Module: Leren (en) veranderen - h45. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 20 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Leren (en) veranderen Intro Vooraf Eindproduct-Beoordeling Doelen-Concepten Kennisbank Werkwijze Verwerking Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Toetsen Leren (en) veranderen Antwoorden Verwerking Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Leren (en) veranderen Intro Leren is ook gedrag. Het is verbazingwekkend wat je dieren allemaal kunt leren. Duiven kunnen leren pingpongen, papegaaien fietsen en chimpansees kunnen zelfs gebarentaal leren of leren werken op een computer. Zijn dieren dan toch bijna net zo slim als mensen? Hoe meet je leergedrag? Veel dieren leven in groepen en vertonen sociaal gedrag. Hoe communiceren dieren met elkaar en hoe leren ze dat? In deze module doe je zelf gedragsonderzoek over leergedrag (stap 2) en je sluit de module af met een onderzoek over lichaamstaal. Pagina 2

4 Vooraf Eindproduct-Beoordeling Als afronding doe je onderzoek naar lichaamstaal bij mensen of dieren. Je verwerkt je gegevens tot een poster. De posters worden in de klas opgehangen en besproken. Daarbij geef je een toelichting op je onderzoek en beantwoord je vragen van klasgenoten. De manier waarop je dat doet, wordt door je docent beoordeeld. Doelen-Concepten Na het afronden van deze module: Kun je een omschrijving geven van de genoemde concepten: uitleggen dat gedrag voor een deel erfelijk is bepaald uitleggen dat het vermogen om iets te leren erfelijk is bepaald uitleggen dat de mate waarin vermogen tot expressie komt, afhankelijk is van het milieu de verschillende vormen van conflictgedrag onderscheiden en voorbeelden ervan noemen een proefopzet bedenken voor onderzoek aan gedrag en het onderzoek uitvoeren. Deelconcepten Pagina 3

5 Aangeboren, erfelijk, aangeleerd, nature-nurture, instinct, klassiek en operant conditioneren, gewenning, inprenting, imitatie, inzicht, trial and error, latent leren, communicatie, sociaal gedrag, antropomorf, ambivalent conflictgedrag, overspronggedrag, omgerichte agressie. Kennisbank KB: Erfelijk bepaald gedrag KB: Leren KB: Sociale dieren KB: Communicatie KB: Taakverdeling Werkwijze De module 'Leren (en) veranderen' bestaat uit een groot aantal opdrachten. Op bijgaand werkplan kun je invullen welke opdrachten je gedaan hebt. Zo houd je goed overzicht. Download hier het Werkplan 'Leren (en) veranderen'. Werkvorm Stap 1 tot en met 3 en 5 bevatten de basis van deze module. Bij stap 4 vind je keuzeopdrachten. Bespreek met je docent welke je gaat uitvoeren. In stap 6 voer je een onderzoek uit naar lichaamstaal. Tijd Voor deze module heb je ongeveer 8 slu nodig. Pagina 4

6 Verwerking Stap1 Nature of nurture? Mensen vragen zich al eeuwenlang af of bepaalde eigenschappen nu bepaald worden door de omgeving (nurture) of door erfelijke aanleg (nature). Hoe hebben die twee met elkaar te maken als het gaat om gedrag en leren? Lees kennisbank: KB: Erfelijk bepaald gedrag KB: Leren Opdracht 1 Vorm van leren a. Van welke vorm van leren is er bij het voetballende varken sprake? I. Gewenning, want ze is al snel gewend aan de voetballende trainer. II. Klassieke conditionering, want ze associëren scoren met voedsel. III. Operante conditionering, want ze worden beloond als het lukt. Jonge vinken moeten nog leren welke zang bij hen hoort. Bekijk de video hierover: Van welke vorm van leren is er bij de jonge vinken sprake? I. Gewenning, want ze raken al snel gewend aan de zang van de vader. II. Inprenting, want ze leren het in een gevoelige periode aan het begin van hun leven. III. Operante conditionering, want ze worden beloond als het lukt. Opdracht 2 Erfelijk bepaald? Bestudeer in de kennisbank: KB: Erfelijk bepaald gedrag a. Beschrijf aan de hand van het onderzoek aan vinken hoe hier onderscheid gemaakt kon worden tussen invloeden uit de omgeving en erfelijke aanleg. b. Welke conclusie kun je uit dit onderzoek trekken? I. Gedrag wordt voornamelijk bepaald door erfelijke factoren. II. Gedrag wordt voornamelijk bepaald door omgevingsfactoren. III. De basis van de zang wordt bepaald door ervaringen met de omgeving, en de erfelijke Pagina 5

7 factoren bepalen hoe de vogel hiermee om gaat. IV. De basis van de zang wordt bepaald door erfelijke factoren, maar de uitwerking (dialecten) daarvan wordt bepaald door ervaringen met de omgeving. Opdracht 3 Onderzoek slimheid Twee Amerikaanse matkopmezen (black-capped chickadees) werden van jongs af aan samen opgevoed. De één is afkomstig uit een populatie in Kansas (gunstige omstandigheden met veel voedsel), de ander uit een populatie in Montana (ongunstige, koude omstandigheden met weinig voedsel). Beide mezen werden in een situatie gebracht waarin onder glazen plaatjes lekkere hapjes zichtbaar waren. De mees uit Montana had geen probleem om de glasplaatjes opzij te schuiven om bij het voedsel te komen, de mees uit Kansas bleef alleen tegen de glasplaatjes aan tikken. Het lukte hem niet om bij het voedsel te komen. a. Van welke vorm van leren is er bij de mees uit Montana sprake? Kijk zo nodig nog even in de kennisbank. KB: Leren I. Gewenning, want hij leert al snel om niet meer te reageren op de andere mees. II. Inprenting, want hij doet de andere mees na. III. Trial-and-error, want eerst doet hij zomaar wat. Hij probeert het net zo lang totdat het eindelijk lukt. IV. Operante conditionering, want ze worden beloond als het lukt. b. Leg uit hoe de onderzoekers met deze proefopzet onderscheid konden maken tussen de invloed van erfelijke factoren en die van de omgeving. Overleg het antwoord met een klasgenoot. c. Eigenlijk zegt dit onderzoek vooral iets over de invloed van de omgeving op de erfelijke aanleg voor bepaald gedrag. Hoe kun je dit verklaren? Wat is de belangrijkste conclusie van dit onderzoek? Overleg je antwoord eerst met een klasgenoot. I. Onder ongunstige omstandigheden vinden intelligentere mezen meer te eten, en hebben dus meer kans op nakomelingen dan minder intelligente mezen. II. Als bepaalde mezen toevallig meer eten vinden ontwikkelen hebben ze een grotere overlevingskans dan andere mezen. Door het voedsel kunnen hun hersenen zich meer ontwikkelen, en worden ze dus intelligenter. III. Onder ongunstige omstandigheden hebben mezen niets aan een grotere intelligentie. Dat leidt dan alleen maar tot energieverspilling, zodat ze een lagere overlevingskans hebben. d. Vergelijk de onderzoeken van de vinken en de mezen met elkaar: noteer de onderzoeksvraag, de proefopzet en de conclusies. Werk je conclusie uit in een cartoon. Of zoek er eentje op internet die bij jouw conclusie past. Stap2 Pagina 6

8 Opdracht 1 Meten leergedrag Veel onderzoek aan leergedrag gebeurt door middel van doolhoven. Op vind je een overzichtje van verschillende soorten doolhoven voor ratten en waar ze voor gebruikt worden. a. Welke vorm van leren meet je met zulk onderzoek met doolhoven? Licht je antwoord toe. b. Waarom is de combinatie van ratten en doolhoven zo geschikt om leergedrag te onderzoeken? c. Wat is de beste manier om het leergedrag van ratten in doolhoven te meten? d. Meet je eigen rattendoolhof-leergedrag: Doe verschillende metingen achter elkaar en zet je resultaten in een grafiek. Let erop dat je grafiek aan alle eisen voldoet. Tip: Heeft je grafiek een titel? Heb je de onafhankelijke variabele (het nummer van de poging) op de X-as gezet? Heb je de afhankelijke variabele (aantal fouten/de tijd) op de Y-as gezet? Heb je alle eenheden en grootheden vermeld? Heb je de metingen juist ingevuld in de grafiek? Heb je van beide assen minstens 2/3 deel gebruikt? Opdracht 2 Na-apen Pagina 7

9 a. Het filmpje gaat over chimpansees die een apparaat leren bedienen. Kijk zo nodig nog even in de Kennisbank: KB: Leren Via welke vorm van leren leerde de eerste chimpansee het apparaat bedienen? Licht je antwoord toe. b. Door welke vorm van leren leerde de tweede aap het? En de tweede groep apen? Licht je antwoord toe. c. Waarom zou de onderzoeker zo geïnteresseerd zijn of de chimpansees in de andere groep het ook zouden kunnen? Licht je antwoord toe. Opdracht 3 Andere leervormen onderzoeken Bedenk een proefopzet en ontwerp een slimheidspuzzel bijvoorbeeld voor vogels in je achtertuin. Mezen zijn hier heel geschikt voor. Een andere mogelijkheid is je huisdier, of vogels rondom de school (meeuwen, duiven). Documenteer je ontwerp en motiveer je keuzen. Gebruik eventueel de volgende filmpjes ter inspiratie. Tips: Welke vorm van leren wil je testen? KB: Leren Welke materialen heb je nodig voor je proef? Beschrijf de proefopzet en maak een tekening van je proefopstelling. Schets de grafiek van je verwachte uitkomst (denk aan titel, legenda, eenheden en grootheden). Vraag je docent om commentaar en overleg wat je met de opzet gaat doen (presenteren, uitvoeren etc). Stap3 Pagina 8

10 Vormen van leren In stap 1 en 2 zijn de meeste vormen van leren al aan de orde geweest Je gaat gaan nu naar een praktijkvoorbeeld kijken. Hoe kun je je hond iets leren? Opdracht 1 Clicker training Eén van de methoden is clickertraining bij puppies. Bekijk: En lees clicker training. Tot welke vorm(en) van conditioneren behoort dit? Licht je antwoord toe. Opdracht 2 Huisdieren Maak een overzicht (schematisch, bijvoorbeeld in een tabel) met daarin de verschillende soorten leren die worden onderscheiden. Gebruik de Kennisbank: KB: Leren Geef bij elke vorm van leren een korte beschrijving, één (of meer) voorbeeld(en), en bespreek deze met een medeleerling. Opdracht 3 Extra Voor wie er geen genoeg van kan krijgen. Probeer je hond of een ander huisdier iets te leren dmv clickertraining. Maak eerst een plan en overleg dat met je docent. Documenteer je training en het effect ervan door video s en/of een verslag. Doe ze in je portfolio. Stap4 Pagina 9

11 Slim Als je de filmpjes op internet moet geloven zijn allerlei dieren slim. Wat bedoelen we eigenlijk als we dat zeggen? Opdracht 1 Slimme dieren In drietallen Zoek samen een filmpje van een dier dat slim genoemd wordt. Beschrijf het gedrag zo objectief mogelijk. Wat maakt het dier slim volgens de maker van het filmpje? Ieder leest nu één van de volgende bronnen: Intermediair - Slimme dieren - Intelligentie bij dieren - dier-en-natuur.infonu.nl Antropomorf - Bedenk daarna samen een definitie voor intelligentie bij dieren. Bespreek de definities van de groepjes in de klas. Stap5 Ook sociaal gedrag moet je leren (lezen) Veel diersoorten leven in groepen. Wat betekent dat voor een dier? Pagina 10

12 Lees kennisbank: KB: Sociale dieren Bekijk het filmpje: Video: SchoolTV: De wisent Vroeger leefden ze in het wild in bossen en duinen in Europa. Nu zijn ze met uitsterven bedreigd; de wisenten. Opdracht 1 Groepen Maak een tabel met daarin zoveel mogelijk overeenkomsten en verschillen tussen de drie verschillende groepen. Beantwoord de vragen. a. Welke uitwerking hebben de stoffen in de urine van de koningin van de naaktmol? I. De mannetjes zijn onvruchtbaar doordat ze geen zaadcellen produceren. II. De vrouwtjes zijn onvruchtbaar doordat er geen eisprong is. III. De mannetjes mogen alleen met de koningin paren. b. In module 1 heb je de term adaptieve eigenschap leren kennen. Lees zo nodig nog eens na wat dat betekent. KB: Adaptieve eigenschappen Bij de naaktmol krijgt alleen de koningin nakomelingen. Voor de andere dieren lijkt dit gedrag niet adaptief. Bedenk op welke manier de andere vrouwtjes in de kolonie toch meewerken aan het doorgeven van hun eigen genen. c. Een kudde wisenten wordt bij elkaar gehouden door... I. het tegelijk produceren van bepaalde signalen. II. het verdedigen tegen een vijand. III. het volgen van de leider. d. Een pinguïnkolonie is een voorbeeld van... I. een hiërarchische groep. II. een anonieme groep. Pagina 11

13 Als je met anderen samen leeft, moet je rekening houden met elkaar. Je zult aan elkaar moeten kunnen zien hoe het met de ander is. Dat communiceren gaat meestal via lichaamstaal. Je kunt er zelfs vaak de positie in de rangorde binnen de groep aan aflezen. Posities van kop, lippen, oren en staart geven aan in welke stemming een dier is. Soms zijn er twee stemmingen tegelijk (conflictgedrag), en dan kun je dat ook zien. Ook bij mensen is lichaamstaal belangrijk, vooral als je leiding moet geven, zoals bij leraren. Opdracht 2 Hondengedrag KB: Hondengedrag a. Bekijk de applet van de aanvals- en vluchtgedrag en kijk hoe de stand van lippen, ogen, oren en haren verandert. Welke verbanden zie je? Neem de tabel over en vul deze in. Kies uit: plat naar achteren, naar voren gericht, recht overeind, slap, plat, bijna dicht, opgetrokken, wijd open. Aanval Vlucht lippen ogen oren haren b. Hoe heet de vorm van conflictgedrag die in de afbeelding zichtbaar gemaakt wordt? Gebruik eventueel de Kennisbank: KB: Erfelijk bepaald gedrag Licht je antwoord toe. Lees kennisbank: KB: Communicatie KB:?Taakverdeling Hondenagressietest Er zijn honden die agressief gedrag vertonen naar bijvoorbeeld hun baas, naar kinderen of naar andere honden. Dat kan komen door aanleg, door opvoeding of door ongewone omstandigheden. Honden die na een bijtincident worden opgepakt, moeten een stresstest ondergaan. Wat wordt er getest? En hoe? Bekijk: Opdracht 3 Agressietest Niet iedereen is blij met deze procedure. Bestudeer hier waarom niet. Wat is jouw mening over het huidige beleid? Pagina 12

14 Opdracht 4 Lichaamstaal - 1 Ben je op zoek naar een baantje. Kijk dan naar deze tips over lichaamstaal. Maak samen met een klasgenoot aan de hand van het filmpje een lijstje met tips voor docenten (in opleiding). Vul samen met de klas deze lijst aan. Ook wij zijn sociale dieren en een goede communicatie is voor ons dus essentieel. Dat betekent ook dat we elkaars signalen goed moeten begrijpen. Dat lukt niet altijd. Niet alleen in taal, ook in lichaamstaal kunnen mensen van elkaar verschillen. Opdracht 5 Lichaamstaal - 2 Lees lichaamstaal en cultuur, spreken met handen en voeten. Bespreek het artikel in de klas en inventariseer zo mogelijk nog enkele andere misverstanden. Stap6 Afronding Je gaat beginnen aan de afronding. Ontwerp een eigen onderzoek naar lichaamstaal bij mensen of dieren. Formuleer daarvoor een eigen onderzoeksvraag en formuleer een hypothese. Voer je onderzoek uit en verwerk je gegevens. Presenteer je verslag op een poster. De posters worden in de klas opgehangen en besproken. Daarbij geef je een toelichting op je onderzoek en beantwoord vragen van je klasgenoten. Pagina 13

15 Toetsen Leren (en) veranderen Toetsen De opdracht sluit je af met het maken van twee toetsen. De toetsen bestaan uit gesloten en open vragen. De gesloten vragen worden nagekeken door de computer. De open vragen moet je zelf scoren. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op knoppen om de toetsen te starten. Wie bepaalt het gedrag? kn.nu/hpg4r 1 Hieronder worden vijf begrippen omschreven. Vul achter elke omschrijving het juiste begrip in. Kies uit: baltsgedrag, conflictgedrag, gedragsketen, vastgelegd gedragspatroon en territorium. Gedrag dat ontstaat als twee gedragssystemen tegelijk optreden: Ruimte die een dier verdedigt tegen soortgenoten: Min of meer vaste opeenvolging van gedragselementen: Gedrag dat kenmerkend is voor een soort en vastgelegd is in de genen: Gedrag voor de paring: Pagina 14

16 2 Onder conflictgedrag verstaan ethologen gedrag dat ontstaat uit een botsing van twee gedragssystemen binnen een individu. Drie typen conflictgedrag zijn: ambivalent gedrag, omgericht gedrag en overspronggedrag. Je ziet hieronder een aantal handelingen die een mens of dier kan vertonen als agressief gedrag en vluchtgedrag tegelijkertijd worden opgewekt. Vul het passende type conflictgedrag in bij de onderstaande handelingen. Achter oor krabben: Dreigen: Met de vuist op tafel slaan: 3 Welke handelingen horen bij het broedzorggedrag van een stekelbaarsmannetje? a. rode buik tonen b. vijanden wegjagen c. waaieren d. zigzaggen e. jongen vangen f. sidderen 4 Hieronder worden een aantal begrippen omschreven. Vul achter de omschrijvingen het bijbehorende begrip in. Kies uit: gevoelige periode, gewenning, inprenting, klassiek conditioneren, leren en onvoorwaardelijke reflex. Gedragsveranderingen op grond van ervaringen: Niet meer reageren op zich herhalende prikkels: Periode waarin een individu bepaalde dingen kan leren: Leren in een gevoelige periode: Erfelijk vastgelegde reactie op een bepaalde prikkel: Leergedrag waarbij voorwaardelijke reflexen worden aangeleerd: 5 Verschillende manieren van leren zijn: 1. Imiteren 2. Trial and error Pagina 15

17 3. Inzicht Je ziet hieronder van elk type leren twee voorbeelden van leergedrag (in willekeurige volgorde). Geef aan tot welk type leren de voorbeelden behoren, door in de tweede kolom een 1, 2 of 3 te plaatsen. De uitweg uit een doolhof vinden: Een model bouwen zonder handleiding: Een wiskundig probleem oplossen: Parachutespringen: Voetballen: Woordjes uit het hoofd leren: 6 Een laboratoriumrat krijgt een korrel voedsel als hij op een knop drukt. Als de rat het kunstje kent, leert de etholoog de rat dat hij alleen een korrel krijgt als de rat zich eerst krabt en vervolgens op de knop drukt. De rat gaat zich vervolgens vaker krabben. Welk leergedrag wordt bij dit experiment toegepast? a. Trial and error b. Operant conditioneren c. Inzicht d. Imiteren 7 Ons schoolsysteem is voor een belangrijk deel gebaseerd op de opvattingen van Skinner. Zo word je bijvoorbeeld geprezen als je je goed inzet. Wat is de juiste term uit de gedragsleer voor de lof die je krijgt voor je inzet? 8 Mimicry kan helpen om een dier te beschermen tegen predatoren. De zweefvlieg lijkt bijvoorbeeld veel op een wesp, maar de zweefvlieg kan niet steken. Wat is een belangrijke voorwaarde om mimicry succesvol te laten zijn, als je let op de aantallen van de imitator (hier: de zweefvlieg) en de geïmiteerde (de wesp)? Geef je antwoord door de passende woordcombinatie in te vullen in de volgende zin. Kies uit: iets grotere, iets kleinere, veel grotere of veel kleinere. De imitator moet in aantallen voorkomen dan de geïmiteerde. Pagina 16

18 Sociaal gedrag kn.nu/hgmbx 1 Biologisch onderzoek kan zich richten op verschillende organisatieniveaus. Op welk organisatieniveau richt de studie van sociaal gedrag zich? a. Op het niveau van het individu b. Op populatieniveau c. Op het niveau van een levensgemeenschap 2 Uit onderzoek is gebleken dat mensen het merken als iemand niet echt van harte (glim)lacht. Het gaat om het wel of niet gebruiken van spiergroepen die de gezichtsuitdrukking bijna onzichtbaar- bepalen. Dit is een vorm van lichaamstaal. Welke uitspraak over lichaamstaal is juist? a. Lichaamstaal kan alleen onbewust worden uitgezonden en onbewust worden ontvangen. b. Lichaamstaal kan zowel onbewust als bewust worden uitgezonden en ontvangen. c. Lichaamstaal wordt alleen onbewust uitgezonden en kan onbewust of bewust worden ontvangen. 3 Het blijkt dat overal ter wereld mensen wanneer zij een kennis ontmoeten een kleine, korte groet brengen waarbij de wenkbrauwen omhooggetrokken worden. Deze wenkbrauwgroet is een onbewuste respons (hij duurt slechts 1/6 seconde) en kan beschouwd worden als een soortspecifiek signaal naar soortgenoten. Is de wenkbrauwgroet een erfelijk bepaald of een aangeleerd signaal? En waaruit blijkt dat? a. Erfelijk bepaald, want in alle culturen wordt hij gebruikt. b. Erfelijk bepaald, want het is een soortspecifiek signaal. c. Aangeleerd, want mensen leren hem van kennissen. d. Aangeleerd, want het is een onbewuste respons. 4 Het leven in sociale verbanden levert het individu in de groep een aantal voordelen op. Er zijn wel grote verschillen in het soort samenlevingsverband. We vergelijken een chimpanseegroep met een bijenkolonie. Welke kenmerken horen alleen bij de chimpanseegroep, en niet bij de bijenkolonie? Pagina 17

19 Vink ze aan: a. Spelgedrag ontwikkelt de sociale vaardigheden b. Er is een leider c. Er is een leeftijdsafhankelijke taakverdeling d. Dreiggedrag speelt een rol bij het bepalen van de hiërarchie e. Leren speelt een rol bij de bepaling van de sociale positie f. De zorg voor het nageslacht is verzekerd door het samenlevingsverband g. Geurstoffen spelen een rol in de communicatie 5 Hieronder worden een aantal begrippen omschreven. Vul achter elke omschrijving het bijbehorende begrip in. Kies uit: alfa-man, coalitie, discriminatie en rangorde. Samenwerkingsverband: Hiërarchie in een groep: Baas in een groep: Het maken van onderscheid: 6 In een experiment groeiden resusaapjes vanaf de geboorte alleen op. Toen de aapjes volwassen waren, lukte het de wijfjes niet om hun eerste kind te voeden en te verzorgen. Wat kun je hieruit concluderen over het voedings- en verzorgingsgedrag van resusaapjes? a. Voeding en verzorging van de jongen is voornamelijk erfelijk gedrag. b. Voeding en verzorging van de jongen is voor een belangrijk deel aangeleerd gedrag. 7 In de paartijd bedelt een vrouwelijke pimpelmees vaak om voedsel bij een mannetje, als hij haar het hof maakt. Dit gedrag lijkt op het bedelen van de jonge vogels bij de ouders, maar het beperkt zich: het mannetje geeft kleine hapjes. Het vrouwtje is ook niet hongerig. Welke term uit de ethologie past het beste bij dit gedrag? a. Conflictgedrag b. Habituatie c. Hiërarchie bepaling d. Kuddegedrag e. Ritualisatie Pagina 18

20 Antwoorden Verwerking Stap 1 Opdracht 1 Vorm van leren a. b. III. Operante conditionering, want ze worden beloond als het lukt. II. Inprenting, want ze leren het in een gevoelige periode aan het begin van hun leven. Opdracht 2 Erfelijk bepaald? a. Van een groep jonge vinken die nog nooit een andere vink hadden gehoord werden sommige jongen opgevoed zonder andere vinken. Andere jongen kwamen wel in aanraking met het geluid van andere vinken. Het volgende voorjaar werd de zang van beide groepen jonge vinken geanalyseerd. b. IV. De basis van de zang wordt bepaald door erfelijke factoren, maar de uitwerking (dialecten) daarvan wordt bepaald door ervaringen met de omgeving. Opdracht 3 Onderzoek slimheid a. Trial-and-error, want eerst doet hij zomaar wat. Hij probeert het net zo lang totdat het eindelijk lukt. b. Alle factoren in dit onderzoek zijn gelijk behalve de erfelijke aanleg. Ze komen uit verschillende populaties. Door de mezen onder dezelfde omstandigheden op te voeden kun je alle gevonden verschillen toeschrijven aan erfelijke verschillen. c. III. Onder ongunstige omstandigheden vinden intelligentere mezen meer te eten, en hebben dus meer kans op nakomelingen dan minder intelligente mezen. Stap 2 Opdracht 1 Meten leergedrag a. Trial-and-error, want hij leert van zijn fouten en loopt de doolhof dus steeds sneller en met minder fouten. b. Ratten zijn er van nature al gewend om in lange, kronkelende ondergrondse gangen hun weg te vinden. c. Door te tellen hoeveel pogingen de rat nodig heeft om de doolhof foutloos uit te lopen. Opdracht 2 Na-apen a. Operant conditioneren, want doordat de aap iedere keer beloond werd als hij toevallig iets goed deed leerde hij uiteindelijk alle benodigde handelingen uitvoeren. b. Imitatie, want de andere apen leren het door het af te kijken van de eerste aap. c. De onderzoeker verwachtte wel dat de eerste groep het gemakkelijk zou na-apen omdat ze tot dezelfde groep behoorden. Binnen een groep delen de leden makkelijker met elkaar. Maar het was de grote vraag of ook chimpansees van een andere, vijandige, groep het ook zouden afkijken. Pagina 19

21 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 20 July 2016 om 12:47 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau HAVO 5; Leerinhoud en doelen Interactie; Gedrag; Biologie; Leren; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 8 uur en 0 minuten Pagina 20