gebied met een beperkt getij is een vernieuwing waar mondiaal grote belangstelling voor bestaat. In de Grevelingendam wordt het Tidal Test Center gerealiseerd, als onderdeel van de etalage van innovatieve werken. Getijdecentrale Windmolens perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 29

30 Havens Zeehavens Vaarroutes Vakantiewoningen Bodemcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Getijdecentrale Scenic route Modern times Werkhavens Waterfront Drijvende woningen Hangcultures Inundatiepolder Windmolens Boulevards

31

32 32 verbonden toekomst

33 5. Toelichting op de visiekaart In het voorgaande zijn de ambities geschetst. Uitgangspunt hierbij is dat de toekomstige ontwikkelingen in hun onderlinge samenhang worden ingezet om het gebied interessanter te maken om te wonen, te werken en te vertoeven (veilig, vitaal en veerkrachtig). 5.1 Recreatie Watersport De aantrekkelijkheid van de Grevelingen en het Krammer- Volkerak voor de watersport wordt vergroot door: Herstel van de waterkwaliteit op het Volkerak- Zoommeer Aanleg van eilanden met aanleg- en verblijfsmogelijkheden in het Volkerak-Zoommeer. Aanleg van nieuwe verbindingen waardoor nieuwe pistes voor de watersport ontstaan. De toename aan watersport die hiervan het gevolg is leidt tot een versterkte vraag naar de havencapaciteit. Daartoe worden historische havens (Stadshaven Bergen op Zoom) hersteld, bestaande havens gerevitaliseerd en nieuwe havens ontwikkeld. Dat kunnen zowel grote havens aan de grote dammen of nabij de grote sluiscomplexen zijn, denk aan de jachthaven van de toekomst, als kleinere havens (bijvoorbeeld op het nieuwe eiland in het Krammer-Volkerak of bij De Heen). Onderdeel hiervan is de herontwikkeling / revitalisering van de voormalige werkhavens. Verblijfsrecreatie Het herstel van de waterkwaliteit en het versterkte joie de vivre op en aan het water maakt dat het gebied aan recreatieve kracht wint. Dit uit zich ook in een versterkte vraag naar recreatiewoningen, hetzij als verhuurobject, hetzij als buiten-verblijf voor eigen gebruik. De nieuwe complexen refereren niet langer aan mediterrane sferen, maar maken dankbaar gebruik van de specifieke gebiedskwaliteit, van het zoute, wat ruige en estuariene karakter van dit gebied. Aan de oevers van de Grevelingen, het Krammer-Volkerak en het Zoommeer zijn mogelijkheden voor de ontwikkeling van steltwoningen en drijvende woningen omgeven door een slik- en schorachtige milieu. Specials Tot slot worden aan het gebied een aantal recreatieve specials toegevoegd. De getijdencentrale is een dergelijke special, in Frankrijk trekt de getijdencentrale jaarlijks grote aantallen bezoekers. De getijcentrale versterkt het beeld van de Brouwersdam als onderdeel van de Ocean Drive van de lage landen. Een denkbare special is de exploitatie van een verankerde luchtballon bij de Volkeraksluizen. Deze brengt de bezoekers naar een hoogte van 120 meter waarna ze terug worden gelierd naar de vaste grond. Vanaf die hoogte geniet de bezoeker een weids panorama over Europa s grootste sluizencomplex en drukste vaarroute, over de drie watergangen, over de Zuidwestelijke Delta als geheel en herkent men de relatie tussen delta en het omliggend stedelijk- en havengebied. Ook een versterkt gebruik van de Brouwersdam als internationaal evenemententerrein kan als special een toegevoegde waarde bieden. perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 33

34 5.2 Natuur De Zuidwestelijke Delta is van mondiale betekenis als rust- en foerageergebied voor vogels op hun jaarlijkse trek van noord naar zuid en omgekeerd. Daartoe is het essentieel dat er voldoende platen zijn die periodiek droogvallen. Herstel van het getij zal op de Grevelingen een getijslag van circa 50 cm en op het Krammer-Volkerak van circa 30 cm terugbrengen. In vergelijking met de getijslag van voor de Deltawerken is sprake van een gedempt getij. Maar dit gedempt getij biedt wel kansen voor een meer dynamische, estuariene natuur. Hierbij ontstaan ook mogelijkheden om de thans statische platen weer te ontwikkelen tot meer dynamische natuur. Waar mogelijk worden nieuwe periodiek droogvallende platen, slikken en schorren ontwikkeld. Daarbij is ruimte voor de ontwikkeling van een natuurlijke gradiënt met meer open milieus aan de zeezijde, naar het oosten toe overgaand in meer begroeide platen. Waar in de toekomst met het oog op de waterveiligheid dijkversterking noodzakelijk is moeten de oplossingen met name buitendijks worden getroffen, denk aan de aanleg van voorlanden die meedoen in het totale veiligheidsprofiel van het dijklichaam. 5.3 Visserij en schelpdieren Een zout Krammer-Volkerak biedt mogelijkheden tot de uitbreiding van de mosselcultures in het Krammer- Volkerak. Daarbij moet een afstemming worden gevonden tussen de belangen van de recreatievaart en de mosselteelt. Mogelijk opent uitbreiding van de mosselteelt op het Krammer-Volkerak ook mogelijkheden tot een uitruil van percelen op de Oosterschelde, waardoor de Oosterschelde haar natuurwaarden sterker kan ontwikkelen. 5.4 Landbouw Zekerheid over voldoende zoet water is een stimulans voor de landbouw rondom het VKZ. Die zekerheid was in het geding vanwege de blauwalgen. De laatste jaren blijkt het Cl-gehalte opgelopen tot haast kritische waardes. De geplande alternatieve zoetwatervoorziening bij een zout VKZ omzeilt beide problemen en voorziet in de gewenste zekerheid. Een vitale landbouw draagt bij aan de beleving van het landschap en is een van de economische dragers van het gebied. 5.5 Beroepsvaart Voor de beroepsvaart is een snelle doorstroming essentieel. Waar mogelijk moeten wachttijden worden voorkomen of verkort. De aanleg van een vierde kolk bij de Volkeraksluizen draagt hieraan belangrijk bij. Zodra in het Krammer- Volkerak de zout situatie is hersteld kan de zoet-zout scheiding bij de Krammersluizen worden opgeheven. Ook dit leidt tot verminderde wachttijden voor de scheepvaart. 5.6 Toonzaal van delta-innovatie Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer ontwikkelt zich door tot internationale toonkamer op het gebied van delta-innovatie. Dit uit zich niet alleen in de ontwikkeling van een getijcentrale in de Brouwersdam en het Tidal Test Center in de Grevelingendam, maar ook in ontwikkelingen die wellicht minder zichtbaar, maar wel heel vernieuwend zijn, denk aan de ontwikkeling van een bellenpluim bij de Volkeraksluizen of de ontwikkeling van een waterhouderij op Schouwen, waar op een veel efficiëntere wijze met het beschikbare zoetwater wordt omgegaan. 34 verbonden toekomst

35 perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 35

36 Bouw van de Grevelingendam, verbonden toekomst