voorbeeldhoofdstuk havo biologie

Transcriptie

1 voorbeeldhoofdstuk havo biologie

2 havo biologie Drs. E.J. van der Schoot Drs. A.N. Leegwater

3 Voorwoord Beste docent, Voor u ligt een deel van de nieuwe Samengevat havo biologie. Dit katern bevat een voorbeeldhoofdstuk, waarmee u een goede indruk krijgt van de vernieuwde uitgave. In de zomer van 2008 verschijnt de complete Samengevat. De inhoudsopgave hiervan vindt u ook in dit katern. Uw examenleerlingen kunnen zich met de meest actuele Samengevat voorbereiden op hun examen in 2009! De belangrijkste wijziging in de nieuwe Samengevat is de aanpassing aan het examenprogramma dat vanaf 2007 van kracht is. Daarnaast zijn nog andere verbeteringen doorgevoerd: Examenbundel en Samengevat zijn nog beter op elkaar afgestemd, doordat de hoofdstukindeling gelijk loopt. Het lettertype is aangepast om de leesbaarheid te vergroten. De onderwerpen voor het schoolexamen worden apart aangegeven. De didactische scheiding tussen de schematische theorie op de linker pagina en de toelichting en voorbeelden op de rechter pagina is duidelijker, mede door gebruik van een steunkleur. De tabellen zijn van kleur voorzien voor een betere leesbaarheid. Heeft u vragen over Samengevat en/of Examenbundel? Neem dan contact op met Anja Haggeman van Docentenlijn via telefoonnummer Ik wens u veel succes met de beoordeling van dit katern. Bent u enthousiast en wilt u de complete Samengevat ontvangen zodra het van de drukpers rolt? Mail dan uw gegevens naar: info.avo@thiememeulenhoff.nl en vermeld welke uitgave van Samengevat u wilt ontvangen. Judith ten Brummelhuis Uitgever Examentraining Zutphen, januari 2008

4 inhoud (met verwijzing naar het examenprogramma) hoe werk je met dit boek voorwoord 1 Cellen van planten en dieren (subdomein B2) 2 Voortplanting en ontwikkeling (subdomein C2) 3 Erfelijkheid (subdomein C1) 4 Celcyclus en DNA (subdomein C3) 5 Evolutie (subdomein E2) 6 Ecologie en omgevingsfactoren (subdomein B1) 7 Ecologie en dynamiek (subdomein E1) 8 Ecologie; energie en kringlopen (subdomein D1) 9 Celstofwisseling en planten (subdomein D2) 10 Voeding en vertering (deel van subdomein D3) 11 Bloedsomloop (deel van subdomein D3) 12 Gaswisseling (deel van subdomein D3) 13 Uitscheiding; lever en nieren (deel van subdomein D3) 14 Gedrag (subdomein E3) 15 Het oog en andere zintuigen (deel van subdomein E4)) 16 Zenuwstelsel en spieren (deel van subdomein E4) 17 Hormonale regeling (deel van subdomein E4) 18 Huid en immuniteit (subdomein E5) 19 Scheikunde en natuurkunde bij biologie (basiskennis) 20 Vaardigheden trefwoordenregister

5 begrippen en relaties 1 14 Gedrag gedrag waarneembare activiteiten van mens en dier gevolg van prikkel vanuit het uitwendige en inwendige milieu inwerkende toestanden of gebeurtenissen respons, reactie van spieren of klieren gecoördineerd door zenuwstelsel en hormonen georganiseerd volgens gedragssystemen eenheden met samenhangend gedrag voorbeelden voortplantingsgedrag, broedzorg, vechten, territoriumgedrag bestaan uit samenhangende groepen van gedragselementen handelingen, kleinste delen van gedrag, bv. lopen, pikken, eten, bijten, slapen samenhang bestaat uit een gemeenschappelijk doel bv. territoriumgedrag bestaat uit: domineren, dreigen, imponeren, bijten, enz. vaak vaste volgorde van de gedragselementen bv. bij voortplanting: strelen, kussen, vrijen, geslachtsgemeenschap gedragsbepalende factoren inwendig motivatie bereidheid tot het verrichten van een bepaald gedrag; wordt beïnvloed door zenuwstelsel en hormonen erfelijke factoren informatie voor gedrag dat al bij de geboorte aanwezig is vermogen om iets te leren soms alleen op een bepaalde leeftijd biologische klok tijdmetingsysteem in de hersenen dat bijgesteld wordt door het licht van de zon (dag/nacht); diergedrag staat daardoor onder invloed van dag en nachtritme uitwendig temperatuur bv. bepalend bij voortplantingsgedrag daglengte bepaalt het tijdstip van ontwaken; bv. het voorjaar stimuleert de voortplanting en het najaar de trek bij vogels prikkels bijvoorbeeld sleutelprikkel doorslaggevend in het oproepen van een vast gedrag, bv. de rode vlek op de gele snavel bij volwassen zilvermeeuwen is de sleutelprikkel voor het bedelen om voedsel door hun kuikens supranormale prikkel kunstmatig overdreven prikkel die een versterkte respons oproept, bv. bij mens vergrote borsten, kleurstoffen in eten O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14L[3].doc /4

6 toelichting 1 sleutelprikkel voorbeeld - Een stekelbaarsmannetje reageert in de voortplantingsperiode agressief op andere mannetjes die ook voortplantingsgedrag vertonen. Tijdens de voortplantingsperiode zijn de mannetjes rood aan de onderzijde. Ook het zien van bepaalde modellen roept dreiggedrag op. Conclusie: alleen het rood aan de onderkant van de modellen (donkergrijs in de tekeningen) wekt dreiggedrag op. summatie verschillende prikkels versterken elkaars effect op het gedrag inwendige factoren uitwendige factoren sleutelprikkel handelingsbereidheid drempel reactie/gedrag O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14R[3].doc /4

7 begrippen en relaties gedrag 2 leerprocessen het kunnen leren is erfelijk bepaald; de mate waarin geleerd wordt is afhankelijk van het milieu: bv. soortspecifieke zang bij vogels typen gewenning habituatie, afleren, bij herhaling van een prikkel wordt steeds minder gereageerd, bv. een schrikreactie op een geluid inprenting leerproces dat snel verloopt in de eerste levensfase, is gebonden aan een gevoelige periode en is niet meer af te leren, bv. het herkennen van ouders conditionering bepaald gedrag wordt geleerd door beloning en/of straf bijvoorbeeld klassiek conditioneren leren reageren op een prikkel die oorspronkelijk dat gedrag niet opriep, bv. speekselafscheiding bij een belgeluid bij honden (Pavlov ) als dit geluid een aantal keren vooraf was gegaan aan voedselaanbod operant conditioneren frequentie van een bepaald gedrag wordt beïnvloed door het gevolg van dat gedrag, bv. voedsel zoeken in een bepaalde richting als dat voorheen succes had (bv. in Skinner-box) imitatie nadoen van gedrag van soortgenoten, bv. jongen die ouders imiteren inzicht combineren van verschillende ervaringen in een onbekende situatie bij het vinden van een oplossing trial and error proefondervindelijk leren, leren uit ervaring O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14L[3].doc /4

8 toelichting 2 conditioneren Pavlov-reflex Skinner-box genoemd naar de onderzoeker Skinner ( ) In experimenten wordt vaak gebruik gemaakt van een Skinner-box waarin een dier het eigen gedrag kan stimuleren. De reactie (hefboomdrukken) van het dier heeft een belonende prikkel (voedselbrokje) tot gevolg tijd (uren) In de kooi bevindt zich bijvoorbeeld een hefboompje. Als de rat bij toeval op het hefboompje drukt, valt er een voedselbrokje in de voerbak. Doordat op dit gedrag een positieve prikkel volgt, neemt de frequentie ervan toe. Na enige tijd heeft de rat geen honger meer of raakt vermoeid en neemt het gedrag tijdelijk af. O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14R[3].doc /4

9 begrippen en relaties gedrag 3 10 sociaal gedrag en communicatie leidt tot coördinatie bv. bij de jacht bij leeuwinnen taakverdeling binnen de groep bv. mieren die de poppen verzorgen of voedsel verzamelen rangorde hiërarchie, bv. bij apen; pikorde bv. bij kippen gedragssystemen balts gaat aan paring vooraf en vergroot de bereidheid tot paring paringsgedrag met geslachtsgemeenschap paarvorming tijdelijk alleen tijdens de balts en paring of voor één seizoen duurzaam voor meer seizoenen, soms levenslang broedzorg een voorbeeld van altruïstisch gedrag, waarbij de overlevingskansen van één of meer soortgenoten wordt vergroot ten koste van de eigen overlevingskansen; gebeurt meer naarmate de verwantschap groter is en er dus meer gemeenschappelijke genen zijn territoriumgedrag waarbij een territorium wordt bezet en/of vergroot en verdedigd tegen binnendringende soortgenoten vechten met of vluchten voor soortgenoten communicatie door dreigen bv. tanden laten zien imponeren zich groot en indrukwekkend maken verzoenen zich ondergeschikt gedragen onderwerpen zich klein maken conflictgedrag ontstaat door een inwendig conflict tussen gedragssystemen ambivalent gedrag is samengesteld uit elementen van twee of meer gedragssystemen, bv. aanvallen en vluchten op een territoriumgrens overspronggedrag niet relevant lijkend gedrag (van een ander gedragssysteem), ontstaat bij een conflict tussen twee gedragssystemen of door het uitblijven van een sleutelprikkel, bv. grastrekken in plaats van pikken bij de grutto omgericht gedrag agressie wordt niet op de tegenstander maar op een (surrogaat)object gericht tijdens een conflict; bv. bij mensen met een vuist op tafel slaan in plaats van tegen een tegenstander O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14L[3].doc /4

10 toelichting 3 11 erfelijk bepaald gedrag voorbeeld - alken en zeekoeten die hun jongen voeren: De zeekoet buigt zich over het jong en laat een vis met de staart naar voren uit zijn snavel glijden. Het jong pakt de vis, draait de vis om en slikt die, met de kop naar voren in. Deze manier van voeren is waarschijnlijk een aanpassing aan het nestelen op overvolle rotsranden. Alken nestelen in holten in rotsen of in kleine grotten. Een alkjong pikt één voor één de vissen uit de bek van de ouder. Het eetgedrag is erfelijk bepaald. Het alkjong kan niet gevoed worden zoals de jonge zeekoet doordat het de aangeboden vis niet kan omdraaien en daardoor de vis niet naar binnen krijgt. territoriumgedrag voorbeeld - bij grutto s, een broedvogel in Noord-Hollandse weilanden 1 domineren 2 dreigen 3 imponeren 4 vechten 5 omgericht gedrag 6 overspronggedrag De grutto bepaalt zijn territorium door zich opgewonden roepend en op een goed zichtbare plaats in het weiland op te stellen. Bij het naderen van een concurrent wordt door het spreiden van de staart (3) de zwarte eindband opvallend zichtbaar. De vogel zet de rugveren en de vleugels op (3). Vervolgens loopt de grutto met uitgespreide staart en in de grond pikkend op de tegenstander af (2). De grutto s die elkaar een territorium betwisten, proberen elkaar dan al fladderend weg te duwen (4). Dit gedrag wordt afgewisseld met het uittrekken van graspollen (6), in de grond pikken (5) in plaats van naar elkaar en het tonen van de uitgespreide staart (3). Zij springen fladderend tegen elkaar op, waarbij ze naar elkaar trappen (4). Ze proberen op elkaars rug te komen (1) en daar geruime tijd op te blijven staan (1). Ze pikken hierbij naar elkaar (4). O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14R[3].doc /4

11 begrippen en relaties gedrag 4 12 sociaal gedrag bij de mens wordt bepaald door rolpatronen stereotyp gedrag dat bij een bepaalde plaats in het gezin of bedrijf hoort, bv. moederschap normen en waarden afhankelijk van cultuur, wetgeving en gevoel bv. discriminatie van vrouwen en kinderarbeid is in veel Europese landen verboden maar in veel andere landen normaal de tijd bv. bij partnerrelaties zijn in de loop van de tijd meer vrijheden ontstaan onderzoek van gedrag beschrijving van observaties ethogram lijst van gedragselementen (handelingen) door een dier (mens); korte omschrijving van het gedragselement en een bijbehorende afkorting die voor protocollen gebruikt worden protocol lijst van gedragselementen door een dier (mens) overzichtelijk achter elkaar gezet in een schema gedurende een beperkte periode (bv. 10 minuten) met gebruik van eerder (in een ethogram) geformuleerde afkortingen O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14L[3].doc /4

12 toelichting 4 13 chimpansees Chimpansees leven in groepen met een hiërarchie. Gevechten komen weinig voor omdat dreigen en imponeren voldoende is om de rangorde vast te stellen. Ze imponeren door rechtop te staan, de haren overeind en met de ellebogen naar buiten gedraaid of zich zelf op de borst te slaan. Een zwakker dier biedt aan het dreigende mannetje zijn/haar achterste aan als blijk van acceptatie van de ondergeschikte positie. De agressie van het dominante mannetje neemt daardoor af. Alleen mannetjes hoog in de rangorde hebben het recht om te paren. Als er gevaar dreigt neemt het meest dominante mannetje de leiding. De mannetjes verdedigen de vrouwtjes en jongen. Samenwerking is dan belangrijker dan hiërarchie. Door het verwijderen van parasieten en vuil uit de vacht van een andere aap (vlooien) wordt vriendschap gesloten, een conflict bijgelegd en contact onderhouden. intelligentie bij mensen en dieren Naarmate de herseninhoud naar verhouding een groter deel van het lichaam inneemt zijn diersoorten intelligenter. Dolfijnen benaderen daarmee de mens. ethogram lijst van gedragselementen (handelingen) door een dier (mens) - voorbeeld van een deel van een ethogram van een huiskat: gedragselement bewegingloos rechtop zitten lopen met staart omhoog sluipen, lopen met buik over grond kleine kopbewegingen opzij lichaam kort maken voor sprong sprong naar voren sprong omhoog afkorting br lso sl kko lkor spv spo protocol serie achtereenvolgens uitgevoerde gedragselementen door een dier (mens) - voorbeeld van een deel van een protocol van het gedrag van een huiskat met behulp van bovenstaand ethogram: e min. br br br br br br br lso lso lso lso lso 2 e min. lso sl sl sl sl kko lkor lkor kko kko spv spo 3 e min. spo lso lso lso lso lso br br br br br br Uit de combinatie van een aantal protocollen kunnen onder meer conclusies getrokken worden over de volgorde van handelingen in een gedragssysteem en de relatieve frequenties van de handelingen. O:\THIEMEME\36746\OPMAAK\BIOLOGIE\hbi4sg14R[3].doc /4

13 examenbundels - zelfstanding voorbereiden op het examen - examen voorbereiden op basis van persoonlijk studieadvies - stapsgewijs toewerken naar het examenniveau - oefenen met recente examens havo Duits havo Engels havo Frans havo Nederlands havo biologie havo natuurkunde havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo geschiedenis havo M&O examenbundel + samengevat = jouw succesformule samengevat - schematisch overzicht van alle examenstof - beknopte en heldere uitleg - snel en overzichtelijk door te nemen en te herhalen - het perfecte uittreksel havo biologie havo natuurkunde havo scheikunde havo wiskunde A havo wiskunde B havo aardrijkskunde havo economie havo M&O I S B N